Amapange ya Muntu ku mutelelwe wa pa Kati ka Nko

“Lintu conse ici capwa, tulefwaya ukuba bakondapa. Tulefwaya ukucita ico twingacita ku kwangushako ico pambi mu kwenekela icisuma ningeta umuyano upya uwa calo.”—Presidenti wa United States George Bush, January 1991, mu kwangufyanya pa numa ya kutendeka kwa nkondo na Iraq.

“Imfundo ya kwa Presidenti Bush iya Muyano Upya uwa Calo ikomaila pa bucindami bwa cishinte ce funde ne cisumino ca kuti inko shalikwata icishingamo capuminkana ica buntungwa no bulungi. Mu kuba no kupwa kwa Nkondo ya pa Kanwa, iciputulwa ca nshita icipya cileibuka.”—Inkombe ya United States ku Australia, August 1991.

“Ilelo ubushiku, ilyo ndemona ifya kuponako fya demokrasi filesokololwa ukushinguluka icibulungwa, nakalimo—nakalimo natucilapo ukupalamina kuli cilya calo cipya ukucila kale lyonse.”—Presidenti wa United States George Bush, September 1991.

INTUNGULUSHI sha calo ishingi, ukupala Presidenti Bush, balesosa mu kwenekela ifisuma pa lwa nshita ya ku ntanshi. Bushe kwalibako umulandu usuma uwa kwenekela kwabo ifisuma? Bushe ifya kuponako ukutula pa Nkondo ya Calo iya II fitupeela ishinte ilya kwenekela ifisuma kwa musango uyo? Bushe uletontonkanya ukuti bapolitishani balikwata amaka ku kuletako umutelelwe wa pa kati ka nko?

Ipange Likalamba Ilya Muntu

“Mu kati ka myaka ibili iyapitapo iya nkondo ya calo iya cibili,” e fyalondolwele filimu ya pa televisioni iya Goodbye War, “ukucila pa bantu milioni umo baleipaiwa cila mweshi.” Pali iyo nshita, inko shayumfwile ukukabila kwapamfya ukwe pange ilyo lingacilikila inkondo ya musango uyo ukukanacitika na kabili. Ilintu inkondo yalelwikwa, abeminishi ba nko 50 baleteleko ipange lyakulisha ilya mutelelwe wa pa kati ka nko ilyabalile alipangwa no muntu: Icipangano ca United Nations. Imitendekele ya Cipangano yalumbulwile umupampamina “ku kupususha inkulo shikakonkapo ukufuma ku mpumo ya nkondo.” Ifilundwa fyaleenekelwa ifya United Nations fyali “no kwikatanya ubukose [bwabo] ku kusungilila umutende wa pa kati ka nko no mutelelwe.”

Inshiku amakumi yane na bumo pa numa, indeke yaponeshe ibomba lya atomu pa Hiroshima, Japan. Lyalipuulike pa mulu wa cifulo ca pa kati ica musumba, ukwipaya abantu ukucila pali 70,000. Kulya kupuulika, no kwakonkelepo inshiku shitatu pa numa pa Nagasaki, mu kufumamo cimo kwaleteleko impela ku nkondo na Japan. Apantu Germany umunankwe wa mifwaile imo uwa Japan aali nacimba pa May 7, 1945, Inkondo ya Calo iya II muli ifyo yaishile ku mpela. Nangu cibe ifyo, bushe iyo yali e mpela ya nkondo shonse?

Iyo. Ukutula pa Nkondo ya Calo iya II, umutundu wa muntu walimona inkondo shinono ukucila pali 150 isho shalofya ubumi ukufika ku cipimo casumbuka ica mamilioni 19. Mu kulengama, ipange likalamba ilya United Nations ukufika ino nshita talyaleta umutelelwe wa pa kati ka nko. Cinshi calubene?

