Bushe Inkondo Ikatwalilila?
KALEMBA wa lyashi lya kale pa fya nkondo John Keegan atile, “Pa myaka 4000 iyo abantunse balwapo inkondo mu kubwekeshabwekeshapo, nomba isangwike cibelesho.” Bushe ici cibelesho cikabala acipwa? Iminshipendwa balipaiwa mu bulwi. Abantu balibombesha icine cine kabili balipoosapo ifyuma ifingi pa kupanga ifyanso fya nkondo. Pa myaka iingi, incenshi shaliipeelesha ku kusanga inshila shipya kabili ishawama isha kwipailamo no konawilamo ubumi. Bushe uku kuipeelesha abantu baipeelesha ku kupange fyanso e fyo baipeelesha na ku kufwayo mutende? Nakalya! Lelo, bamo balicetekela fye bwino bwino ukuti ifintu fili no kubako bwino ku ntanshi.
Ukwiluko Kuti Inkondo Ilasenda Indalama Ishingi
Ukucetekelo kuti ifintu fili no kubako bwino kwashimpwa pa kusumino kuti abantu abasalapuka kabili abatumpuluka tabalemona inkondo nga fintu baleimona kale. Mu mwanda wa myaka uwalenga 13, cashimikwa ukuti Genghis Khan umwaume wa bulwi umwina Mongolia atile: “Insansa shifuma mu kucimfya abalwani, ukubalofya, ukutapa ifyuma fyabo, ukusekelela mu kupeleelwa kwabo, ukucenda abakashi babo na bana babo abanakashi.”
Mwandi te kuti twelenganye ukuti ilelo kateka kuti asosa amashiwi yapala aya! Icitabo ca kuti A History of Warfare cisoso kuti: “Ca kutwishika nga kuti kwabako abantu ukuli konse mwi sonde ilelo abengatila inkondo yalilungama.” Abantu mwi sonde lyonse balileka ukumone nkondo nge ya cifyalilwa, tabatila iicitikilako fye, nangu ukuimona ngo mulimo wa lulumbi, atemwa uusuma. Ukwipayaulula uko inkondo sha mu mwanda wa myaka uwalenga 20 kwaletako kwalileto mwenso mu bantunse kabili ififuma mu nkondo filabaselausha. Kalemba umo apelulwile ukuti uku kupata ulukaakala kwalilenga ukuti baleke ukwipaya bampulamafunde mu fyalo fingi kabili kwalenga ukuti abakaana ukulwako inkondo belapeelwa mulandu.
Icilengele ukuti abantu bapate inkondo te mulandu fye wa kuti nabaselaushiwa pa fyo iminshipendwa ya bantu bepayaululwa, lelo nabasakamikwa na pa lwa kuicingilila abene. Ifyanso fya muno nshiku, fibe fya manyukiliya atemwa fyanso ifinono, fyalikwatisha nga nshi amaka ya konaula ica kuti nga kwaimine inkondo pa kati ka fyalo ifyakwatisha amaka ilelo, kuti kwaba ukulofyanya. Kanshi ukutendeka inkondo iikalamba bushilu, kabili kuikulika. E co abengi batila uyu wine mwenso e wacilikila inkondo ya manyukiliya pa myaka ukucila 50.
Kuli umulandu na umbi uo bamo batontonkanishisha ifyapusanako pa lwa fikacitika. Ukubalamuna inkondo iikalamba kwalyumo mutengo, ni mu kuti ifingi filalobelamo kabili tamuba na cibwesha. Aba fya bunonshi balakaana ukuti tacilemoneka ukuti inkondo iikalamba kuti yabako pantu: Ifyalo ifikankaala kabili ifyakwatisha amaka mwi sonde filasangamo ubukumu ubushaikulila mu kwikatana kwa mu fya bunonshi. Ifyuma fintu ifi fyalo fipanga pa nshita kuli umutende tafingalinganishiwa ku busuma ubuli bonse ubo pambi inkondo ingaleta. E co, paliba umulandu usuma uo ifyalo ifyakwatisha amaka filingile ukubakilila umutende pa kati ka fiko. Ukulundapo, ifi fyalo e fingasekelamo nga ca kuti fyabombela pamo mu kupwisha inkondo shilwikwa pa kati ka fyalo ifishakwatisha amaka ifyo ifingapumfyanya ubunonshi bwa fyalo fyakwatisha amaka.
