Nani Akaliisha Icalo?
BUSHE abantunse bakatendeka ukucingilila imisango yalekanalekana iya fimenwa ukucila ukuyonaula? John Tuxil, uwasoma pa bumi, atile ici kuti cakabila “ukwaluka kukalamba.” Lelo, na kabili atila ukwaluka kwa musango yo “nalimo te kuti kucitike ukwabula ukwalula ifyo abantu baishiba pa bunonshi bwa kukwata ifimenwa fyalekanalekana, ukufwaya kwabo ukwa kwalula ifyo balecita, no kuitemenwa ukwesha ukubomfya inshila shipya.”
Bamo balafilwa ukusumina ukuti ukwalula kwa musango yo kukacitika. Kabili abengi tabasuminishanya ne fyo Tuxill alandile. Kwaba basayantisti abasumina ukuti ubucindami bwa kukwata imisango yalekanalekana iya fimenwa tabwaishibikwa bwino bwino kabili nalimo basayantisti banabo bamo balabukukumya. Lelo, ilyo basayantisti bacili balelanshanya uyu mulandu, cilemoneka kwati kuti caba bwino ukukutika ku fyo bakalapashi ba muli uyu mulimo balesosa. Icibasakamika, te kuloba fye kwa fimenwa fyalekanalekana lelo no bufunushi no kukanatontonkanya pa fya ku ntanshi ifyo bamona ukuti e filenga ubu bonaushi. Moneni ifyo bakalemba balekanalekana balandapo.
Kalemba wa fya sayansi Jeremy Rifkin atile: “Imyaka fye 100 iyapita, abalimi abengi nga nshi, ababa mwi sonde lyonse, baleisungila imbuto shabo. . . . Ndakai, ishi mbuto ishingi balishileta uko basungila imbuto, ukushalula, no kushilenga ukuba isha twampani e lyo no kushisunga ku kusambililapo. . . . Pa kusakamana fye ifibaletela ubunonshi bwangu, abakoselesha ukulima fye umusango umo uwa mbuto kuti baonaula ifimenwa ifyo bushiku bumo fingaba ifyacindama icine cine ku kucingilila amalwele yapya nelyo na malwele yabipisha ayengafya ukupwisha.”
David Suzuki, uwaishibisha icisambilisho ca genetics atile: “Abasabankanya ilyashi ilingi line batila icifwile ukucindamisha bukwebo, ukukabushanya ifipe pa kati ka fyalo ukwabula ubwafya no bukwebo bwa mwi sonde lyonse. Nga ca kuti imilabasa ilelanda sana pa cuma na pa fyatemwa utwampani tukalamba, ico aba bukwebo basumina ciba nge fisambilisho fya mipepele kabili te lingi abantu bafikana.”
Mu citabo cakwe icitila Seeds of Change—The Living Treasure, kalemba Kenny Ausubel alandile pa bumbimunda mu fyalo ifikankaala ilyo “amabuteko yabo no twampani filoosha pa bwafya bupalamishe ubwa kuloba kwa mbuto ishaba cikwatwa ca bantunse. Atila na bo bene balelenga ukuti ifimenwa fyalekanalekana filobe pa kukoselesha ukubomfya inshila sha kuliminamo ishipya no kulima umusango umo uwa cimenwa.”
Nampo nga umwenso wa basoma ifilengwa na Lesa wa cine nelyo iyo, kuti nalimo camwafya ukwenekela ifisuma pa lwa fyo isonde likaba ku ntanshi. Kufika lilali isonde lingatwalilila ukubako ilyo abantunse baletungululwa no bufunushi? Ilyo balefwaisha ifyasuko, abantu abengi basubila ukuti sayansi ikapwisha ubu bwafya.
Bushe Sayansi ne fya Kupangapanga Kuti Fyatwafwa?
Royal Society of Edinburgh nomba line fye yalandile pa masakamika ya kuti ukulunduluka kwa sayansi kulecitika bwangu bwangu kabili kuli ukwayafya nga nshi ica kuti basayantisti kuti baba no bwafya bwa kukanaumfwikisha umwalola uku kulunduluka. David Suzuki alembele ati: “Sayansi ilafwa ukumfwikisha ifinono kabili ifishakumanina pa filengwa na Lesa. Twaishiba fye ifinono pa fya mweo fya pe sonde, maka maka ifyo fyayampana ne fyo fyafwana.”