Inkondo ya pa Kanwa

Abapanga amapange aba United Nations balifililwe ukwelenganya ukukangana uko ukwalundulwike mu kwangufyanya pa kati ka ba kwikatana nabo abakale aba Nkondo ya Calo iya II. Amabutotelo ayengi yabuulilemo ulubali muli uku kushombokela amaka, uko ukwaitilwe Inkondo ya pa Kanwa kabili kwali, mu lubali, ukushomboka pa kati ka Komyunisimu na kapitalisimu. Mu cifulo ca kwikatanya amaka yabo ku kulesha inkondo, aya amabumba yabili aya nko yaafwilishe imbali shalelwishanya mu kukansanine fitungu kabili muli iyi nshila balwishenye umo no mu nankwe mu Asia, Africa, na baAmerica.

Ku kupwa kwa ba 1960, Inkondo ya pa Kanwa, yatendeke ukutalala. Ukutalala kwalisumbene mu 1975 lintu Amabuteko 35 yasaine iciitwa Ukusuminishanya kwa Helsinki. Ifyasanshiwemo pa kati ka ba kwakanako fyali ni Soviet Union na United States, capamo na bakumana nabo akapi abena Europe. Bonse balaile ukubombela “umutende no mutelelwe” kabili “ukutaluka . . . ku cintiinya nelyo ukubomfya amaka ukulwisha ukumanine mpanga ya cifulo ca kutekamo nelyo ubuntungwa bwa bupolitiki ubwa Buteko ubuli bonse, nelyo mu musango uuli onse uushakonkesha mu kuba ne mifwaile ya United Nations.”

Lelo aya amapange tayatwele fisabo. Mu kubangilila kwa ba 1980, ukushomboka pa kati ka maka yakalamba kwaliluminishiwe na kabili. Ifintu fyalibipile ica kuti mu 1982 kalemba mukalamba uwasalilwe umupya uwa United Nations, Dr. Javier Pérez de Cuéllar, asumine ukufilwa kwa kuteyanya kwakwe kabili asokele ulwa “kubulwe funde kupya ukwa pa kati ka nko.”

Nalyo line, ilelo, kalemba mukalamba uwa United Nations ne ntungulushi shimbi balalumbulula ukwenekela icisuma. Amalipoti ya lyashi yalosha ku “nkulo ya pa numa ya Nkondo ya pa Kanwa.” Ni shani fintu uku ukwaluka kwaishileko?

“Inkulo ya pa Numa ya Nkondo ya pa Kanwa”

Ica kusangwilako cawaminwa ukumonwa cali kukumana kwa Cisaka Cikalamba pa Mutelelwe no Kubombela Pamo ukwa nko 35 mu Europe. Mu September 1986 shasaine iciitwa Icalembwa ca Stockholm, ukubilisha cipya cipya ukukakililwako kwa shiko ku Kusuminishanya kwa Helsinki.a Icalembwa ca Stockholm cakwatamo amafunde ayengi ku kutungulula ukuceta kwa mibombele ya fya bulwi. “Ifya kufumamo fya myaka itatu iyapitapo fili fya kukoselesha ne cipimo ca fipwishishiwe nacitendeka ukuya bushilya bwa kukakililwako kwalembwa ukwa Calembwa ca Stockholm,” e ficita lipoti SIPRI (Stockholm International Peace Research Institute) muli Yearbook 1990 ya iko.

Lyene, mu 1987, amaka yakalamba yafikile pa kusuminishanya kwamonekesha ukwafwaile ukonaule ifilwilo fyabo fyonse fye ififwintwa ukufuma pa nshi ifyakwata amaka ya kwenda pa kati ka makilomita 500 na 5,500. “Ukonaula kwa ku mubili ukwa filwilo ne fifwintwa kwaliba pa mutande ne mibele ya kusuminishanya ilemwensekeshiwa mu kulinga no lubali lumo lumo,” e fisosa SIPRI.