Ukubombesha kwa Fyalo Fyonse ku Kuleta Umutende
Amashiwi ya kwiswila ayaba mu cipangano ca United Nations yalanda pa fyo abantu bafwaisha ukupwisha inkondo. Muli aya mashiwi tubelengamo ifyo ifyalo ifyaba mu United Nations fyapampamina pa “kupususha inkulo shikakonkapo ku kayofi ka nkondo, ako akacitikapo imiku ibili mu nshita ya bumi bwesu [muli shilya nkondo sha calo shibili] no kuletela abantunse ukumanama kwakulisha.” Uyo mupampamina wa kufwaya ukupususha inkulo shileisa ku nkondo walilondolwelwe mu mfundo ya kuti ifyalo fyonse filingile ukubakilila umutelelwe, icilepilibula ukuti ifyalo fyonse filingile ukwikatana mu kulwisha icalo icili conse ico fyamona ukuti cilefwaya ukuleta inkondo. E co, nga kwabako icalo icili conse icilefwaya ukubalamuna inkondo, ifyalo fyonse ifyashala kuti fyaciimina.
Nangu ca kuti iyi mfundo yalyanguka ukulanda fye pa kanwa kabili ya mano, yalyafya ukuikonka. Icitabo ca Encyclopædia Britannica cisoso kuti: “Nangu ca kuti imfundo ya kuti ifyalo fyonse filingile ukubakilila umutelelwe yalibombele umulimo uukalamba mu nshila shalekanalekana mu Cipangano ca League of Nations kabili yalisanshiwa na mu Cipangano ca United Nations, yalifilililwa fye ukubomba bwino muli utu tubungwe tonse tubili. Pa mulandu wa kukanakwata ubuteko bwa calo conse ubwingakwata ubulashi bwa kupelako ubwa kupingula pa milandu, ifyalo tafyasuminishanya pa bulondoloshi bwaumfwika ubwingalondolola icalo icibalamuna inkondo. Fyalifilwa ukukonka icishinte ca kuti te mulandu ne fyo icalo caishibikwa, nga ca kuti cabalamuna inkondo cilingile ukukandwa, e calenga no kuti ifyalo fyonse fifilwe ukubombela pamo mu kupangako akabungwe ka kubakilila umutelelwe uwalandwapo mu Cipangano ca United Nations.”
Nangu cibe fyo, itontonkanyo lya kupangako akabungwe ukufuma mu fyalo fyonse akengakwata amaka ya kutungilila umutende lyali lipya mu bwikashi bwa bantu. Lelo, abengi abafuluko mutende, bacili balicetekela muli balya abasungilila umutende ababa mu United Nations abafwala utusote twafitulukila. Balasuminishanya na mashiwi ya kwa kalemba wa lyashi umo uwatashishe pa lwe “tontonkanyo lya kukwata umushilika wa mutende, uutumwa ukuli inkondo ukuti aye ku kutungilila umutende te ku kulwa, uushiya ku kulwisha abalwani, lelo ku kwafwa ifibusa.”
Pa myaka iingi ukuumana kwa fyalo kwalengele ifyalo fyaba mu United Nations ukwakanikana mu mbali shibili ishilwishanya ishakwatisha amaka. Nangu ca kuti ukupwa kwa kuumana kwa fyalo takwafumyapo inkondo, ukukanacetekelana, no mutunganya pa kati ka fyalo, abengi balicetekela ukuti imitekele iliko mu calo nomba ilengele United Nations ikwate amashuko yashabala ayamonekapo aya kuti ingatendeka ukubomba imilimo yapangilwe.
Fimbi ifyacitika muli uno mwanda wa myaka uwalenga 20 filenga abantu abafuluko mutende ukuba ne subilo. Ku ca kumwenako, ubuyo bwa fyalo fyonse bwa kupwishisha ukukansana mu mutende. Ukwafwilisha abantu kulenga ifyalo ukuwamyako imikalile ya fyalo fimbi na bantu abacululuka ku nkondo. Ukupanga umutende no kwafwilisha abantu nomba fyalisanshiwa mu cipope ca fyalo fyonse. Abatungilila umutende balacindikwa.
Ifyo Inkondo Ikaba ku Ntanshi
Nangu ca kuti kuliko ukwenekela ifisuma ku ntanshi tatulingile ukulaba ku fintu fya kutiinya fimo ifyacitika. Lintu ukuumana kwa fyalo fyakwatisha amaka kwapwile mu 1989, abengi balicetekele fyo kuti kwabako icalo ica mitekele ya mutende. Lelo, inkondo tayapwile. Mu myaka 7 iyakonkelepo, kwaliko inkondo mupepi na 101 mu ncende shalekanalekana. Ishingi shaleba pa kati ka bantu aba mu calo cimo cine, te pa kati ka fyalo fimbi. Abaalelwa bali mu mabumba ayalelwishanya abalebomfya ifyanso ifishakalipa. Ku ca kumwenako, mu Rwanda, ubwingi bwa bantu abaipaiwe bafwile kuli fipanga.
