Watchtower LAIBRARE YA PA INTANETI
Watchtower
LAIBRARE YA PA INTANETI
Cibemba
  • BAIBOLO
  • IMPAPULO
  • UKULONGANA
  • g98 July amabu. 10-14
  • Inte sha kwa Yehova—Abakosa Ilyo Balepakaswa ku BaNazi

Vidio mulefwaya tamuli

Mukwai yafilwa ukutambika

  • Inte sha kwa Yehova—Abakosa Ilyo Balepakaswa ku BaNazi
  • Loleni!—1998
  • Utumitwe utunono
  • Ifipalileko
  • Tabaawilile Kuli Hitler
  • Ukwibukisha Ifyacitike
  • Cinshi Cacitike Lintu Hitler Atendeke Ukuteka?
  • Mu Kukosa Inte Shacitapo Cimo
  • Bushe Lyali Libungano lya Kuba Abakosa Nelyo Ukucimba?
  • Ifyebo Fyali ne Mifwaile
  • Abantu Bashipa aba Mpomfu Bayansha Ukupakasa kwa baNazi
    Ulupungu lwa kwa Kalinda—2001
  • ‘Balilinga Ukubacindika pa Kukanacita ico Ubuteko Bwalefwaya’
    Ulupungu lwa kwa Kalinda—2011
Loleni!—1998
g98 July amabu. 10-14

Inte sha kwa Yehova—Abakosa Ilyo Balepakaswa ku BaNazi

KU ULEMBA LOLENI! MU GERMANY

INTE SHA KWA YEHOVA shalishibikwa ku kukakatila ku Cebo ca kwa Lesa, Baibolo. Ilingi ici cikabila ubukose, kabili mu kushininkisha cilambukila ubumi bwabo no kwampana kwabo na bambi.

Ku ca kumwenako, Inte shalicindika abantu ba ndimi shalekanalekana ne ntambi. Balitemwa Lesa na banabo. (Mateo 22:35-40) Cine cine, balasuminishanya no mutumwa Petro, uwatile: “Cine cine ninkutuluka ukuti Lesa taba na kapaatulula ka bantu, lelo uwa mu luko lonse uwamutiina no kubombo kulungama asekelelwa kuli wene.”—Imilimo 10:34, 35.

Na kabili Inte sha kwa Yehova shaishibikwa isonde lyonse pa kucindika amafunde, umuyano, no bulashi bwa buteko. Tabatala pondokelapo ubuteko kabili tabakatale. Kabili e fyo ciba na lintu bapakaswa mu fyalo fimbi pa mulandu wa kupingulapo nga batumwa abatile: “Tuli no kunakila Lesa ukucilo kunakila abantu.” (Imilimo 5:29; Mateo 24:9) Pa nshita imo ine, Inte shalishiba ukuti bambi balikwata insambu sha kupepa mu kumfwana na kampingu wabo.

Ubukose bwa Bwina Kristu ubwa Nte sha kwa Yehova mu Germany ne fyalo fimbi ifyatekelwe na Adolf Hitler bwalishibikwa bwino. Icacitike icikalamba mu Berlin, Germany, mu 1933 cilangilila ubukose bwabo, ifyo batemwa Lesa ne fibusa, ne fyo bakonka amafunde, umuyano, no buntungwa bwa mipepele.

Tabaawilile Kuli Hitler

Imyaka ukucila pali 50 naipitapo lintu ukuteka kwabipisha ukwa kwa Hitler ukwa myaka 12 ukwa kapaatulula ka mushobo no kwipayaula kwapwile. Lelo, ifyo kulya kuteka kwa ciNazi kwacitile na nomba ficili filacusha abantunse.

Ilyashi lya kale lilangilila icishinka ca kuti mabumba fye yanono ayali ayakosa no kukanasuminisha ulukaakala lwa baNazi. Pali bene pali ne Nte sha kwa Yehova, abalondolwelwe nge “bumba linono ilyasungilile [imibele isuma] ukwabulo kunenuka pa bantu ba calo catekwa buluku buluku.” Bakalemba be lyashi lya kale balilemba bwino pa lwa bukose bwabo.