Incitilo na shimbi shalibuulwa ku kucefyako ubusanso bwa nkondo ya manyukiliya. Ku ca kumwenako, mu 1988 amaka ya calo yasaine ukusuminishanya ukukuma ku “filwilo fiŋwintuka ifya pa kati ka fyalo fikalamba ne filwilo fifwintwa ukufuma mu ngalaba ya pa nshi pali bemba.” Pa ntanshi ya kufwinta ifyanso fya musango uyo, ulubali lumo lumo lufwile ukwishibisha ulubiye “te kucepako pa maawala amakumi yabili na yane mu kubangililako, ulwa bushiku buteyanishiwe, icifulo ca kufwintilapo, kabili ne ncende ukuluma kukafimba.” Ukulingana na SIPRI, ukusuminishanya kwa musango uyo “mu kumonekesha nga nshi kutamisha pa mbali ukucitikako kwa fya kuponako fya cikaya ifilesumbana ukulola ku nkondo ya manyukiliya iya mu kusaalala kwa calo.”

Pali iyo nshita, amapange ya kuwamyako umutelelwe wa pa kati ka nko yalikwankwenye. Mu May 1990, pa nshita ya kukumana kwa maka yakalamba mu Washington, D.C., uwali ilyo presidenti wa Soviet Mikhail Gorbachev atubulwile ukuti amabumba yabili aya nko sha ku Europe yasaine icipangano ca mutende. Mu July inko sha ku Masamba 16 isha NATO (North Atlantic Treaty Organisation) shalikumene mu London. Ukwankulako kwabo ku mitubululo ya kwa Mikhail Gorbachev kwali kwa kuti imbali shonse shibili shisaine “ukubilisha kwapuminkana umo muntu tulelondolola mu kulapa ukuti tatuli na kabili ifibambe kabili ukukosha ukupanga kwesu ukutalukako ukufuma ku cintiinya nelyo ukubomfya amaka.” Umutwe wa lyashi pe bula lya kubalilapo ilya nyunshipepala ya Africa walondolwele ici pamo nga “Ulutampulo Lwakulisha ku Mutende wa Calo.”

Lyene, pa ntanshi fye ya kukumana kwa maka yakalamba mu Helsinki, Finland, uwa kulandilako kamfulumende ya United States asosele ukuti “icilolelo ca nkondo [mu Middle East] cileletako ipange lipya ilya kabungwe ku mutende wa calo.” Umutende walipokelela ukubwelele numa lintu Iraq yasanshile Kuwait kabili Middle East yamoneke ukuba mu busanso ubwa kwambuka mu lubingu. Lelo pe samba lya bulashi bwa United Nations, umulalo wa pa kati ka nko uwatungulwilwe na United States wasunkilishe imilalo yalesansa ukubwelelamo mu calo ca iko cine. Ukwikatana kwa pa kati ka nko ukwa mifwaile ukwailangishe muli ilya nkondo kwakoseleshe bamo ukusubila ukuti inkulo ipya iya kubombela pamo yalitendeke.

Ukutule lyo, ifya kuponako fya calo fyalilunduluka ukucilapo. Ukucilisha, umusango wine uwa yali inshita imo Soviet Union wayalwike mu kuibela. Amabuteko ya Baltic yalisuminishiwe ukubilisha ubuntungwa bwa yako, na maripabuliki yambi mu Soviet Union yacitile cimo cine. Ukukangana kwakaluka ukwa mishobo kwalibwike mu fyalo ifyo fyamoneke ukwikatana pe samba lya kulamwa kwa cifulo ca pa kati ica Komyunisimu. Ukufika ku mpela ya 1991, Soviet Union yalekele ukubomba mwi funde.

Uku kwaluka kwamonekesha pa cisebele ca calo ica bupolitiki kwalisula umwinshi we shuko lya mu nshita ku kuteyanya kwa United Nations. Muli uku kuloshako The New York Times yasosele ukuti: “Ukutalalika kwa kukansana kwa mu kusaalala kwa calo no mupashi upya uwa kubombela pamo pa kati ka United States na Soviet Union kuti kwapilibula ulubali lupya, ulwacilapo amaka mu milandu ya pa kati ka nko iya kuteyanya kwa calo.”

Bushe mu kupelako ili ni nshita ya uko kuteyanya kwakokola imyaka 47 ukulangisha cintu kwingacita? Bushe mu cine cine tuleingila mu cintu United States yaitile “umwanda wa myaka upya, ne kana lya myaka ilipya, ilya mutende, ubuntungwa no lubanda”?

[Futunoti]