Ifilyo Fyalekanalekana Fyalicindama ku Bumi

MULI ba 1840, abantu ba mu Ireland bacilile amamilioni 8, ica kuti cali e calo umwali sana abantu mu Bulaya. Ifyumbu fyali e ca kulya cikalamba balelya, kabili umusango umo uwa fyumbu uwitwa lumpers e o balelima mu ncende ishingi.

Mu 1845 abalimi babyele ifyumbu fyabo nga filya fine fye balecita imyaka yonse, lelo kwawile utushishi kabili twaonawile ifyumbu ifingi nga nshi. Mu citabo cakwe icitila The Last Harvest—The Genetic Gamble That Threatens to Destroy American Agriculture, Paul Raeburn alembele ati: “Ifyumbu ifingi tafyaonawilwe sana mu ncende ishingi mu Ireland muli ulya mwaka wayafya. Ubonaushi bwine bwine bwaishile umwaka wakonkelepo. Abalimi tabakwete umwa kusengulwila kano ukubyala filya fine fyumbu na kabili. Tabakwete imisango imbi iya fyumbu. Utushishi twaliwile na kabili, uno muku twalicishishepo ubonaushi. Ubucushi ubwaliko te kuti bulondololwe.” Abasoma ifya kale batile nalimo abantu milioni umo balifwile ku nsala, kabili 1,500,000 bafulumukile ku fyalo fimbi, maka maka ku United States. Abashele baculile ku bupiina bwine bwine ubwa kulenga ubulanda.

Mu Andes, ku South America, abalimi balelima imisango yalekanalekana iya fyumbu, kabili banono fye abo ifyumbu fyabo fyaonawilwe ku tushishi. Kanshi, kwena takwali icikuko. E co twamona ukuti ukukwata imisango yalekanalekana iya fimenwa ne misango yalekanalekana iya cimenwa cimo cimo kulacingilila. Ukulima fye umusango umo uwa cimenwa kwalipusana ne fya kucingilila ifimenwa kabili kulenga ifimenwa ukubola nelyo ukusanswa ku tushishi, icingonaula ubusomboshi bonse mu ncende imo. E mulandu wine abalimi abengi bashintilila sana pa miti ya kwipaya utushishi, iyonaula amankumba, ne ya kwipaya fungi, nangu ca kuti imiti ya musango yo ilingi ilonaula ifilengwa na Lesa.

Nomba cinshi cilenga abalimi ukuleka ukulima imisango yalekanalekana iya cimenwa no kulalima fye umusango umo? Ilingi ni pa mulandu wa mafya ya ndalama. Nga balima umusango umo benekela ukusombola kwayangukako, ukusombola ifilyo fisuma, ifishingonaulwa, no kusombola ifingi. Ukucite fi kwatendeke ukubomba sana muli ba 1960 ilyo kwaishile ico baleti ukulima ifingi pa mulandu wa kulunduluka.

Ukulima Ifingi pa Mulandu wa Kulunduluka

Pa mulandu wa kubilisha kukalamba ku buteko no tubungwe, abalimi abali mu ncende mwaba ifipowe balibanashanasha ukuleka ukulima ifilimwa fyalekanalekana no kutendeka ukulima umusango umo umena sana, maka maka umupunga ne ngano. Ifi filimwa ifyo baleti fimena mu cipesha mano balefilumbilisha ukuti e nshila ya kupwishishamo ifipowe mu calo. Lelo tafyanakile umutengo—imbuto shaleshitwa pa mutengo wakulile imiku itatu ukucila umutengo shaleshitilwapo lyonse. Kabili ukusombola ifingi kwashintilile nga nshi pa miti, ukusanshako fetalaisa, kumo ne fibombelo fya mutengo pamo nga matrakita. Lelo, pa kwafwilishiwa ku ndalama no buteko, uyu musango wa kuliminamo waliseekele. Raeburn atila: “Nangu kwalilubulako abengi ku fipowe, nomba kulelenga ukutwishika nampo nga icalo cikalamesha ifilyo ifingi.”