Nangu cibe fyo, bakalengulula bamo, ukusanshako na balebishanya ne Nte sha kwa Yehova kale, basosa ukuti Inte shalefwaya ukuwila ku buteko bwa kwa Hitler ilyo bwatendeke fye. Batunga ukuti abeminishi ba Watch Tower Society baeseshe apa fye ukuti basenaminwe ku buteko bupya no kuti, pa kashita kanono, baasuminishe imfundo ya kapaatulula ka mushobo iya baNazi, iyasukile yalenga abaYuda amamilioni 6 ukwipaiwa.

Uku kutunga kwabipisha kwa bufi. Ifyakonkapo fili kuceeceeta kwa kukanapita mu mbali ukwa filelandwapo, ukushimpwa pa bushinino bwalembwa ne lyashi lya kale.

Ukwibukisha Ifyacitike

Napapita imyaka 100 apo Inte sha kwa Yehova shatendekele ukushimikila mu Germany. Ilyo calefika kuli ba 1933 ninshi Inte 25,000 e shalepepa Yehova Lesa no kushalika impapulo sha Baibolo mu Germany yonse.

Te mulandu no buntungwa ubo amafunde ya ku Germany yapeele Inte sha kwa Yehova pali ilya nshita, ilingi kwaleba lulu wa kuseebanya Inte, uwaletendekwa na ba mipepele bashalefwaya Inte. Mu kubangilila fye mu 1921 Inte, pali iyo nshita shaleitwa nga Ernste Bibelforscher (Abasambi ba Baibolo aba Mukoosha), shapeelwe umulandu wa kuti shalebombela pamo na baYuda mu mapange ya bupolitiki aya kupinuna ubuteko. Abasambi ba Baibolo baishibikwe nge “ca muselu ca buYuda” ica ciKomyunisimu nangu cingati tabasangile ubushinino bwa milandu balebapeela. Uusambilila ifya mipepele umwina Switzerland Karl Barth aishilelemba ukuti: “Umulandu wa kuti Inte sha kwa Yehova shalebombela pamo na baKomyunisimu kuti wabako fye pa kupatikishiwa ukusuminisha icalubana nelyo ukucisuminisha ku mumbo.”

Magazini we calici mu Germany atile Inte na baYuda baumene akapi mu fya bumwaluka. Mu kwankulako, The Golden Age (iyo Loleni! yapyana) iya mu ciGerman iya April 15, 1930 yatile: “Te kuti tumone ngo musaalula uyu mulandu tupeelwe uwa bufi—pa mulandu wa kuti twalishininkisha ifyo umuYuda alicindama ngo Mwina Kristu wa mwi shina fye; lelo natukaana ubufi buli pa muulu ubwa nyunshipepala ye calici pa mulandu wa kuti imifwaile ili ya kulesha umulimo wesu, kwati nalimo walecitilwa abaYuda mu cifulo ca kucitilwa Amalandwe.”

E co, profesa we lyashi lya kale John Weiss alembele ukuti: “Inte tashalimo mu kapaatulula ka mushobo aka bena German kabili pa myanda ya myaka tashasakamikwe pa kuti abaYuda balifililwe ukwaluka. Ilyo shaleshimikila, Inte shalekakatila ku cisumino ca Bwina Kristu ica pa kubala ica kunashanasha abengalukila kuli Kristu.”

Cinshi Cacitike Lintu Hitler Atendeke Ukuteka?

