Zoo—Bushe E Subilo lya Kupelako Ilya Fya Mweo?

MU NSHIKU sha nomba line kwalibako ukwaluka kwa mutalalila ukukalamba mu ma zoo (ififulo fya kutambilako inama) yatumpuluka aya mwi sonde. Ku kushinine ci, balyalula ama zoo ukuba mu mibele ya kulangulukilako iya kuti abantu e bali nga muli kasalanga mu cifulo ca nama—ukuwamya ama zoo pa kuti yapale impanga umwikala ishi nama mu cifyalilwa, ukulimbamo ifimenwa, ukubikamo amabwe, ifimenwa fitabilila, fubefube, ifiunda, no kubikamo inama shimbi ne fyuni ifyendelana. Nangu ca kuti calyumo mutengo—e kuti mupepi na madola amabilioni 1.2 yalapooswa pa kuwamya ama zoo ne fishiba cila mwaka mu United States mweka—uku kwaluka cilangulukwe fyo kwalikabilwa pa mulandu wa kufwaisha iyi mibele ipya ukwa ma zoo.

Umulimo wa mu Mwanda wa Myaka Uuleisa

Mu kuba ne cintiinya ca kuloba kwa fya mweo pe sonde, ama zoo ya mwi sonde yapampamina pa kubakilila, ukusambilisha, no kusapika kwa busayansi ukuti e mulimo yali no kubomba mu mwanda wa myaka uwalenga 21. Ama zoo yamo yamo pa kukuntwa no bukulu bwa uyu mulimo ne fyo upamfishe, yalileka no kubomfya ishina zoo, mu cifulo ca ico babomfya amashina pamo nga “icubo ca nama mpanga” nelyo “paaka wa kubakililamo.”

Solwesolwe muli ci lupapulo lwa kuti The World Zoo Conservation Strategy. Ulu lupapulo ulwalondololwa kuli kalemba umo ngo “lupapulo lwakatamisha ulwatala alulembapo abaishibisha ifya ma zoo,” ulupapulo lwa Strategy, lulanda pa mulimo wa ma zoo; “lulondolola pa lwa milimo na mashuko ya ma zoo ya mwi sonde ne fishiba aya kubakilila ifya mweo fyalekanalekana ifya pali planeti.” Pa kufumyapo ukutwishika ukuli konse pa lwa mapange yapya, ulu lupapulo lwa Strategy lulundapo ukuti: “Insambu sha kubako kwa zoo nelyo icishiba cashintilila pa fintu filesangwilako ku kubakilila ifya mweo.”

Ukusambilisha abantu no kusapika kwa sayansi, maka maka pa lwa kusanya inama shacingililwa, e fyakatama muli uyu mulimo upya. Ni pa bacaice ba lelo e pakafuma aba kubakilila ama zoo ku ntanshi, abakakwata umulimo wa kubakilila inama shashalapo pa shingi ishaloba mu mpanga. Bushe bali no kubomba mano mano ici cileseekeshiwa kuli bene e lyo no kuipeelesha? Kabili bushe abantunse bonse bali no kumfwikisha nga nshi ifya mweo? Pali iyi mifwaile, ulupapulo lwa Strategy lukoselesha zoo imo na imo ukulasambilisha, ukulamona ukuti baba lubali lwa “bafundisha pa lwa nama mu kwikatana na bambi mu calo conse.”

Ama Zoo Yaikatana mwi Sonde Lyonse

Pa mulandu fye wa kukula kwa mulimo wabo, ama zoo ayengi aya mwi sonde yaleikatana, pali ino nshita ayekatene yafikile mupepi na 1,000. Utubungwe twa pa kati ka fyalo, pamo nga The World Zoo Organization na International Union for the Conservation of Nature and Natural Resources, tulekatanya aya ma zoo capamo no kulayangalila no kuyatungulula.

Ukulangilila umulandu ulekunta ukwikatana kwa musango yo, icitabo ca Zoo—The Modern Ark citila: “Nga ca kuti ubusanso bulesokelela, e kuti ubwa kulenga inama shibili isha mutundu wapalanako ukutamfyanya, bwalileshiwe, zoo imo na imo te kuti itemwe ukulasunga fye inama shinono, pamo nga ba tiger ba ku Siberia. Lelo, ba tiger bonse aba ku Siberia abaikatwa mu ma zoo yonse mu calo cikalamba icili conse—nelyo fye mu fyalo fimbi—balemonwa nga balependelwa kumo.” Ee, imyanda ya mitundu ilakabilwa ku kucefyako nelyo ukulekelela ukutamfyanya kwa musango yu—icitangilila ubuumba no kuloba—kabili ici cili icintu ico zoo imo fye ishingaba na maka ya kucita. Ulupapulo lwa Strategy lutila: “Uku kulonganya kukalamba ukwa mitundu ya fya mweo iilipo kukakabilwa ku kupeela ifya mweo fya pe Sonde lyesu . . . ishuko lyawamisha ilya kupusunsuka. Kwaba abengi abasumino kuti nga twafilwa ukubakilila ifya mweo fimbi tukafilwa ukuibakilila fwe bene.” Kwena, kwaba uku kutwishika pa mulandu wa kukanalanguluka ubulayo bwa Baibolo ubwa kuti isonde likabweshiwa kuli paradise.—Ukusokolola 11:18; 21:1-4.