Kwena, ukulima ifingi pa mulandu wa kulunduluka mu fya kupangapanga kwalileteleko ukumwenamo kwa nshita inono ukwali no kufumamo amafya ya nshita ntali. Ukulima ifilimwa fimo fine bwangu bwangu kwaliseekele mu fyalo fyonse—ilyo ukubomfya sana fetalaisa kwalengele amankumba ukukula, no muti wa kwipaya utushishi waleipailamo no tushishi utusuma. Mu mishili isuma balima umupunga, imiti yaipeye isabi, ing’anse, ifyula, ne fimenwa ifyo balya—ifingi fyali fya kulya fyacindama. Ukubomfya imiti na kabili kwalengele amafya ne mfwa ku balimi.

Kafundisha wasoma sana muli Dipartimenti wa fya Mweo ne Fimenwa iya pa Open University mu United Kingdom, Mae-Wan Ho, alembele ati: “Nomba tapali uwingakaana ukuti ukulima fye umusango umo uwa filimwa ukwatendeke ilyo kwali ukulunduluka mu fya kupangapanga kwalikuma bubi bubi ukulima ifyalekanalekana kabili ne fya kulya mu calo conse.” Ukulingana na ba United Nations Food and Agriculture Organization, amapesenti 75 aya fimenwa fyalekanalekana ifyaliko imyaka 100 iyapita fyaliloba, maka maka pa mulandu wa nshila shalunduluka isha kuliminamo.

Icalembwa icasabankanishiwa na ba Worldwatch Institute casokele ukuti “ubwafya twingakwata ku filengwa na Lesa pa kulima fye umusango umo uwa filimwa bukalamba.” Bushe aya mafya kuti yacincintilwa? Basayantisti basoma pa filimwa balefwaikwa, pamo ne miti isuma ukusanshako fye no kwafwako abalimi ne ndalama. Lelo, te kuti tutile fyonse fikaba fye bwino. Ukulima fye umusango umo uwa fimenwa e kwalengele sana ukuti inyanje shonaike mu United States no kuloba kwa mupunga uwingi nga nshi mu Indonesia. Lelo, mu myaka ya nomba line, umusango upya uwa kulima walitendeka, usanshamo ukwalula imimenene palya pene itendekela.

Ukwalula Ifilimwa

Ukusambilila pa nsandensande kwalenga ukuti kube ubukwebo bupya ubwitwa biotechnology (ukubomfya ifimenwa mu fya kupangapanga). Nge fyo twingamona fye kwi shina, cisanshamo ukusaakanya ifilengwa na Lesa e lyo ne fya kupangapanga ukubomfya inshila pamo nga ishakwalwilamo ifimenwa. Utwampani tupya utubomfya iyi nshila, tubomba sana pa fya bulimi kabili tulebombesha ukupanga imbuto ishingapeela ubusomboshi busuma, ishishingapeswa, ishishingonaulwa ku cilala, no mume, kabili ishingacefyako ukubomfya imiti ileta amafya. Nga ca kutila bacite fyo, kuti canonsha nga nshi abantu. Lelo bamo balitwishika ifimenwa fipangwa na basayantisti.

Icitabo ca Genetic Engineering, Food, and Our Environment citila: “Kwena, imbuto shalekanalekana shaba no mwa kupeelela. Umusango umo uwe luba lya rose kuti walundwa ku musango umbi uwa rose lelo te kuti ulundwe ku cumbu. . . . Lelo, sayansi ya fya bulimi ilingi isanshamo ukubula insandensande ukufuma ku musango umo uwa cilimwa no kushibika muli umbi pa kwesha ukusendamo amaka yamo balefwaya. Ku ca kumwenako, ici kuti capilibula ukusala fimo ifingalenga ukupanga umuti uwakwata amaka ya kulenga ifintu ukukanatalala ukubomfya isabi lya ku arctic (kwati isabi lya flounder), no kusakanya uyo muti ne fyumbu nelyo ama strawberry (amatunda) ku kufilenga ukukanatalala. Nomba balewamya ifimenwa ukubomfya imfyalo sha tushishi, inama nelyo fye isha bantu.”a Kanshi, ukubomfya ifilengwa na Lesa ne fya kupangapanga kulenga abantunse ukonaula insandensande ishilekanya imisango ya fintu.

