Imiti Iipaya Utushishi Taisalulula

Ku ulemba Loleni! mu Brazil

ILYO aletamba kalundwe mwi bala lyakwe ilyabela lwa ku kapinda ka kulyo aka Brazil, shibulimi Domingos dos Santos atila, “Uyu kalundwe musuma nga nshi.” Naishiba umulandu asosele fyo. Amabula ya kalundwe wakwe yalemoneka kwati tayabala ayateebelelwapo ku tushishi. Bushe mulandu wa miti ipaya utushishi? Iyo. Domingos asosa ati: “Umwaka wafumako na uno nshalekabila kushita umuti nangu fye umo.”

Domingos aba mwi bumba lya bashibulimi ililekulilako abashifwaya kubomfya imiti iipaya utushishi tulya ifilimwa.a Lelo, basalapo ukukanabomfya imiti, nelyo ukukanaifusha sana nga baibomfya. “Bushe ni nshila nshi ishi. Mulandu nshi bashibulimi bashifwaila nangu panono ukufuuminisha umuti wa kwipaya utushishi tulya ifilimwa?” e fyo naipwishe Sandro Müller, incenshi mu fya bulimi bwa finsabwansabwa na mu fya kulimo mushili uubombela ku fya kusapikasapika pe farmu lya fitwalo mupepi ne ncende ya São Paulo.

Ifibomba Imiti Iipaya Utushishi Tulya Ifilimwa

Pa kungaafwa ukumfwikisha ububi bwaba mu kubomfya imiti iipaya utushishi tulya ifilimwa, Sandro atila: “Elenganya ibumba lya bakapokola ililetamfya ibumba lya bapupu abebile mu banki. Aba bapupu babutukila mu cikuulwa ca maofesi umuli ababomfi abengi abalebomba, pa kuti beishibikwa. Apantu abapupu balubila mwi bumba, bakapokola batuma indeke ya pakapaka no kuponesha amabomba ya fyushi pali ici cikuulwa. Ici calenga abapupu kumo na babombela mu maofesi ya ici cikuulwa na bamalonda bakaele ukufwila kumo. Ica musango yu e cicitika lintu shibulimi afuuminisha ifilimwa fyakwe ne miti yakwatisha amaka iipaya utushishi tulya ifilimwa. Iyi miti kwena ilepaya utushishi twa busanso, utuli kwati bapupu, lelo yonawila kumo no tushishi utucingilila ifilimwa, utwaba ni tumalonda.”

Namwankwile nati: “Lelo kwena ifilimwa fyena fyapusushiwa.” Lelo Sandro alondolola ukuti ukubomfya imiti iipaya utushishi tulya ifilimwa ukwabulo kusalulula kubalamuna fye ubonaushi bumbi. Mu nshila nshi? Ukufuuminisha umuti takwipaya utushishi tumo pantu tumo tatufwa ku misango imo iya miti. Pa numa utu tushishi tulakunkuma no kushala tuleiliila fye ifilimwa ukwabula na ‘bamalonda,’ nelyo utushishi utucingilila ifilimwa mu mabala, icilenga ukuti tukunkume muti shibulimi afuuminishemo.

Apo nomba utushishi tulye filimwa twakwata ifilyo ifingi kabili tatuletiina no kuliwa ku tushishi tumbi utucingilila ifilimwa, cilenga umusango umbi uwa tushishi utushingafwa kuli iyi miti ukufula, no kulenga shibulimi afuuminishe imiti na kabili, nalimo fye no kubomfya imiti iyakalipisha uno muku. Mu ncende shimo umo balima cilemba mu South Amerika, bashibulimi bafuuminisha imiti cila mulungu. Cinshi kwi pele pele cifuma muli iyi miti? Shibulimi umo atile: “Nga mwabyala imiti iipaya utushishi tulya ifilimwa, mukalobolola sumu.”

Bushe Ubonaushi Bufuma mu Kubomfya iyi Miti Bunono?

