Umulandu Inyimbo Shitwalwila

INYIMBO ne ndimi fyaliibela ku bantunse. Katwishi ifingaba icalo ukwabule nyimbo ne ndimi. Icitabo ca The Musical Mind citila: “Indimi ne nyimbo e fintu napamo ifyaseeka pa kati ka mishobo ya bantu bonse.” Fyaba pa fintu tukabila pa kumfwana na bantu. E co kuti twatila filya fine tukutika ku ndimi, e fyo ne nkuntu shesu “shikutika” lintu inyimbo “shilelanda.”

Mulandu nshi inyimbo shilandila ne nkuntu shesu kabili ni shani shilanda? Pa kwasuka tufwile ukulanda pa: (1) imyumfwikile ya filimba na fintu bongobongo wesu ankulako; (2) fintu inkuntu shesu ne cikulilo cesu ica ntambi fyaba, ifyambukila fintu twankulako ku nyimbo; na (3) indimi, isho nasho shambukila fintu twankulako ku nyimbo.

Imyumfwikile ya Filimba

Imililile ya nyimbo ilingi line baita ati “imyumfwikile ya filimba.” Iyi myumfwikile e musango icilimba cilililamo. Ku ca kumwenako, ipenga ilitwa French horn lyakwata imililile “iyafuuka,” nelyo iyatikama, kabili lyalipusana ne penga ilitali ilyo lyumfwika “ilya congo.” Nangu cingati fyonse fibili fyaba filimba fya kupuutamo umwela pa kulisha nelyo ifya mililile yaikatana bwino, fyalipusana ukulila. Ici e cilenga cila cilimba ukukwata “iciunda” icaibela. Bakemba balabomfya iyi myumfwikile pa kulisha ifiunda fingalula inkuntu sha ulekutikako.

Nalimo imyumfwikile tubalilapo ukwishiba yaba mililile ibwekeshabwekeshapo, pambi ilintu twali mwi fumo twaleumfwa umutima wa banyinefwe uletunta. Batila napamo icambukila ifyo twankulako ku mililile ibwekeshabwekeshapo mu lwimbo ukwabula no kwishiba caba mituntile ya mutima wesu nelyo imipeemene. Te ca mankumanya fye ukuti abantu abengi batemwa imililile ya nyimbo iilila pa musenselo wa miku 70 na 100 cila miniti. Kabili iyi e miku umutima wa muntu umukalamba umutuntulu utunta. Ifi e fimo fintu icitabo ca Perceptual and Motor Skills calandapo.

Fintu imyumfwikile ya filimba yapusana sana kuti yaishibikwa bwino nga twakutika ku filimba ifingi ne fiunda fintu fipanga ne mililile yumfwika bwino. Ukulila kwatwalilila ukwa ciunda ca mutolilo wa bassoon mu mililile ibwekeshabwekeshapo mu lwimbo lwa kwa Mozart pa kulisha bassoon kuti kwalenga inkuntu ne myumfwile ya mutima ukwaluka. Imililile ya bulanda bulanda iya mutolilo wa ku Japan uwa shakuhachi kuti yafika pa mutima cine cine. Iciunda ca tenor ica mutolilo wa saxophone ica bazi cilenga inyimbo sha jazz ukushala mu mitima ya bantu abengi. Imililile ibwekeshabwekeshapo iye penga lya tuba mwi bumba lya bakemba ku German ilingi line ilalenga umuntu ukuba ne nsansa sana. Imyumfwikile ya violin mu lwimbo lwa kucinda ulwa kwa Strauss ilalenga abengi ukufwaya ukucinda. Umulandu abantu bankwilako ifyo nico “inyimbo shilalanda na bantu bonse,” ukulingana na Clive E. Robbins, uwa ku Nordoff pa Robbins Music Therapy Center, mu New York.

Imililile ya Filimba Isuma, Iyacileya, ne Yumfwika Bwino

Imililile ya filimba iisuma ilomfwikamo ifiunda ifyawama, lelo imililile yacileya taipanga ifiunda ifisuma. Lelo bushe mwalishibo kuti iyi myumfwikile ilafwaana mu nyimbo shimo? Ulwimbo kuti lwabamo imililile ya filimba iyacileya sana nangu cingati te kuti muyumfwemo. Nangu ca kuti ilingi te kuti tumfwe, imililile ya filimba isuma iyafwaana lyonse ne yacileya ilapusanapusana pa kulila kabili ilyo fyalilisha filambukile nkuntu shesu. Iyi mililile yumfwika bwino ilatalalika umutima. Lelo imililile yacileya yeka yeka kuti yatukalifya no kutulenga ukumfwa ububi, kwati fye congo icumfwika pe seleti nelyo pa blakibodi nga umuntu alekwesapo amaala. Lubali lumbi, nga ca kuti imililile ya filimba ilimo fye isuma yeka yeka, kuti yatutendusha.