Inshila sha Kwafwilamo ama Zoo Ukubomba Bwino

Ubu bwafya bwa kuloba kwa fya mweo na kabili bwalilenga ukupangwa kwa fibombelo fyapikana ifya kwaafwa mu kusanya inama shacingililwa, ifyo uuli onse mu calo engamonamo: ifitabo fya pa kusanya, International Zoo Yearbook (IZY) (Icitabo ca pa mwaka ica ma zoo), ifyebo pa lwa misango ya nama ifya pa kompyuta ifiitwa International Species Information System (ISIS).

Icitabo cimo na cimo pa lwa kusanya catantika ifishinka pa lwa nama sha musango umo isha mu ma zoo, te mulandu na kuntu shaba mu calo. Apantu cilanda pa nama shaba mu calo icili conse, e nkama ku kubakilila ubutala bwa mfyalo ubutuntulu no kucilikila ‘ubusanso bulesokelela,’ e kuti ubwa kulenga inama shibili isha mutundu wapalanako ukutamfyanya. Zoo ya ku Berlin e yatendekelepo ne citabo ca kubalilapo pa lwa kusanya mu 1923, lintu yatendeke ukusanya imboo ya ku Bulaya iyo yalesungamina ukuloba pa mpela ya Nkondo ya Calo iya 1.

Pa kuti cangukeko ukusanga ifyebo mu calo conse ifyashimpwa pali sayansi pamo nge fyaba mu citabo ca kusanya, icitabo ca pa mwaka ica ma zoo, ne fipendo fya bwingi bwa nama, ba ISIS abalolekesha pa fyebo fya pa kompyuta baisuntinkenye ku makompyuta yonse aya mu United States mu 1974. Ukusuntinkanya ku makompyuta yafulilako no butala bwa fyebo ubukalamba, ubulekulilako lyonse filafwa ama zoo ukubombela capamo no kwikatana.

Inshila sha kufyashishamo isho ama zoo yasumina ukubomfya shisanshamo ukupima imfyalo, ukukuusha akashimu, ukunonya ilini ku nse, no kusungila amalumina na mani umwatalala. Ukupima imfyalo kwaafwa ama zoo ukwishiba bwino bwino nyina na wishi ukwabulo kupusa, icakabilwa mu kulama ukutamfyanya kwa nama pamo nge shiikala mu mikuni, umo cayafya ukusanga nyina na wishi. Pali ino nshita ukukuusha akashimu no kunonya ilini ku nse, e filetwalilila ukwafwilisha ukufyalana. Inshila imo iya kucitilamo ici yaba kufwaya inama shimbi ishingafyalilako inama shaba mu busanso bwa kuloba. utushimu kuti twabikwa mu nama shapalanako sana—nelyo fye isha mu mushi. Iyi nshila yalenga ing’ombe ya mukaka iitwa friesian ukufyalako cilume wa ng’ombe uwa mu mpanga na nyau wa mu mushi ukufyala nyau wa mu ciswebebe uyo ali sana mu busanso bwa kuloba. Na kabili cilacefyako umutengo, ubusanso, no kushikitika kwa kusenda umusango wa nama uulefyalana. Amani nelyo amalumina yabikwa umwatalala e fisendwa fye ukutwalwa.

Apantu inama shimbi kuti shalobelela fye, ama zoo yafulilako yalitendeka fye no kubika amalumina na mani pa nshita yalepa nga nshi. Pa mulandu wa iyi zoo yatalala, kuti kwabako ukwenekela ukuti utwana kuti twaisafyalwa pa numa ya makumi ya myaka nelyo fye imyanda ya myaka, ilyo uyo musango wa nama waliloba! Uyu musango nangu ca kuti waisulamo ukutwishika, wainikwa “inshila ya kulekeleshako iya kucingililamo.”

Ukusambilile Mpanga Kulaafwa ama Zoo Ukutwalilila Ukusanya

Ukusambilila inama ukwashimpwa pali sayansi, ukusanshako ifyo shaba na fintu shiikala mu mpanga, kwalikakala nga nshi nga mulefwaya ukufyasha ishili mu zoo kabili e calenga sana sana umusango wa kubika abantu muli kasalanga mu cifulo ca nama. Pa kuti inama shitwalilile no bumi busuma no kufyalana, ama zoo yafwile ukulangulukilako icifyalilwa ca nama no kushilenga ukuba “isha nsansa” lyonse.

Ku ca kumwenako, finseketa ifilume ne fikota fyenda fye pale pale mu mpanga kabili fyumfwana fye ukupitila mu kumfwa ubwema bwa misu na mafi. Cinseketa umulume nga anunsha aleshiba lintu inkota iiteyenye, lyene ekala ne nkota pa bushiku fye bumo nelyo shibili. Lintu aba mu ma zoo baishibe ici, balipangile cipya cipya umwa kusungila pa kuti finseketa tafilemonana inshita shonse lelo kano fye pa bushiku bumo nelyo shibili isha kutamfyanya, no kubomba calibombele; fyalifyalene.