Ifya kusapikasapika filangilila ukuti ababomfya sumu ku kwipaya utushishi tulya ifilimwa na bo bene ninshi baleipaya kuli sumu. Magazini wa Guia Rural ashimika ukuti, mu Brazil mweka fye abantu mupepi na 700,000 e bakolwa kuli sumu uufuma mu miti iipaya utushishi tulya ifilimwa cila mwaka, icilepilibula ukuti nga kwakanya mu masekondi ninshi umo alakolwa pali cila masekondi 45! Kabili World Health Organization (Akabungwe Kamona pa fya Bumi mwi Sonde Lyonse) yashimika ukuti abantu 220,000 balafwa cila mwaka pa mulandu wa kupeemako sumu afuma mu miti ipaya utushishi tulya ifilimwa. Ukulunda pali ico, iyi miti ileonaula ifilengwa na Lesa.

Nangu ca kuti abantu bamo ilelo batontonkanya ukuti ukwisula icikopo ca muti wipaya utushishi tulya ifilimwa cimo no kwisula umwaikala amafya, bambi ilingi line batontonkanya ukuti ukukanabomfya imiti ipaya utushishi kwalikwatapo ubusanso ukucila ubwaba mu kubomfya iyi miti. Ukwelenganya kwa bantu kwaba kwa kuti: Tulingile ukusalapo pa kukanabomfya imiti iipaya utushishi tulya ifilimwa no kuponenwa ne nsala nelyo ukuibomfya no kuba ne fya kulya. Na kuba, abantu pa calo balefulilako ilintu impanga ya kulimapo ilecepelako. Nga tulefwaya ukucimfya insala mu calo conse, tulingile ukucingilila ifilimwa ku tushishi twa bonaushi.

Cine cine, ubwafya ubukalamba bufuma ku tushishi tulya ifilimwa. Nangu ni fyo, icawamako ca kuti, bashibulimi abengi nomba mu fyalo fyonse baleiluka ukuti kwalibako inshila iisuma iyacila pa kufuuminisha ifilimwa ne miti iyakalipisha. Iyi nshila ni integrated pest management, nelyo IPM (ukucincintila utushishi tulya ifilimwa ukubomfya inshila shalekanalekana).

Inshila ya Kusengulwilamo—Iya IPM

“Bushe IPM cinshi?” E fyo naipwishe profesa Evôneo Berti Filho, umukalamba wa Entomology Department (Icipani ca Masambililo ya pa Tushishi) pa Yuniversiti ya ku São Paulo mu Piracicaba kabili kasapika walumbuka mu kucincintila utushishi tulya ifilimwa ukwabulo kubomfye miti. Profesa Berti alondolola ukuti imifwaile ya IPM kucefyako ukubomfya imiti iipaya utushishi ukuleka pashale fye iyalinga iingabomfiwa ku kwipaya fye utushishi twa busanso utwaishibikwa. Lyene inshila shimbi ishishili sha kubomfya imiti ya kufuuminisha shilafwilishako ilyo imiti ya kufuuminisha yaleko kubomfiwa sana.

Inshila imo pali ishi kukaanabyala ifilimwa fimo fine cila mwaka. Ku ca kumwenako, cila mwaka, shibulimi kuti alesengushanya inyanje na cilemba. Utushishi utwatemwa inyanje lelo utushilya cilemba kuti twafwa ku nsala nelyo kuti twaselela kumbi ukufulileko inyanje. Lyene, umuku inyanje shikesabyalwa, ninshi utushishi utwingi tatulabwela. Kabili pa nshita utu tushishi utwatemwa inyanje tukabwela tonse, ninshi mwalisengushanya ifisabo ifingatulenga ukuselela kumbi na kabili.

Ukubomfya utushishi ku kucingilila utushishi tulya ifilimwa ni nshila na imbi iyaba muli IPM. Muli iyi nshila bashibulimi balabomfya utushishi twapusanapusana uto mu cifyalilwa fye tushumfwana no tushishi tulya ifilimwa. Ku ca kumwenako, bakasapika ba ku Brazil basangile ukuti mu cifyalilwa fye ifishimu nga fyaingililwa no tushishi twa baculovirus filafwa. Bapelulwile ukuti apo utushishi twa baculovirus tatwipaya bantu, kuti batubika mu menshi no kutufuuminisha pa filimwa ku kuleka tonaule ifishimu ifilya soyabeans na kalundwe. Iyi nshila yalibombele bwino nga nshi. Pa numa fye ya nshiku shinono ifishimu fyalifwile ilyo fyaliile ifilimwa bafuuminisheko utu tushishi. Ubusuma bwa iyi nshila bwa kuti ku ntanshi ifi fishimu ififwile filesa mukwaafwa shibulimi mu kucimfya utushishi tumbi utulya ifilimwa. Mu nshila nshi?