Kwati fye kubomfya inshila sha sayansi pa kupanga ifilyo ifingi, ifyo bamo beta ati ukwalula ifimenwa kulalengako ubwafya bwa kukwata fye ifimenwa fimo fine—bamo batila bulacilapo maka maka pa mulandu wa kuti abasoma ifya mfyalo babomfya inshila pamo nga ukupanga imbuto na tissue culture, inshila babomfya ishipanga ifyapalana nga nshi. E ico amasakamika pa lwa konaula ifimenwa fyalekanalekana e ko yacili. Lelo, ifimenwa fyalulwa filalenga amafya na yambi ayengakuma ifwe ne filengwa na Lesa. Kalemba wa fya sayansi Jeremy Rifkin atile: “Ukwabula ukwishiba. tuleingila lubilo lubilo mu nshita ya bulimi bwa kusansha sayansi ne filengwa na Lesa kabili tuleenekela ne fikulu, amafya ayanono, kabili ukwabula ukwishiba bwino pa fingafumamo.”b

Lelo, ukuba na maka ya kulama ubumi ukubomfya imfyalo cintu ico abantu bafwaisha, e co kanshi utwampani tulelwishanya ukupanga imbuto shipya na fimbi ifyapangwa fye na basayantisti. Pali nomba, ukuloba kwa fimenwa kucili kuletwalilila. Nge fyo twacisosa, pa kufumyapo amafya, amabuteko yamo no tubungwe balipanga ukwa kusungila imbuto. Bushe ifi fifulo fikalenga abana kukula ukukwata imisango yalekanalekana iya mbuto sha kulima no kusombola?

Bushe Umwa Kusungila Imbuto E Subilo lya Kuti Ifimenwa Tafyakalobe?

Abalima amabala ya Royal Botanic Gardens pa Kew, ku England, nabatendeka ico abene baleti “umulimo ukalamba uwa mu fyalo fyonse uwa kusunga ifintu kabili mulimo ushabala aucitwa”—e kuti Umulimo wa Kusunga Imbuto. Ico balefwaisha muli uyu mulimo (1) kusanga no kusunga amapesenti 10—e kuti ukucila imisango 24,000—iya fimenwa fya mwi sonde ifyakwata imbuto ukufika mu mwaka wa 2010 kabili (2) ilyo uyu mwaka ushilafika, ukusanga no kusunga imbuto sha fimenwa fya mu United Kingdom ifitwala imbuto. Ifyalo fimbi na fyo fyalipanga umwa kusungila imbuto.

Uwasoma pa filengwa na Lesa John Tuxill atila nalimo amapesenti 90 aya mbuto ishingi ishasungwa umwa kusungila imbuto shilamesha ifya kulya fisuma ne fimenwa fimbi ifisuma, pamo nga ingano, umupunga, inyanje, amasaka, ifyumbu, kanyense, garliki, ifisali, ubutonge, soybeans, ne misango imbi iya cilemba, e lyo ne fimenwa fimbi ifingi. Lelo imbuto kuti shamena fye nga nashikwata amaka ya kumena na kabili. E ico bushe ififulo basungilako imbuto kuti twaficetekela sana?

Amafya ku Matala ya Mbuto

Cikabila indalama ishingi ukusakama amatala ya mbuto—nalimo indalama amadola amamilioni 300 cila mwaka, ukulingana ne fyo Tuxill asosele. Lelo, atile nangu fye ni ndalama ya musango yo kuti yacepa, pantu “mapesenti fye 13 aya mbuto shasungwa e yasungwa bwino ica kutila kuti yaikala inshita ntali.” Apo imbuto shishisungwa bwino tashikokola, shifwile ukubyalwa bwangu pa kuti imbuto shimbi shingasombolwa; pantu nga tabacitile fyo, umo basungila imbuto kuti mwaba fye mwakusungila imbuto shishingamena. Kwena, umulimo wa musango yo ukabila ababomfi abengi ne ndalama, kabili ici cileta fye amafya kuli ifi fifulo ifyakwata kale amafya ya ndalama.

