Ifya Mweo Ifileloba pe Sonde

KU ULEMBA LOLENI! MU AUSTRALIA

BUSHE tamuipakisha ukumfwa nelyo ukumona inama mu butuntulu—imbwili, ing’wena, nelyo insofu? Ukusakamana akana ka mbwili? Ukumfwa uko umushili uletenta ku mukuni wa nama uukalamba nga nshi uulekuuka. Nangu cibe fyo, ku ca bulanda, napamo abengi tabakatale abaipakishapo ifisuma fya musango yo—kano ukuya ku ng’anda ya babenye, ukubelenga icitabo, nelyo ukucita fimo pali kompyuta bena e fisuma. Mulandu nshi?

Pantu ino ine nshita mulebelenga cino cipande, amakana ya filimwa ne nama filelofiwa ukwabula no luse. Dokota Edward O. Wilson uwasambilila ifya bumi uwa pa yuniversiti ya Harvard, atunganya ukuti imisango yalekanalekana 27,000, nelyo imisango itatu pe awala limo, ilelofiwa. Pali ci cipimo, ninshi mu myaka 30 imisango ya pe sonde amaperesenti 20 kuti yaloba. Lelo icipimo ca kulobelapo tacaiminina pamo pene fye; cilenininako. Baleti ku kutendeka kwa mwanda wa myaka ukakonkapo, imyanda ya misango ya fya mweo ikalaloba cila bushiku!

Uusungamine ukuloba ni cipembele wa mu Afrika. Ukwipaya kwa bufumfuntungu kwalicefya bacipembele ukufuma kuli 65,000 ukufika kuli 2,500 mu myaka ukucepako pali 20. Mu mitengo ilepwa iya Borneo na Sumatra mwashala fye umusango wa bakolwe betwa orangutan ukucepako pali 5,000. Uku kulofya kwalingila na mu menshi. Icinakabupalu cimo caba ni nama ya mu menshi iyayemba iitwa baiji dolphin iya mu mumana wa ku China uwa Yangtze. Ukukowesha amenshi no kwipaya icipayeipaye kwalenga mushale fye ba dolphin 100, kabili na bo bene kuti baloba mu myaka fye 10.

Linda Koebner muli Zoo Book atila: “Basayantisti basambilila ifyalekanalekana tabasuminishanya pa lwa fintu ifingi, lelo pa lwa kuti kuli ukukabila kwa mu kampampa ukwa kupususha imisango ya fya mweo pe sonde pena balasuminishanya: Imyaka ili no kukonkapo 50 ili iyayafya.”

Nani Alengele?

Ukufulilako kwa bantunse nakuluminishako icipimo ifya mweo filelobelapo, lelo te kufula kwa bantu kweka ukulengele. Ifya mweo ifingi—passenger pigeon (umusango wa cipeele), ifyuni pamo nga moa, great auk, ne nama yapala imbwa iya thylacine, e nama shimo shimo ishalofiwe ilyo ukufula kwa bantu takulaba ubusanso. Dokota J. D. Kelly, umukalamba wa Zoological Parks Board (Akabungwe kalolekesha pa ma zoo) iya ku New South Wales, ku Australia, alanda ulwa mibombele ya cilya calo ukuti: “Ifya mweo fyaloba ukutula apo abasungu baishile mu 1788 caba ca nsoni ku calo.” Ifi ukwabulo kutwishika e fyo caba ku fyalo ifingi. Na kabili cilelangilila ububifi bukalamba ubulenga ifya mweo ukuloba—no bu bwaba bumbuulu no bufunushi.

Pa mulandu wa bwafya bwa mwi sonde lyonse ubwa kuloba kwa fya mweo, nakwisako ubwafwilisho bumbi ku kwaafwa inama shili mu busanso—ubu bwafwilisho ma zoo. Aba bakasalanga baba mu misumba, balecililako ukuba e cubo ca kupelako ica misango ya fya mweo iingi. Lelo incende mu ma zoo kuti yacepa, kabili inama mpanga ishingi pa kushisunga cifwaya indalama ishingi kabili shalyafya. Na kabili kwaliba ukutwishika nga cisuma ukushicingilila, nangu ni mu mibele ya cikuuku. E lyo, mu zoo inama shishintilila fye pali bukapekape bwa muntu ne mibombele ya fya bupolitiki ne fya bunonshi, iyo ilingi line iishashikatala. E co bushe ishi nama cine cine shalisanga icubo muli fi fifulo?

[Akabokoshi pe bula 3]

Bushe Ukuloba kwa Cifyalilwa?

“Bushe ukuloba te fyo fye ifintu filingile ukuba? Icasuko ni iyo, kwena te pali ici cipimo cakulisha ifintu filelobelapo. Mu myaka yapita 300 icipimo caba ca kuti umusango umo uwa ca mweo ulaloba cila mwaka. Pali ndakai ukuloba kwa misango ya fya mweo ukulengwa no muntu kwaba imiku 1,000 ukucila apo. . . . Imibombele ya muntu e ilenga maka maka ukukulilako kwa ico cipimo ca kuloba kwa fya mweo.”—The New York Public Library Desk Reference.

“Nalitemwa sana ifya mweo ifyalekanalekana, ifyeni, kabili ndalengwo bulanda, ilingi line ukukalifiwa, pa kuloba kwa fiko. Icilenga uku kuloba mu kulungatika nelyo mu manshoko ilingi caba Muntu pa bufunushi bwakwe nelyo ubunkalwe, ukukanasakamana nelyo imisuula.”—David Day, The Doomsday Book of Animals.

“Imibombele ya muntunse ilelofya imisango ya fya mweo ilyo fishilalembwa.”—Biological Conservation.