Ilingi line, inkondo sha ndakai balwila mu matauni na mu mishi, kabili tapaba ubupusano bwine bwine pa bashilika na bashili bashilika. Michael Harbottle, umukalamba wa Centre for International Peacebuilding, alembele ukuti: “Ilintu kale tacaleyafya sana ukwishiba ifyalelenga inkondo, ilelo nafifula kabili fili ifyayafya ukulama. Ilyo ifi filecitika, ulukaakala lubako lwa kupapa kabili lwa bushilu fye. Nangu bantu bashili bashilika na bo bene balaswa fye nga bashilika.” Cilemoneka kwati inkondo sha musango yo umubomfiwa ifyanso ifishakalipa tashakapwe.
Pali ino nshita, mu fyalo ifikankaala, ukupanga ifyanso ifikali kuleilako fye pa muulu. Bamashini aba kukopelako, nampo nga baabikwa mu mwela, mu lwelele, muli babemba, atemwa pa mushili, balaafwilisha umushilika wa muno nshiku ukumona bwangu kabili bwino bwino akali konse akengafisama, nangu ni mu ncende umwasapa pamo nga mu mishitu. Nga ca kuti fye aba bamashini ba kukopelako bamona icifulo ico balefwaya, iminshinga, utupata, nelyo amabomba ayatungululwa na bakompyuta kuti fyayacilasa ukwabulo kupusa nangu fye panono. Ilintu abantu baleya balewamyako no kupanga ifyanso fya muno nshiku ifyakwatisha amaka, uko tuleya nomba ni ku kulwa “inkondo ne fyalo fya kutali” ica kuti nomba takuli ico abashilika bashingamona, kabili kuti balasa icili conse, no konaula ifipe ifingi ifya balwani.
Ilyo tulelanda pa fyo inkondo ikaba ku ntanshi, tatulingile ukulaba ku fyanso fya kutiinya ifyabako ifya manyukiliya. Magazini wa Futurist asobela ukuti: “Pa mulandu wa kuti ifyanso fya maatomiki filetwalilila fye ukufula cilemoneke fyo kuti kwabako inkondo nangu fye ishafulilako umo ifyanso fya maatomiki fikabomfiwa mu myaka 30 iileisa. Ukulundapo, utupondo kuti twabomfya ifyanso fya maatomiki.”
Cinshi Calenga?
Cinshi calenga ukuti amatukuto aya fyalo fyonse aya kuleta umutende yebomba? Cimo icalenga icishingatwishikwa ca kuti abantunse tabaikatana. Abantunse baliipaatulula mu nko na mu ntambi icalenga no kuti belacetekelana, balepatana, nelyo ukulatiinana. Imisango ya bantu, ukulingulula, na mabuyo na fyo fyalipusanapusana. Ukulundapo, pa myaka iingi bakateka bamono kuti ukubomfya inkondo e nshila ya mwi funde iya kusangilamo ifyo icalo cimo cifwaya. Pa numa ya kusumina ukuti ifi e fyo imibele ili, lipoti ukufuma ku Strategic Studies Institute of the U.S. Army War College yatile: “Ku bengi ici capilibwile ukuti umutende kuti wabako fye nga kwaba ubuteko bwa calo conse.”
Bambi batontonkanya ukuti ubo buteko pambi kuti bwaba ni United Nations. Lelo United Nations tayapangilwe ukuti ikabe ubuteko bwa calo conse no kukwata amaka ayacilile pa fyalo fyaba muli yene. United Nations taicila pa maka yantu ifyalo fyaba muli yene fyaipeela. Umutunganya no kukanasuminishanya fyalitwalilila pa kati ka ifi fyalo, kabili amaka yantu fipeela kuli United Nations yaliba no mwa kupeleela. E co, mu cifulo ca kuti United Nations iletungulula ifi fyalo, e itungululwa na fyene.
Nangu cibe fyo, umutende wa calo conse uli no kwisa nangu cibe shani. Icipande cikonkelepo calalangilila ifyo uyo mutende ukesa.
[Amashiwi pe bula 13]
JOHN F. KENNEDY ASOSELE UKUTI, “ABANTU BAFWILE UKULOFYA INKONDO, NGA TE IFYO INKONDO E IKABALOFYA.”
[Icikope pe bula 15]
United Nations yalifilwa ukusanguka ubuteko bwa calo conse
[Abatusuminishe]
Icikope ca ba UN