Ilintu cinseketa cena ukukanabapo kwa mulume kulenga ukufuluka, calipusanako ku fyuni fiitwa flamingo. Fitamfyanya fye nga fili mwi bumba ilyakulisha ica kuti talingekala mu ma zoo. Muli fyo, zoo ya mu England yalyesesheko umungalato umo—“yalifushishe” ubwingi bwa fi flamingo ukupitila mu kubomfya icilola icikalamba. Ifyuni fyatendeke ukucebushanya ifilume ne fikota pa muku wa kubalilapo! Bushe ifi fya kumwenapo fyamupeelako icitontonshi pa lwa fintu ifya mweo fya pe sonde fyapikana? Cine cine ama zoo nayakwata umulimo wakulisha.

Bushe Ubuyo bwa Kupususha Inama Kuti Bwabomba?

Ukulangilila amaka ya iyi mibombele ipya, inama shimo ishafyalilwe mu ma zoo kale kale balishibwesesha mu mpanga. Pali shi paba icuni caba nge kubi iciitwa California condor, imboo ya ku Bulaya, ne ya ku Amerika, impombo iitwa Arabian oryx, utunama twikala ku miti utwitwa golden lion tamarin, na kabalwe wa mu mpanga. Nangu cibe fyo, cilemoneka kwati uku kwesha ukupususha inama pa nshita yalepa kukafilwa.

Ulupapulo lwa Strategy lusoso kuti: “Umuntu alyafya, kabili amafya ya mu calo yengi ica kuti te mulandu no kweba abantu pa kusakamikwa pa lwa fya mweo ne fyashingulukako, takwaba umusango uuli onse uwa konaula uwacimfiwa.” Ulu lupapulo lwalundako ukuti pali uyu mulandu, “ababakilila ifya mweo bafwile ukusangako inshila sha kushipikisha inshita shayafya ishileisa.” Ici ukwabulo kutwishika cifwaya bonse fye ukubombela pamo. Ukulingana no ulemba ifya sayansi umo, ukwikatana kwa ndakai, “kwalifilwa ica kuti calileta no bulanda.” Nga ca kuti ifilelenga ifya mweo ukuloba fyashimaishiwa fye lelo tafyalulwike, nangu ukubombesha kukawame shani kuti twabwelapo fye. Incende shikalamba kabili ishalingana ne fyo inama shingekala mu mpanga e fifwaikwa—te ncende fye shinono, isha kufyalaninamo. Nga kwaba incende sha musango yo e lintu fye ama zoo yengalekamo inama ukubwelela mu mpanga. Lelo bushe isubilo lya musango yo kuti lyacitika nelyo kwelenganya fye?

E lyo ukucetekele fyo kuti kwaba zoo iikalamba nga nshi cintu cayafya nga nshi. Profesa Edward Wilson, atila: “Ica kulengo bulanda ca kuti ama zoo yonse aya mu calo ilelo kuti yasunga fye imisango ya nama 2,000, ifyuni ne fikulika”—kabili ifi fyacepa nga nshi. Muli fyo ama zoo yakwete umulimo yashingafyukako uwa kupingula umusango wa nama balefwaya ukubakilila ilintu ishashala shilelola umulola shonse ishibiye, e kuti mu kuloba.

Ku baishibisha ifya kubakilila ifya mweo, ici ciletako icipusho cishaikulila ica kuti, Pa mulandu wa nshila intu ifya mweo fishintilila pali cimo ne cinankwe, ni lilali imisango ya nama ne fimenwa ikafika pa nembenembe ica kuti kwaba fye ukuloba icilobelobe ukwingonaula ubumi bonse pe sonde ukusanshako na bantunse? Basayantisti batunganya fye. Linda Koebner mu citabo ca Zoo Book atila, “Nga kwaloba imisango iinononono fye nelyo iyafulilako kuti cayambukila ifya mweo mu nshila tushingeshiba. Ukuloba kwa fya mweo kulealula ifintu nelyo fye ni lintu tatulaumfwikisha ne fya kufumamo.” Lelo, icitabo ca Zoo—The Modern Ark, cisoso kuti “ama zoo na nomba e fyubo fyakatama mu kushomboka kwa kubakilila inama pe sonde, ukushomboka ukushingasobelwa uko kukapela lelo uko inkulo sha ku ntanshi shikatupeelelapo umulandu.”

E co bushe kwalibako umulandu wa kusuubilila? Nelyo bushe inkulo sha ku ntanshi shikesaikala fye mu calo ca musango umo na umo uwa nama, isho na sho ishikalaya fye shileloba?

[Ifikope pe bula 7]

Umuntu e mulwani wa shiko uwabipisha

[Abatusuminishe]

Tiger ne Nsofu: Zoological Parks Board of NSW

[Ifikope pe bula 8]

Inama shimo ishisungamine ukuloba—imboo ya ku Amerika, ifinseketa, na cipembele

[Abatusuminishe]

Imboo ya ku Amerika ne Finseketa: Zoological Parks Board of NSW

Cipembele: National Parks Board of South Africa