Imililile yumfwika bwino yaba ni yo iililamo tyuni imo fye iyatwalilila iya ma note ayakonkana. Ukulingana ne citabo cimo ili shina lyafuma kwi shiwi lya ciGriki ilya meʹlos, ilipilibula “ulwimbo.” Ukulingana na madikishonari, imililile yumfwika bwino yaba ni nyimbo ishisuma, ne ciunda conse icisuma.

Lelo te kulila fye konse ukwa tyuni imo iya ma note yakonkana ukupanga imililile yumfwika bwino. Ku ca kumwenako, nga ilingi palepite nshita iikulu mu mililile ya ma note ayakonkana, kuti ulwimbo lwaba ulwa kucincimusha lelo te kuti lumfwike bwino. Lelo nga palepita inshita inono mu mililile ya ma note, ulwimbo kuti lwaumfwika bwino. Ukupusanye mililile ya ma note ne nshita ilepitapo, kuti fyalenga ulwimbo ukuba ulwa bulanda atemwa ulwa nsansa. Ukupala imililile isuma iya filimba, e fintu ne mililile yumfwika bwino yambukila inkuntu shesu pa mulandu wa kulilisha no kulila panono, e kuti apapela ama note ukulila.

Nga yonse imyumfwikile yalilila pamo, kuti yaba na maka ya kwalula inkuntu shesu nelyo ukushitalalika pa mulandu wa nshila ishapusanapusana bongobongo wesu alingulwilamo no kuntontonkanya pa lwa nyimbo.

Inyimbo na Bongobongo

Bamo batila ku kuso kwa bongobongo e kubomba sana ne ndimi no kupelulula. Lelo inyimbo shilingululwa ku kulyo kwa bongobongo, kabili e kulingululwa maka maka ne nkuntu shesu. Nampo nga ici ca cine nelyo iyo, icishinka cili ca kuti inyimbo shilalenga abalekutikako ukwankulako fye mu cifyalilwa. Icitabo ca Perceptual and Motor Skills cilandapo muli iyi nshila ati: “Inyimbo shalikwata amaka ya kwalula inkuntu mu kwangufyanya fye kabili ukwabulo bwafya. Ifingalembwa mu mashiwi ayengi . . . kuti fyalila fye panono mu lwimbo nelyo ukulisha fye icilimba umuku umo.”

Icitabo ca Music and the Mind cilanda icintu cimo pa fyo twankulanko lintu twamona no kumfwa fimo. Citila: “Fintu tumfwa filambukila sana inkuntu shesu ukucila fintu tumona. . . . Te kuti inkuntu sha muntu shambukilwe sana nga ca kuti amona inama ilecula nelyo umuntu alecula. Lelo nga ca kuti inama nelyo umuntu fyatendeka ukulila, kuti calenga uuletamba ukumfwa ubulanda.”

Ifyo Inyimbo na Mashiwi Yembwamo Fingamwalula

Bamo batila abantu kuti bayankulako fimo fine ku lwimbo. Lelo bambi batila icipima ifyo umuntu ankulako ku mililile yumfwika bwino nelyo ulwimbo fye ni fintu mibele ya mutima ili nelyo ifya mucitikile akale. Ica kumwenako kuti caba lintu umuntu uo umutemwikwa afwa aumfwa ulwimbo, tutile pa cifulo ca kupepela. Ulwimbo kuti lwamwibukisha ulwa wafwa no kumuletela ubulanda nelyo ne filamba. Bambi abashafwilwa kuti baimba ulo lwimbo ne nsansa.

Tontonkanyeni na pa myumfwikile ye penga ilitwa French horn na mapenga tulandilepo mu kubangilila. Te kuti musumine ukuti ipenga ilitwa French horn lyumfwika ilyafuuka. Lelo kuti mwalyumfwa kwati nacifukila nelyo ilyumfwikamo ukwangala, ilintu amapenga tulandilepo mu kubangilila kuti yamulenga ukumfwa bwino mu mutima. Mu mitima yesu mwaliba inkuntu isho inyimbo shingalula, e ico cila muntu tulankulako.