Pa January 30, 1933, Adolf Hitler asontelwe pali bucilolo mukalamba ubwa mu calo ca Germany. Pa kubala, ubuteko bwa kwa Hitler bwalefisa ulukaakala no buluku bwa luko. E co, Inte, pamo na mamilioni ya bena German bambi mu kubangilila kwa mwaka wa 1933 balemona National Socialist Party ngo buteko bwa mwi funde ubwa pali ilya nshita. Inte shalefwaya ubuteko bwa National Socialist (Nazi) ukwishiba ukuti ili bumba lya Bwina Kristu ilyali lya mutende ne cumfwila, talyali cintiinya ku Buteko. Ici tacapilibwile ukuti Inte shali no kunashako ifishinte fya Baibolo. Nga fintu caba mu fyalo fimbi, Inte shalefwaya ukwishibisha ubuteko pa lwa kuti imipepele ya shiko taiibimba mu fya bupolitiki.

Mu kwangufyanya caishilemoneka ukuti Inte sha kwa Yehova shali no kuba pa ba kubalilapo ukupakaswa mu nshila yabipa ku baNazi. Na kabili Inte shatungilwe nge shaumene akapi na baYuda ba ciKomyunisimu. Batendeke ukupakasa Inte.

Mulandu nshi ibumba linono ilya mipepele lyakalifye ubuteko bupya? Kalemba we lyashi lya kale Brian Dunn alanda pa fintu fitatu ifikalamba ifyalengele ifyali: (1) Inte shali mwi sonde lyonse, (2) tashalesuminisha akapaatulula ka mushobo, no (3) kukanaibimba mu fya bupolitiki. Pa mulandu wa fyo shaishibe mu Malembo, Inte sha ku German shalikeene ukupika sulupu kuli Hitler, ukutungilila National Socialist Party, nelyo ukwisaibimba mu fya bashilika ba ciNazi.—Ukufuma 20:4, 5; Esaya 2:4; Yohane 17:16.

Icafuminemo cali ca kuti, Inte shaletiinishiwa, shalelubulushiwa, amayanda ya shiko ukusokotwa, no kucushiwa mu nshila imbi kuli bakapokola na baSA (baSturmabteilung ba kwa Hitler, abaNazi bankalwe). Pa April 24, 1933, bacilolo bapokele no kwisala iofesi lya Watch Tower ilyali mu Magdeburg, mu Germany. Pa numa ya kusokota nga nshi ukwabula no kusanga ubushinino bwa bumpulamafunde, kabili ukutitikishiwa na U.S. State Department, bakapokola babweseshe Inte icikuulwa. Nangu cibe fyo, ilyo calefika kuli May 1933, Inte shalibindilwe mu fitungu ifingi ifya mu Germany.

Mu Kukosa Inte Shacitapo Cimo

Mu kubangilila kwa kuteka kwakwe, Hitler mano mano aisumbwile ngo utungilila Ubwina Kristu. Alelanda pa lwa fyo aipeeleshe ku buntungwa bwa mipepele, ukulaya ukuba no “bulungi bwa cine cine” ku mipepele ya Bwina Kristu. Pa kuti engawamyako ishina lyakwe, cilolo mukalamba umupya alesangwa mu macalici. Iyi yali e nshita lintu abantu abengi mu fyalo fyali no kwisaya ku nkondo na Germany fyatemenwe ifyo Hitler alecita.

Ukusakamikwa pa kutitikisha kwalefulilako mu Germany, Joseph F. Rutherford, uwali pali ilya nshita presidenti wa Watch Tower Society, pamo no mukalamba we ofesi ku Germany, Paul Balzereit, bapingwilepo ukukwata kampeni ku kwishibisha Cilolo Hitler, abalashi ba buteko, ne cintubwingi ukuti Inte sha kwa Yehova tashali cintiinya ku bena German no Buteko. Rutherford afwile alemona ukuti Hitler taishibe pa lwa fyo Inte sha kwa Yehova shalepakaswa nelyo ukuti aba mipepele tabamwebele icishinka pa lwa Nte.