Profesa Berti alondolola ukuti: “Shibulimi abuula fye ifi fishimu ifyafwa ifingiliilwe na tulya tushishi twafipeeye no kufibika mu ca kusakanishishamo, lyene alafipela no kukamamo amenshi no kuyasunga mu friji.” Ku ntanshi shibulimi alesa mu kusungulula aya menshi ayasangwike amenshi makasa ayalimo utushishi, ukuyakumbwila mu menshi no kufuuminisha pa filimwa fyakwe.

Kwena iyi nshila te kuti ipaye bwangu utushishi nge fingepaya imiti imbi, lelo, kasapika umo atila, ilabomba fye bwino ukufika ku maperesenti nangu 90.

Ukucimfya Utushishi Tulya Ifilimwa Ukwabulo Kubomfya Imiti

Ukwikata utushishi utucingilila ifilimwa no kutubomfya ku konaula utushishi utulya ifilimwa na yo ni nshila imbi iyacindama iya kucingililamo ifilimwa ku tushishi. Lelo, te mulandu no kubombesha kwacitwa ku kwaafwa bashibulimi ukulabomfya iyi nshila ya kucincintila utushishi tulya ifilimwa, bashibulimi abengi mu Brazil na mu ncende shimbi bacili balashiimunuka ukucite co. Mulandu nshi? Filya fine cishingamoneka ica mano ku wikala mu tauni ukuleta impemfu mu ng’anda e fyo na bashibulimi bamona ukuleta utushishi mwi bala ku mufulo. Profesa Berti anjebele ati: “Bashibulimi abengi baishiba ukuti ifishishi fyonse filalya ifilimwa. Takuli shibulimi uwingafwaya utushishi tube mwi bala lyakwe nangu panono.”

Kanshi, cine cine, ni lintu fye bashibulimi bakeshiba ukuti utushishi tumo kuti twabaafwa ukucingilila ifilimwa fyabo e lyo abengi bakatendeka ukubomfya iyi nshila ya kucingililamo utushishi tulya ifilimwa. Ku ca kumwenako, abalima ifitwalo mu California, mu calo ca United States, batendeke ukubomfya utushishi tulya utushishi tumbi ku kupwa kwa ba 1800. Pali ilya nshita, utushishi tulya ifilimwa utwaletelwe ukufuma ku Australia mu kukanaishiba, twalitebelele no konaula imiti yonse iya ndimu na macungwa. Casendeleko imyaka mupepi na ibili pa kuti utushishi tucingilila ifilimwa tucimfye utu tushishi twatebelele indimu na macungwa no kupusushako indimu na macungwa mu California!

Ukubomfya Utushishi ku Kucingilila Utushishi Tulya Ifilimwa Kwabomba Bwino

Ilelo bashibulimi ba mu Brazil bamo baletesekesha umulimo ka joaninha (e shina lya ka ladybug akashishi akalya utushishi tumbi aketwa ukuti Joanna munono) kalebomba pamo nga ‘malonda,’ wacetekelwa. Ilyo twaleenda mu mbali ya mputa sha macungwa mwi bala angalila Sandro anjebele ati, “akashishi ka Joaninhas kalalya utushishi twikala kuli aya macungwa.” Ilyo twafikile pa muti we cungwa umo, aafuniine mwi samba akamusambo kakwete amabula ayateku. Twamweneko amaaphid, nelyo utushishi twikala ku filimwa, utushasalapuka kabili utwacepa nga nshi, natubumbilila ku mabula, tuleonkamo amenshi.

