Bushe Umutende wa Calo Uli pa Cifutu ca Calo?

UKUPULINKANA ilyashi lya kale, takwabala akubula amapange ya mutende no kubilisha kwa mutende ukwa musango umo nelyo uubiye. Ku ce shamo, kumoneka ukucitikako inkondo na sho ishingi ku kufumyapo fyene. Ukulingana na fintu ifipangano fya mutende no kubilisha fikuminweko, abantu abengi balisambilila ukukanacetekela sana muli fyene.

Mu kati na nkati ka myaka inono iyapitapo, nangu cibe fyo, bakabebeta abengi na bakafwailisha ba malyashi balitendeka ukuyumfwa ukuti icintu cimo icapusanako cilecitika. Balimya ukucitikako kwa kuti, te mulandu ne mpika sha cikaya, ino nshita icisebele pambi kuti caimikwa ica mutende wa calo. “Isubilo lya kupikulula ukukansana ilyabamo mutende lyashimpwa mu kuwaminako ukucila mu mwaka uuli onse umbi ukutula pa mpela ya Nkondo ya Calo iya II,” e fyasosele Stockholm International Peace Institute. Kalemba wa malyashi uwalumbuka atungulwilwe ne fiponako fya kwangufyanya mu Eastern Europe ku kubilisha ukuti: “Umutende pe Sonde ulemoneka ukucilapo kucitikako nomba ukucila pa nshita iili yonse ukutula pa Nkondo ya Calo iya II.” Nangu fye lupapulo lwa The Bulletin of the Atomic Scientists lwabelebeshe iyi nkuntu. Mu 1988 lwayalwile inkoloko ya luko iya bupingushi iyaishibikwa ukufuma pa maminiti yatatu pa ntanshi ya bushiku pa kati ukufika ku maminiti mutanda pa ya bushiku pa kati, kabili lyene mu April 1990 ukubwelela ku numa nga nshi ukufika ku maminiti ikumi pa ntanshi ya bushiku pa kati.

Conse ici caletako ukwenekele fisuma no butuntulu bukalamba pa ntanshi ya kupuuka kwa nkondo mu Middle East. Lelo nelyo fye ukutule lyo, abantu balelanda pa lwa Nkondo ya pa Kanwa na nakatango wa fyanso pa kati ka maka ya fyalo nge fyapwa. Bamo baletunganya pa lwa ca kucita ne ndalama shintu amakamfulumende yalesubila ukusunga ukufuma ku fipooswa fya fita fyacefiwako. Bushe kuti cacitikako ukuti inshita ya mutende ubelelela mu cituntulu naisa? Bushe inko mu cine cine shilesambilila “[ukufule] mpanga shabo shibe ifya kuliminako umushili, na mafumo yabo yabe ifya kutungwilako imiti”? (Esaya 2:4) Cinshi ifishinka filanga?

Inkondo Shalabwa

“Impela ya nkondo ya pa kanwa no kukokoloka kupya pa kati ka Kabanga na Masamba kwalitunka bamo ukusumina ukuti umutende waba mibele ya lyonse,” e fyamwene The Economist iya mu London. “Tacili ni fyo. Fumyapo intulo ikalamba imo iya kukanshika, icalo cicili calikwata ukwingi ukunono.” Finshi fyaba ukukanshika “kunono”, nelyo ukukansana?

Lentz Peace Research Laboratory, ukuteyanya kwaiminina kweka ukwa kufwailisha mu United States, kucita lipoti ukuti ukutula pa September 1990, inkondo 15 mu kucefyako shalelwikwa ukushinguluke calo. Ici tacasanshishemo ukwingililwa kwa Kuwait ku bena Iraq, apantu lipoti yapendele fye inkondo muli isho mu kucefyako abantu ikana limo baipaiwe pa mwaka ukufika pali iyo nshita. Shimo isha ishi nkondo shalitwalilila pa myaka 20 nelyo ukucilapo. Shonse pamo shasenda ubumi 2,900,000, kabili ubwingi ubwa aba bantu bashili abashilika. Ici cipendo cifumyako abo baipaiwe muli shimo inkondo shacilishapo kusumyo mulopa ishalekele fye mu mwaka wafumako, ukupala isho isha mu Uganda, Afghanistan, na Iran-Iraq.