E co, iofesi lya ku Magdeburg lyapekenye ibungano ku kubomfya insambu sha kwipusha isha bena German. Inte sha kwa Yehova mu calo ca Germany conse shaebelwe mu kashita kanono ukuti nashilaalikwa ku Wilmersdorfer Tennishallen mu Berlin pa June 25, 1933. Abaleenekelwa ukusangwako bali mupepi na 5,000. Te mulandu ne mibele yabipa iyaliko, abasangilweko ukwabula umwenso bali ukucila pali 7,000. Abasangilweko bapingwilepo ukucita ico baleita “Declaration of Facts” (Ukubilisha Ifishinka). Ulu lupapulo lwailishenye pa kubinda kwa mulimo wa Nte. Lwalondolwele ulubali lwabo no kukaana imilandu ya kumana akapi mu fya bupolitiki ifya musango uuli onse. Lwatile:

“Bacilolo ba ubu buteko balitupeela umulandu uo tushacita . . . Mu mucinshi tuleipusha bakateka ba ici calo na bantu ukulanguluka mu bufumacumi kabili mu kukanaba na kapaatulula pa fishinka ifyo twalalandapo.”

“Tatupaashanya na bantu abali bonse nelyo bashimapepo, lelo tulemwishibisha icishinka ca kuti balya baitunga ukwimininako Lesa na Kristu Yesu e batupakasa no kutubepesha ku mabuteko.”

Bushe Lyali Libungano lya Kuba Abakosa Nelyo Ukucimba?

Bamo nomba basumina ukuti ibungano lyali ku Berlin mu 1933 no lupapulo lwa “Declaration of Facts” fyali fintu ifyo Inte shalumbuka shacitile ku kulangilila ukuti shaletungilila ubuteko bwa ciNazi no kuti shalipata abaYuda. Lelo ifyo batunga te fya cine. Fyashintilila pa kukanaebwa icishinka no kukanaumfwikisha.

Ku ca kumwenako, bakalengulula batunga ukuti Inte shayemfeshe icikuulwa ca Wilmersdorfer Tennishallen ne mendela sha swastika. Ifikope fye bungano lya mu 1933 filangilila bwino ukuti tababikilepo ifya swastika mu cikuulwa. Bansangwapo bashininkisha ukuti mu kati tamwali imendela.

Nangu cibe fyo, kuti cabe ca cine ukuti ku nse ya cikuulwa kwali imendela. Abashilika ba ciNazi balibomfeshe cilya cikuulwa pa June 21, pali Citatu ninshi kushele inshiku shitatu ukuti ibungano libeko. Lyene ubushiku pa ntanshi ya bushiku bwe bungano, abacaice abengi pamo na ba SS (Schutzstaffel, abali pa kubala baBlackshirt abalelonda Hitler), baSA, na bambi basefeshe inshita ya kulingana kwa kasuba no bushiku ukwa mu lusuba. E co ilyo Inte shaleisa kwi bungano lya pa Mulungu, napamo shamwene icikuulwa naciyemfiwa ku mendela sha swastika.

Nangu nga ca kuti kwali imendela sha swastika ishayemfeshe ku nse ya cikuulwa, umwa kupita, na mu kati fye mwine, Inte nga tashaiketeko. Nangu fye ilelo, lintu Inte sha kwa Yehova shilebomfya ifikuulwa fya cintubwingi ifya kusonkela ku kulonganinamo no kukwatilamo amabungano, tashifumyamo ifishibilo fya calo. Lelo takwaba ubushinino bwa kuti Inte ishine shalibikilemo imendela nelyo ukupika sulupu kuli shene.

