Bushe Umuntu Aleonaula Ifimuletela Ifya Kulya?
Uwasambilila ifya mfyalo David Suzuki atile: “Ubwafya tukwete lelo te bwa nkongole nelyo ubwa konaula indalama lelo bwa kufwaya imikalile isuma kabili iya nsansa ukwabula ukonaula ifimenwa ne fya mweo pe sonde, ifitungilila ubumi. Abantunse tababala abakwata ubwafya bwa musango yo: e kuti ukonaika kwa fintu ifitwafwa ukuba abomi.”
CALYANGUKA ukutontonkanya ukuti iapele lilasangwa ukwingi. Nga mwikala uko amaapele yatwala sana, kuti nalimo mwatunga ukuti yalasangwa ukwabula ubwafya, kabili kuti mwasala pa yalekanalekana. Lelo bushe mwalishiba ukuti kwaba imisango inono iya maapele iyo mwingasalapo ukucila imisango yaliko imyaka 100 iyapita?
Pa kati ka mwaka wa 1804 no wa 1905, kwali imisango ya maapele 7,098 mu United States. Ndakai, imisango 6,121—e kuti amapesenti 86—yaliloba. Ifisabo beta ati ama pear na fyo fileloba. Pa misango ya ma pear 2,683 ayo balelima kale, imisango nalimo 2,341 yaliloba. Ku misalu kwena e ko cicile no kucila. Pali icileloba kabili icileloba fimenwa fyalekanalekana e lyo ne misango yalekanalekana iya fimenwa. Imisango ya misalu balima mu United States yalicefiwako amapesenti 97 mu myaka yapita iishilati ikumane na 80! Lelo bushe ukukwata ifimenwa fyalekanalekana kwalicindama?
Basayantisti abengi batila kwalicindama. Nangu ca kuti bacili balelanshanya pa bucindami bwa kukwata ifimenwa fyalekanalekana, abasoma pa filengwa na Lesa batila ukukwata ifimenwa fyalekanalekana kwalicindama ku bumi pe sonde. Batila filya fine fye cacindama ku fimenwa tulya ifya kuilimina e fyo cacindama na ku fimena mu mitengo, mu mpanga, na mu mawanga. Ukukwata imisango yalekanalekana iya cimenwa cimo na ko kwalicindama. Ku ca kumwenako, imisango yalekanalekana iya mupunga ilakushako ishuko lya kuti imisango imo nalimo kuti yamena nangu kube ifinkunka fimo. E co, icalembwa cimo icasabankanishiwe na ba Worldwatch Institute calandile nomba line fye pali cimo maka maka icingalanga abantunse ifyo cingabipa ukonaula imisango yalekanalekana iya fintu pe sonde—ifyo cingakuma ubwingi bwa fya kulya tulima.
Ukonaula ifimenwa kuti kwakuma ifilyo tulya mu nshila shibili: iya kubalilapo, pa konaula ifimenwa fya mu mpanga ifyapalana ne filimwa tulima, ifyo twingabomfya ku ntanshi, kabili iya bubili, pa kucefyako misango ya cimenwa. Ku ca kumwenako, ku kutendeka kwa mwanda wa myaka uwalenga 20, nalimo imisango ya mupunga 100,000 yalelimwa mu Asia, kabili imisango 30,000 yalelimwa mu India mweka. Lelo amapesenti 75 aya mupunga ku India yakwata fye imisango 10. Imisango 2,000 iya mupunga iyali ku Sri Lanka nomba yashala fye 5. Ku Mexico, uko batendekele ukubomfya inyanje, balima fye amapesenti 20 aya misango balelima muli ba 1930.
Lelo te fya kulya fye fingaloba. Nalimo amapesenti 25 aya miti ifuma ku filimwa, ne filimwa ifingi uko bengafumya umuti ficili filesangwa. Lelo, ifimenwa fileonaulwa ukwabula ukuleka. Bushe nalimo tuleonaula icimenwa cacindama ku bumi bwesu?
Ukulingana na ba World Conservation Union, pa misango 18,000 iya fimenwa ne nama iyo babebetele, ukucila pa misango 11,000 ikaloba. Mu ncende pamo nga Indonesia, Malaysia, na Latin America, uko imitengo iingi yaonaulwa pa kuti balelimamo, abafwailisha batunganya fye imisango ya fimenwa ili mupepi no kuloba—nelyo fye iyaloba kale. Lelo, The UNESCO Courier yatila bamo batila ukuloba kulecitika “bwangu bwangu ukuya ku kayofi.”
Ca cine ukuti isonde licili lilemesha ifya kulya ifingi. Lelo kufika lilali abantunse balefulilako bakalya ifya kulya fya pe sonde ilyo imisango yalekanalekana ilecepelako? Ifyalo ifingi fyalicitako fimo pa mulandu wa aya masakamika pa kupanga umwa kusungila imbuto pa kucingilila ifimenwa fyacindama ku kuloba. Abalima amabala bamo batendeka umulimo wa kusunga imisango imo iya fimenwa. Sayansi yalipeela ifibombelo fipya ifya maka ifya kubomfya mu mulimo wa kwalula ifimenwa. Lelo bushe ukusunga imbuto na sayansi kuti fyafumyapo ubwafya? Twalabebeta ici cipusho mu cipande cikonkelepo.