Nge fyo magazini ya Science yalondolwele, “tatwaishiba icine pa mafya no bunonshi bwaba mu fyo basayantisti bapanga. . . . Te kuti tutunganye bwino bwino amafya ifimenwa ne fya mweo ifyo bapanga fingaleta.”
Ifingi pa fyo beta ati ukulunduluka mwaba ifintu fibili. Filanonsha muli fimo, lelo na kabili filanga ifyo abantunse babulisha amano kabili ilingi no bufunushi bakwata. (Yeremia 10:23) Ku ca kumwenako, nangu ca kuti ukulunduluka mu fya kupangapanga kwalengele ukusombola ifingi ifyalilwe pa myeshi iingi, kwalengele ukuti imisango imo iya fimenwa ilobe. Uwasoma sana Mae-Wan Ho asosele ati pa kukoselesha ukubomfya imiti ne fibombelo fimbi ifya kubomfya mu bulimi ifya mutengo, ukulunduluka mu fya kupangapanga nomba kwanonsha “utubungwe twa balimi na bakankaala mu fyalo ifipiina ilyo abantuuntu fye bene baleculilamo.” Uyu musango uletwalilila ilyo ubulimi bwa kusaakanya ifilengwa na Lesa na sayansi bulelundulukilako no kukoselako kabili buletufisha ku nshita ilyo ukukwata ifilyo ifingi kuleshintilila fye pali sayansi.
Lelo, aya masakamika tayafwile ukutulenga ubulanda. Na kuba, yabeleleko fye ukutulanga icishinka cikalamba. Baibolo itwafwa ukwishiba ukuti tatufwile ukucetekela sana abantunse abaletungulula isonde ne fyabapo. Pali nomba, ukufilwa no kukanabomba bwino fyaba fintu abantunse bapitamo. E ico, Amalumbo 146:3 yatupanda amano ati: “Mwitetekela bakankaala, nangu mwana wa muntu uo takuli ukupususha muli wene.” Lelo kuti twatetekela Lesa umutima onse. (Amapinda 3:5, 6) Alafwaya kabili alikwata amaka ya kutwaafwa.—Esaya 40:25, 26.
Nomba Line—Isonde Likaba Ilisuma Kabili Ilyafunda
Ilyo mushilatendeka ukuwamya ing’anda yaonaika, intanshi kuti mwakabila ukufumyapo ifisoso. Na Yehova Lesa na o nomba line akafumya mwi sonde ababifi bonse, ukusanshako na bonse abamona isonde lyesu, ifilengwa na Lesa fyabamo, na bantu banabo nge fintu fya kubomfya bubi bubi pa kufwaya ukupanga indalama shabo ne sha twampani twabo. (Amalumbo 37:10, 11; Ukusokolola 11:18) Lelo Yehova akabaka abamutemwa kabili ababombesha ukucita ukufwaya kwakwe.—1 Yohane 2:15-17.
Lyene, isonde ne minshipendwa ya fya mweo fyabapo, ukusanshako abantunse bacumfwila, bakatungululwa no buteko ubwapangwa na Lesa—Ubufumu bwa buMesia. (Daniele 7:13, 14; Mateo 6:10) Kabili isonde likamesha ifya kulya ifingi ilyo ubu bufumu bwa mano bukalateka! Amalumbo 72:16 yatila: “Mube ukupaka kwa ngano mu calo, na pa muulu wa mpili.” Ca cine, ifya kulya tafyakabe fya kukansaninapo nelyo ukuleta amasakamika. Lelo, fikaba ifisuma kabili ifingi.
E ico ilyo buno bwikashi bulebipilako pa mulandu wa kufuupulwa e lyo no kukanaishiba bwino ifya kucita, abatetekela Yehova kuti baenekela ukuti ku ntanshi ifintu fikawama pe sonde. Ili subilo lyaba mu “mbila nsuma iyi ya bufumu,” iyo Inte sha kwa Yehova ne nsansa bebako bonse abafwaya icalo cisuma kabili ica bulungi. (Mateo 24:14) Pa kuba ne li subilo—kabili ne fyo Lesa asakamana bwino abantu bakwe nga shibo—nangu fye ni lelo, na ifwe kuti ‘twaikala umutelelwe kabili ukwikala icibote ukwabulwo mwenso wa bubi.’—Amapinda 1:33.
[Icikope pe bula 10]
Ilyo Ubufumu bwa kwa Lesa bukalateka, ifya kulya fikaba ifisuma kabili ifingi
[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 8]
FAO Photo/K. Dunn
[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 9]
Tourism Authority of Thailand