Mupepi na bantu amamilioni yatatu ukwipaiwa lintu icalo catunganishiwa ukuba mu mutende! Ico mu cine ceka cili kayofi. Akayofi kacilapo bukulu, nangu cibe fyo, ka kuti ubwingi bwa ishi nkondo shalitwalilila ukulwikwa mupepi no kukanamonwa—kabili ukwabulo kuloosha—ku cinabwingi cashala ica calo. Shaba pambi icingetwa inkondo shalabwa, apantu ubwingi ubwa shene—ukwimino buteko, inkondo sha bana calo, bumwaluka—shilalwikwa muli lumo nelyo ulunankwe ulwa nko shishalunduluka. Ku bantu abengi mu nko ishikankala, ishakwatisha amaindastri, citika wa milioni wa bantu abaipaiwe mu Sudan, nelyo milioni umo mu balenga batatu abaipaiwe mu Angola, tabamoneka ukukwatamo ubuseko bukalamba. Na kuba, kwalibako abo abapaasha ukuti icalo caliba mu ciputulwla ca mutende icishingalinganishiwako ukutula pa mpela ya Nkondo ya Calo iya II pa mulandu wa kuti takwabeleko inkondo pa kati ka fyalo fyalunduluka kabili, te mulandu no kukanshika kukalamba no kutuulaika kwa fyanso, amaka ya fyalo ayakalamba tayaya ku nkondo ku kulwishanya.

Bushe Kwalibako Isubilo lya Mutende?

Nga ca kuti umutende mu kwanguka upilibula ukukanabako kwa nkondo ya nyukiliya iya mu cibulungwa conse, lyene napamo umo kuti apaasha ukuti inko sha mu calo kale kale shalikwata ukutungulukako kumo mu kubombesha kwabo ukwa mutende. Imifwaile ya Mutual Assured Destruction yalicincintila amaka ya calo ayakalamba ukufika pali ino nshita. Lelo bushe uyo mutende mu cituntulu? Ni shani wingabe fyo, ilintu abantu baleikala mu mwenso watwalilila uwa kulofiwa apo pene kabili umupwilapo? Ni shani twingalanda pa mutende lintu, ukushinguluke calo, ubumi bwa bantu abengi bwalibongoloka, imikalile yalyonaulwa, kabili ifilolelo fya kubako kwabo ukwabamo ubupilibulo kabili ukwa kwikusha fyalipyangwapo ku nkondo, ishikalamba ne shinono?

Uwanonkele icilambu ca Nobel Elie Wiesel inshita imo alembele ukuti: “Ukutula pa nshita ishishibantu, abantu balilanda pa lwa mutende ukwabula ukuunonka. Bushe twalibulwa fye ukubelesha kwakumanina? Nangu cingatila tulanda pa mutende, tulalwa inkondo. Inshita shimo tulwa inkondo mwi shina lya mutende. . . . Inkondo kuti pambi yaba lubali lwacilishapo ulwa lyashi lya kale ulushingafumishiwapo—nangu fye panono.”

Kabili nomba line inkondo mu Middle East na kabili yabongolwele ukwelenganya kwa mutende. Bushe kuti caba ukuti umutundu wa muntu ulolesha fye ku ntulo yalubana iya mutende?

[Icikope pe bula 3]

“Iyi nkulo ya bantu pe sonde kuti pambi yacitilo bunte ukwisa kwa ciputulwa ca mutende icishingabwelele numa mu lyashi lya kale ilya kutumpuluka.”—Presidenti wa ku Soviet Mikhail Gorbachev, pa kukumana kwa mu Washington, D.C., U.S.A., May 1990

[Abatusuminishe]

UPI/Bettmann Newsphotos

[Ifikope pe bula 4]

“Icalo cipya ica buntungwa caba pa ntanshi yesu . . . , icalo umo umutende ubelelela, umo ubukwebo bwakwata kampingu kabili umo conse icimoneka icingacitika caba icingacitika.”—Presidenti wa U.S. George Bush, pa kukumana kwa calo ukwa fya bunonshi mu Houston, Texas, U.S.A., July 1990

[Abatusuminishe]

UPI/Bettmann Newsphotos

“Ifibumba ifyo inshita imo fyacingilile abantu ne mfundo filebongoloka. Abena Europe balepima ubuyo bwabo bwine. Balesalo buntungwa. Balesala ukulubuka kwa bunonshi. Balesala umutende.”—Ukubilisha kwa NATO pa kukumana mu London, England, July 1990

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 2]

Ifikope fya pa nkupo: U.S. Naval Observatory photo (stars); NASA photo (earth)