Bushe Cikaba Shani ku Ntanshi?
ABANTUNSE baba fye ulubali lwa fibumbwa ifingi. Ifibumbwa fyonse ifya pe sonde fyalicindama, ukulingana no mulimo fyapeelwa na Lesa. Twalikwata ifingi ifyo ne fya mweo fimbi fyakwata kabili icacindamisha pali ifi fyonse bumi. Pali uyu mulandu, abantu abengi balomfwa kwati nabalufya icacindama ilyo umusango umo uwa ca mweo waloba.
Sayantisti Anthony C. Janetos, ilyo alembele muli magazini ya Consequences, atile: “Abengi kuti basumina ukutila fwe bantunse twalikwata umulimo wa kucingilila isonde pa kuti lingalaikalwamo, kabili no kubomba nga bakangalila ba fya mweo fyalekanalekana pa kuti abantunse bengamwenamo nomba na ku ntanshi. Pa kuti tucite fi tufwile ukwishiba ubucindami bwa kukwata imisango yalekanalekana iya filengwa na Lesa—pa fyo fyafwa isonde ne fyo twingafibomfya—no kuipeelesha ukufibaka.”
Cinshi Cilecitwa?
Ca cine, ukusakamikwa kwa bantunse mwi sonde lyonse pa kuloba kwa fibumbwa nakulenga abeminishi ba buteko no tubungwe tumbi ukwisa pamo ku kupanga icipangano baleita Convention on Biological Diversity. Ici cipangano cileti abantunse bonse bafwile ukwangwa ku kucingilila ifibumbwa fyalekanalekana.
Pa kufwaya ukwishiba na fimbi pa fya mweo fyalekanalekana, abasambilila ifya bumi, abasambilila pa filengwa na Lesa, na basayantisti bambi mwi sonde lyonse batile umwaka wa 2001 na 2002 ufwile ukwitwa International Biodiversity Observation Year (IBOY) (e kuti Umwaka wa Kusambilila pa Filengwa na Lesa Mwi Sonde Lyonse). Diana Wall, uwasoma ifya bumi uwa pa Colorado State University kabili uwangalila akabungwe ka IBOY, atile: “Ukusambilila pa misango yalekanalekana iya filengwa na Lesa kukatwafwa ukumwenamo nga nshi pa kwishiba ifintu fipya ne miti ingabomfiwa ku kundapa amalwele, ukuwamyako ifimenwa nelyo ukuwamya impanga yakowela.” Wall kabili atile: “Icacindamisha ca kuti ukwishiba ukwaba ifilengwa na Lesa fipya, umulimo fibomba ne fyo twingafibaka kwalicindama pa kuti twingapingulapo bwino pa mpanga yesu, imimana, na babemba.”
Ukwaluka Kukalamba Kulekabilwa
Nangu ca kuti abantunse cine cine nabawamyako, ilingi babombela fye pa fishibilo fya bwafya lelo te pa filenga ubwafya. Abafwailisha baleti abantunse tabakwete sana inshita. Ilyo Ruth Patrick, uwa pa Academy of Natural Sciences of Philadelphia, mu Pennsylvania, ku U.S.A., aletontonkanya pa co aitile “ukucepa kwabipisha ukwa misango yalekanalekana iya filengwa na Lesa,” asondwelele ukutila “inshita ilekabilwa nga nshi . . . Tulekabila sana ukubombelapo na maka kabili bwangu bwangu.” Pa kucingilila ukulofya ifya mweo, abantunse balekabila ukwaluka bwangu bwangu mu fyo basunga lino isonde ne filengwa na Lesa fyabamo. Tatufwile fye ukulesha ubonaushi. Akabungwe ka World Resources Institute katile “ubwafya bwa kusakamana imisango yalekanalekana iya filengwa na Lesa te kuti bupaatulwe ne milandu yacindama iya kuwamya . . . ubwikashi.”
Ukucita ica musango yo kuti kwakabila ukwaluka kukalamba nga nshi ku bantunse. Icitabo citila Caring for the Earth cilasumina ukutila ubwangalishi busuma bukabila “ifishinte, indalama no bwikashi ifyapusanako ku fyo caba lelo.”
Baibolo ilanda bwino ukutila abantunse tabafikapo ukwalula ifintu muli uyo musango. Yeremia 10:23 itila: “Mwe Yehova, ninjishibo kuti te kwa muntunse ukwenda kwakwe, te kwa muntu uuleya ukushikimika amatampulo yakwe.” (Amapinda 20:24) Aya mashiwi ya cine yalimoneka mu lyashi lyonse ilya kale, kabili ifyafumamo pa mulandu wa kukanakonka ici cishinte fyatulenga ukumona ukufishiwapo kwa “nshita ishayafya” ishalandwapo pali 2 Timote 3:1-5. Ifi fikomo fitulanga no kuti inshita ishayafya shilengwa no kutontonkanya kwalubana ukwa bantunse. E co, ukufikila ilyo abantunse bakaluka, inshila yonse iya kupwishishamo amafya twakwata nangu iwame shani kuti yaba fye ya nshita inono.
Sayantisti walumbuka mu calo conse Dokota Jane Goodall ilyo balemwipusha atile ukonaula incende mwikala ifilengwa na Lesa “kwalyampana no bufunushi bwa ndalama no kutemwa ifikwatwa mu fyalo ifikankala.” Kabili uwasambilila pa fimenwa Peter Raven, uwali kale kalemba wa U.S. National Academy of Science, asokele ati “ubumbuulu, ukukanayangwa ku fintu, ubupiina no bufunushi filelenga amafya ayengalula Isonde ica kuti lyabipisha.” E co, imibele ya bantu imo ilekabila ukwalulwa, imibele pamo nga bukaitemwe, ubufunushi, ubumbuulu, ukukanatontonkanya pa fya ku ntanshi, na kaso.
Intulo Yapulamo iya Kucingilila Ifilengwa na Lesa
Caliba fye bwino ukutila Kalenga wa fya mweo fyalekanalekana alyangwa sana pa fyo cikaba ku ntanshi ku fyo alengele. Baibolo itweba ukutila Lesa nomba line ‘akonaula abaleonaule calo.’—Ukusokolola 11:18.
Bushe Lesa akabwesha ifya mweo ifyaloba pa mulandu wa kuti abantunse baleonaula isonde? Nga ca kuti Kalenga alefwaya ukubwesha inama shaloba pe sonde, kuti afilenga na kabili ku ntanshi. E fyo cingaba na ku fimenwa fyaloba. Lelo apo Baibolo taitweba, teti cibe bwino ukutunganya fye pali uyu mulandu.
Ico ukuteka kwa kwa Lesa kukaleta mapaalo ku ca mweo conse pe sonde. Kemba wa malumbo atile: “Paange pano isonde, abulume bemba, ne fyaisulamo, yange impanga, na conse icilimo, yaule imiti yonse ya mu mutengo.”—Amalumbo 96:11, 12.