Nangu cibe fyo, utu tushishi fya kulya fya kwa ‘malonda.’ Na kuba, pa misango imo iya tu ladybug utushishi tulya utushishi tumbi, kamo kuti kalya utushishi 800 pa nshita kali aka mweo. Bushe uto twine twingi ica kuti twingapwisha ubu bwafya? Sandro atila: “Twingi, nga ca kuti mwatushiilako ifyani ifingi ne nseku pa kati ka miti ya macungwa ne ndimu umwa kuti tulekulila pamo no tushishi tumbi utucingilila ifilimwa.” Sandro anondolwele ati, kale, ilyo tushalebomfya tushishi ku kucingilila ifilimwa muli ili bala, twalefuuminishamo imiti nga papita imilungu ibili. Pali nomba, utushishi twa musango yu pamo na tumbi utucingilila ifilimwa ku tushishi twalitwaafwa nga nshi, ica kuti umuti tufuuminishamo fye nga papita imyeshi ibili nelyo itatu.

Bashibulimi tababomfya fye tu ladybug mu kucimfya utushishi tulya ifilimwa. Ukulumbulapo fye ifinono ifyaba pa mutande wa fibomfiwa ku kucingilila ifilimwa ku tushishi ni nshimu, amalonda, batandabube, ne fyula. Nangu fye lisabi lilabomfiwa mu cifulo ca kubomfya ifya kufuuminisha. Mu nshila nshi?

Kasapika umo Xiao Fan uwa mu Cipani Cilolekesha pa Bulimi ne Mpanga mu Nanking, mu Citungu ca Kiangsu, ashimika ukuti mu China ukubomfye miti ya kufuuminisha utushishi kwalibwelele pa nshi lintu batendeke ukuteke sabi mu ncende balima umupunga iyabundilwa. Bashibulimi balakulula intambo pa muulu wa mupunga pa kuti utushishi tuliko tuwile mu menshi. Fan ashimika ukuti “pa mulandu wa kuti utu tushishi tulafwa ubufi lintu twapona ukufuma ku mupunga, tulaliikwa kwi sabi ukwabulo bwafya.”

Ukukanabomfya imiti iingi iya kwipaya utushishi tulya ifilimwa kulapusushako utushishi tucingilila ifilimwa. Utu tushishi tubombela pamo ne li sabi mu kucimfya utushishi tulya ifilimwa. Fan atila, ukubomfya utushishi ku kucingilila utushishi tulya ifilimwa kulengele ukuti ukubomfya imiti iingi iipaya utushishi iyakwatamo sumu kupwe. Kabili atila ukubomfya iyi nshila kulacingilila ubumi, impanga ne filengwa na Lesa ukukanaonaika.

Kwena, icikalamba icilengele bashibulimi ukutemwa inshila ya IPM mulandu wa kuti ifipooswa filacepako, te mu kuti bangilwe ku filengwa na Lesa ne mpanga. Na kuba, ukucefyako ukubomfya imiti ya kwipaya utushishi iyakosa umutengo kulapusushako indalama, icilepilibula ukuti mulaba ubukumu, ici e cilengele no kuti abantu mwi sonde lyonse batwalilile ukutemwa iyi nshila. Nangu ni fyo, nga ca kuti ubukumu bwafulilako ubwa ndalama bukacefyako ukukowesha ifilimwa no konaula impanga ne filengwa na Lesa, ninshi iyi nshila ya IPM isuma kuli bashibulimi, ku bakalalya ifilimwa, e lyo na ku mpanga ne filengwa na Lesa. Kaceeceeta umo asosele ati “onse fye alamwenamo” mu kubomfya IPM ku kucingilila ifilimwa ku tushishi.