Mu kulundapo, bakalengulula basosa ukuti Inte shatendeke ibungano no lwimbo lwa cishipa ulwa calo ca Germany. Icishinka ca kuti ibungano lyatendeke no Lwimbo 64 ulwa “Zion’s Glorious Hope,” ulwaba mu citabo ca nyimbo ica Nte. Amashiwi ya ulu lwimbo yakonkele ulwimbo lwashikilwe na Joseph Haydn mu 1797. Ilyo 1905 yalefika ninshi kale kale ulwimbo 64 e mo lwaba mu citabo ca nyimbo ica Basambi ba Baibolo. Mu 1922 ubuteko bwa ciGerman bwatendeke ukubomfya ulwimbo lwa kwa Haydn na mashiwi ya kwa Hoffmann von Fallersleben ngo lwimbo lwa cishipa ulwa buko. Nangu cibe fyo, Abasambi ba Baibolo mu Germany balitwalilile ukwimba Ulwimbo 64, nga fintu Abasambi ba Baibolo balecita mu fyalo fimbi.

Ukwimba inyimbo pa lwa kwa Sione te kuti kumonwe nge cintu ca kutemuna abaNazi. Pa kutitikishiwa ku baNazi bashifwaya abaYuda, amacalici yambi yafumishe mu nyimbo shabo na mu mipepele amashiwi ya ciHebere pamo nga “Yuda,” “Yehova,” na “Sione.” Inte sha kwa Yehova te fyo shacitile. Kwena, abateyenye ibungano tabaleenekela ifyo kuti basenaminwa ku buteko ukupitila mu kwimba ulwimbo lwalelumbanya Sione. Pambi abasangilwe kwi bungano bamo bamo tabalefwaya ukwimbako “Zion’s Glorious Hope,” pa mulandu wa kuti imililile ya ulu lwimbo lwashikilwe na Haydn yapalene ne ya lwimbo lwa cishipa.

Ifyebo Fyali ne Mifwaile

Apo ubuteko bwali bulealuka ne calo cali mu cimfulumfulu, Inte shalefwaya ukulanda pa lwa fyo shaba. Ukupitila muli “Declaration,” Inte shalikeene sana ukutunga kwa kuti baumene akapi na baYuda mu fya ndalama ne fya bupolitiki. E co, ulupapulo lwatile:

“Abalwani besu batubepesha ukuti twalipokelela indalama ukufuma ku baYuda ku kwafwilisha umulimo wesu. Ici tacili ca cine. Ukufika pali lelo abaYuda tabasangwilako indalama nangu shimo ku mulimo wesu.”

Ukuba nailanda pa lwa ndalama, “Declaration” yasenwike ubukwebo bukalamba ubwa bucenjeshi. Yatile:

“Caba baYuda ba bukwebo aba buteko bwa cina Britain na Amerika abatendeka no kucita Ubukwebo Bukalamba ku kuleka baliile pa mutwe no kucululusha abantu ba mu fyalo ifingi.”

Ifi fyebo tafyaloseshe ku baYuda mu cinkumbawile, kabili ca bulanda nga bafyumfwila muli iyo nshila no kubakalifya. Bamo batunga ukuti Inte sha kwa Yehova shaliibimbilemo mu kucusha abaYuda ukwalekoseleshiwa mu macalici ya ciGerman pali ilya nshita. Ici tacili cishinka. Ukupitila mu mpapulo shabo ne myendele mu nshita ya baNazi, Inte shalikeene imfundo isha kupata abaYuda kabili shasenwike ifyo abaNazi balecusha abaYuda. Mu kushininkisha, icikuuku bakwatile abaYuda abali mu mibele balimo mu nkambi sha kucushiwilwamo caba bushinino bwa kuti imilandu babapeele yali ya bufi.

“Declaration” yalondolwele umulimo wa Nte ngo wa mipepele, ukusosa ukuti: “Ukuteyanya kwesu te kwa bupolitiki mu nshila iili yonse. Tupampamina fye pa kusambilisha abantu Icebo ca kwa Yehova Lesa.”

Na kabili “Declaration” yacinkwileko ubuteko ulwa malayo ya buko yene. Inte shasumbwile imfundo shimo isha pa muulu, kabili e sho no buteko bwa ciGerman bwalesumbula. Pali isho mfundo pali isha pa fyakatamikwa mu lupwa no buntungwa bwa mipepele.