Icitabo ca Seeds of Change—The Living Treasure cilondolola ukuti ba National Seed Storage Laboratory, mu Colorado, ku United States of America, “balikwata amafya ayengi, ukusanshako amalaiti ukuya, ifipe fya kutalalikilako ifishibomba bwino, ukukanasakamana imbuto ishingi pa mulandu wa kukwata ababomfi abanono.” Ififulo basungila imbuto na kabili filakumwa ku cimfulumfulu cibako pa mulandu wa fikansa fya calo, indalama ukucepa amaka, na masanso yalengwa ne fya bumbwa.

Ukwa kusungila imbuto pa nshita ntali na ko kuleta ubwafya bumbi. Mu mushili, ifilimwa limo limo kuti fyamena ukwalekanalekana, kabili ici cilenga ukukanaonaulwa ku tushishi na fimbi. Lelo nga shili mulya basungila imbuto, umuya inshiku kuti amaka ya fimenwa aya kukanaonaulwa yapwa. Lelo, imbuto ishasungwa bwino kuti shaikala imyaka iingi pa kuti shibyalwe na kabili. Te mulandu no mwa kupeelela no kutwishika, ukubapo fye kwine ukwa matala ya mbuto kulelanga ifyo abantu abengi balesakamana pa fyo cikaba ku ntanshi ku fya kulya fya bantunse.

Kwena, inshila isuma iya kucefyako ukulofya ifimenwa kucingilila umushili no kukoselesha ukulima ifimenwa fyalekanalekana. Lelo pa kucite fyo, Tuxill atile, tufwile “ukulundulula ukushikatala pa fikabila abantunse ne calo.” Lelo, bushe muli amano ukutontonkanya ukuti abantu ‘bakalundulula ukushikatala kupya’ ne calo ilyo baletwalilila ukukonkelela ukulunduluka mu fya kupangapanga ne fya ndalama no kupimpa kwine kwine? Kabili nge fyo tumwene, nangu fye fya bulimi filesanshiwa mu calo caisulamo ifya kupangapanga na makwebo. Kufwile kwaba inshila na imbi.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 7]

Bushe Abalimi ‘Baleloba’?

Icitabo ca World Watch citila, “ukufuma mu 1950, impendwa ya bantu ababomba incito ya bulimi yalicepa icibi mu fyalo fyonse ifikankaala, mu ncende shimo yacepa ukucila na pa mapesenti 80.” Ku ca kumwenako, mu calo ca United States abafungwa balifula ukucila abalimi. Cinshi cilelenga abengi ukuleka ukulima?

Ifikalamba ifilenga kucepa kwa ndalama, inkongole shifuma mu kulima, ukukula kwa bupiina, no kufulisha kwa bamashini. Mu 1910, abalimi ba ku United States balepoka amasenti 40 pali dola imo iyo abaleshita balepoosa pa fya kulya, lelo mu 1997, indalama abalimi balepoka yalicepele nalimo ukufika ku masenti 7. Icitabo ca World Watch citila umulimi wa ngano “apokako fye amasenti 6 pali dola imo ipooswa pa mukate.” Ici e kuti abashita balipila indalama shimo shine pa cipepala ca kufungilamo umukate nge sho balipila umulimi pa ngano shakwe. Mu fyalo ifipiina, abalimi balacula ukucila. Mu Australia nelyo mu Europe, umulimi kuti ayashima indalama ku banki ku kumwafwa ukubomba bwino ilyo kwaba umwaka wayafya; umulimi wa ku Masamba ya Afrika te kuti eshe na kabili. Nalimo kuti aleka no bulimi.

[Ifikope pe bula 7]

Uwasoma nga nshi Mae-Wan Ho atile: “Ukulima fye ifilimwa fimo fine ukwatendeke ilyo abantu batendeke ukubomfya inshila shipya isha kulima no kubomfya imiti ne fibombelo fipya kwalikuma bubi bubi ukukwata ifya kulya fyalekanalekana no kukwata ifya kulya fyalinga.”

[Abatusuminishe]

Ku numa: U.S. Department of Agriculture

Centro Internacional de Mejoramiento de Maíz y Trigo (CIMMYT)

[Ifikope pe bula 8]

Umwa Kusungila Imbuto, mu England, balesungilamo imbuto shacindama

[Abatusuminishe]

© Trustees of Royal Botanic Gardens, Kew