[Futunoti]

[Akabokoshi pe bula 27]

Imiti Iicilipo Iipaya Utushishi Utulya Ifilimwa

Nangu fye nga ca kuti bashibulimi bonse baatendeke ukubomfya inshila ya IPM ilelo ku kucingilila ifilimwa ku tushishi, tabakafumyepo imiti iicilipo iipaya utushishi tulya ifilimwa. Akabungwe ka United Nations Food and Agricultural Organization (FAO) kapendele ukuti amatani ya miti iipaya utushishi tulya ifilimwa ayacilipo yalicila pali 100,000 mu fyalo ifipiina. Magazini wa Our Planet iyalembelwe na ba United Nations Environment Programme atile, “imiti iingi pali iyi intu yasheleko pali ilya ifyalo ifipiina fyapeelwe ukulingana ne fipangano.” Magazini umo wine alandapo ati, pali iyi miti paliba ne miti iishaifulila iya DDT e lyo ne miti imbi iya kucingilila ifilimwa iyaishibikwa nomba nge ya busanso. Nga ca kuti iyi miti iicilipo iipaya utushishi tulya ifilimwa taifumishiwepo, “ku ntanshi tuli no kuba mu kayofi.”

Nangu ni fyo, ukufumyapo iyi miti mulimo uwingasenda indalama ishingi. Mu Afrika mweka indalama shingapooswapo pa kufumyapo iyi miti kuti shafika ku madola amamilioni 100. Ni bani bakalipila isho ndalama? Akabungwe ka FAO kalelomba ifyalo ifipeela iyi miti ukuti fyafwilisheko ukulipila ishi ndalama. Lelo, nga fintu FAO ishimika, “na makampani yene ayapanga imiti ya kwipaya utushishi tulya ifilimwa yafwile ukwafwilishako mu fya ndalama, pantu ilingi line yalaibimba mu kutuma imiti iishaifulila iishikabilwa.” Nangu ni fyo, ukufika na nomba aya makampani “tayafwaya ukusangwilako indalama ku mulimo wa kufumyapo iyi miti ya kale iicilipo.”

[Akabokoshi pe bula 28]

Ukwalule Filimwa—Mulandu Nshi Kutwishikilwa?

Icibombelo na cimbi icilebomfiwa mu kucimfya utushishi tulya ifilimwa ni sayansi wa fya DNA. Pa mulandu wa kulunduluka kwa muntu mu kwishiba ifyo akaputulwa ka DNA kabomba lwa nkati, bakasapika balisuka balisakaanya DNA ukufuma ku misango yalekanalekana iya filimwa no kupangamo ifilimwa ifishingaliwa ku tushishi.

Ica kumwenako cimo, ni nyanje. Basayantisti bacenjela mu kwalule mipangilwe ya fintu balikuushishe amaka yamo mu filimwa fimbi no kuyabika muli DNA wa nyanje. Aya amaka bakuushishe, yaishilepanga umusango wa protini uwipaya utushishi tulya ifilimwa. Kanshi inyanje shifumamo ni shilya ishapangwa ku misango ya maka ayalekanalekana ishishingaliiwa ku tushishi tulya ifilimwa.

Nangu ni fyo, ukwalule filimwa kulesakamika. Abashifwaya uyu musango wa kwalula ifilimwa batila filalwalika abantu atemwa filasanguka inseku ishine shine. Basayantisti bamo balasoka ukuti ifilimwa babikamo amaka ayepaya utushishi kuti fyalenga utushishi tulya ifilimwa ukukunkuma. Berti uwasambilila pa fya tushishi asoka ukuti: “Tufwile ukutekanya nga nshi pa lwa kwalule filimwa. Bushe mwalaba ifyo bantu basupile ilyo imiti ya kwipaya utushishi yalumbanishiwe muli ba 1950 kwati cipesha mano caponene? Ilelo twalishiba ukuti ilya miti ya fye. Yalilenga utushishi ukukunkuma ku miti. Nalimo ku ntanshi ifilimwa balealula pali nomba fikaletako amafya.”

Nangu ca kuti amafya yafuma mu kubomfye miti ya kwipaila utushishi tulye filimwa kuti yacepako, icisakamike bamo ca kuti basayantisti baleyalula ifilimwa. Bamo baletontonkanya ukuti ukubomfya sayansi wa fya DNA kuti kwapwisha imiti ipaya utushishi tulya ifilimwa lelo kulatuletela amafya yambi ayapya ayengonaula imikalile isuma.

[Icikope pe bula 29]

Akashishi ka ‘ladybug’ kuti kalya utushishi utwingi utulya ifilimwa.