Ukulosha kuli ci, “Declaration” yalundilepo ukuti: “Ukuceeceeta bwino ifitabo fyesu ne mpapulo kukalangilila icishinka ca kuti imfundo shakatama isho ubuteko bulipo busumbula no kwishibisha shalimikwa, ukulembwa no kukomailwapo sana mu mpapulo shesu, no kulangilila ifyo Yehova Lesa akashininkisha ukuti ishi imfundo shakatama mu nshita yalinga shikakonkwa ku bantu bonse abatemwa ubulungami.”

Na muli fyo, Inte tashasosele ukuti shaletungilila Nazi Party. Mu kulundapo, tashalefwaya ukuleka ukushimikila pa mulandu wa kufwaya ubuntungwa bwa mipepele.—Mateo 24:14; 28:19, 20.

Ukulingana no bulondoloshi bwaba muli 1974 Yearbook of Jehovah’s Witnesses, Inte sha ciGerman shimo shalilengelwe insoni pa mulandu wa kuti imilembele ya “Declaration” tayaleumfwika sana. Bushe umukalamba we ofesi, Paul Balzereit, alyalwile ifyebo fya lupapulo? Iyo, pantu ukulinganya kwa fyebo mu ciGerman na mu ciNgeleshi te fyo kulangilila. Iyo mimwene yalubana pa lwa ico ifwile yashintilile pa mimwene ya bamo abashabimbilwe mu kulungatika mu kupekanya “Declaration.” Ifyo shasondwelele limbi fyasongelwe ne cishinka ca kuti Balzereit alekele ukuba Nte pa numa ya myaka ibili.

Nomba calishibikwa ukuti Inte sha kwa Yehova mu Germany shabindilwe pa Cibelushi, June 24, 1933, ubushiku bwali pa ntanshi ya bushiku bwe bungano lya ku Berlin. Abapekenye ibungano na bakapokola baishibe pa lwa kubindwa pa numa ya nshiku shinono. Nangu cingati kwali ukukaanya no kuti abaNazi bacilolo bafwile balecusha Inte, ca kusungusha ukuti ibungano e ko lyali. Te ca kwelenganya fye ukusosa ukuti Inte 7,000 ukwabulo mwenso shalisangilweko nangu cingati nga shalipokelwe ubuntungwa bwa shiko.

Pa numa ye bungano, Inte shashalike amakope ya “Declaration” amamilioni 2.1. Inte shimo shaliketwe ilyo line no kutwala ku nkambi ukwali umulimo wakosa icibi. Na muli fyo, ubuteko bwa ciNazi bwasokolwele ubuluku bwa buko no lukaakala kabili mu kwangufyanya bwasanshile nga nshi aka kalibumba ka Bena Kristu.

Profesa Christine King alembele ukuti: “AbaNazi bali no kwisamukwishiba ukuti ubuluku te kuti buleshe Inte.” Cali nga fintu “Declaration” yatile: “Amaka ya kwa Yehova Lesa yalikulisha kabili takwaba maka yengatunguluka mu kumulwisha.”a

[Futunoti]

a Incende tailetusuminisha ukulanda fyonse ifyebo fya ili lyashi. Nangu cibe fyo, ifya kuloshako fyonse e ko fili nga ca kuti bakasabankanya baipusha. Na kabili kuti mwaishibilapo ifingi mu kutamba vidio itila Jehovah’s Witnesses Stand Firm Against Nazi Assault (Inte sha kwa Yehova Shaiminina mu Kushangila ku Kupakaswa ku BaNazi).

[Ifikope pe bula 13]

Ifikope fya cine cine ifye bungano lyasangilweko Inte sha kwa Yehova mu 1933 ku Tennishallen

    Impapulo sha mu Cibemba (1982-2025)
    Isaleni
    Isuleni
    • Cibemba
    • Peleniko Bambi
    • Ifyo Mwingasala
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Ifya Kubomfya
    • Amafunde Yesu
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Isuleni
    Peleniko Bambi