Inyimbo shilaafwa amashiwi nelyo ifyebo ukwalula inkuntu. E mulandu wine pa kusabankanya amakwebo ya pa televishoni na pa radio ilingi mulilila inyimbo. Ilingi line tamuba ne fya mano mu mashiwi. Nangu cibe fyo, inkuntu shabalekutika shilambukilwa ku kusabankanya kwa makwebo nga ca kuti mulelila ne nyimbo. Fintu caba ica cine ukuti ukusabankanya kwa makwebo ukwingi kwakulenga abantu bakuntukilwe ukushita ukwabula ukutontonkanya!

Nangu cingati ukusabankanya amakwebo kuti kwalenga abantu ukonaula indalama shabo, kuliko ifyabipisha ififuma mu fyo inyimbo na mashiwi yembwamo fyalula abantu. Icitabo ca Journal of Youth and Adolescence citila ukupitila mu kukutika ku mashiwi yembwa mu nyimbo imiku ingi, abacaice balabasambilisha kuli bakemba ukuti bafwile ukusuusha fintu bambi balelanda no kuti “bafwile ukutalama.” Ukulingana ne citabo cimbi, ifyaba mu “mashiwi yembwa mu nyimbo sha rap . . . , fyaba ifyabipisha ukucila inyimbo sha heavy metal,” kuti fyaalula inkuntu sha ulekutika kabili kuti fyamulenga ukuba fye cimbi cimbi mu bwikashi.

Bushe tapali ifyabipa ifingacitikila umuntu nga ca kuti alekutika fye ku lwimbo ukwabulo kupoosa amano ku mashiwi yembwamo? Kwena, ca cine ukuti amashiwi bemba mu nyimbo sha heavy metal nelyo rap tayomfwika sana. Na kuba, no kumfwika tayomfwika pa mulandu wa kulilisha kwa filimba mu lwimbo. Nalyo line, nangu cingati amashiwi yaleumfwika nelyo iyo, kuti umuntu aumfwa ilya mililile ibwekeshabwekeshapo ne mililile yumfwika bwino!

Ni shani shicite fyo? Kwena, ifyo inyimbo shimo shiitwa fye filalenga umuntu ukwelenganyapo ifyabamo. Ukulundapo, ifyaba mu lwimbo e musango wa nyimbo wine. Finshi fyaba mu lwimbo? Icitabo ca bacaice cimo casosele ati: “Ifyabamo fyaba kwelenganya ukuba na maka, amano ya kubombelamo ifintu, ukulaalana.” Cimbi citila: “Ifyabamo . . . ni bucipondoka, ulukaakala, ukunwa imiti ikola, ubulalelale, ukucite fye shiku, no kupepa Satana.”

Abacaice bamo batila nangu ico ca cine, te kuti inyimbo shibalule mu nshila yabipa. Balapasho kuti inyimbo sha musango yo shilabaafwa ‘ukuishiba bwino.’ Bushe shilabaafwa? Icitabo ca Journal of Youth and Adolescence cisoso kuti: “Amashiwi ya bukali, aya bulwani, na maka yantu bakalume bomfwa mu nyimbo sha heavy metal e cintu bakalume abashakwata amano ku sukulu batemwa maka maka nga bainuka pa numa ya kushipikisha ukubeba ku sukulu ati fikopo.” Cilundapo ati: “Lelo inshila abacaice bafwailamo ukumfwako bwino no kwishibikwa intu icinabwingi bakutikako. Mu cifulo ca kufwaya ukucita ifintu ifisuma ilyo bali beka, abacaice bakutika ku fyo aba makwebo bashitisha.” Mu mashiwi yambi, umuntu umbi eweba aba abacaice ifya kucita ne fintu bafwile ukumfwa mu nkuntu shabo.

Natulande nomba pa fiila fya nyimbo sha rock. Ni shani fyalula abasangwako? Icitabo ca Music and the Mind casuko kuti: “Ukwabulo kutwishika, ukubimbula inkuntu she bumba no kushininkisha ukuti inkuntu bonse shabimbukila pamo mu cifulo ca muntu umo umo, inyimbo kuti shalenga ukukanapingulapo bwino icine cine. Kabili abo abalola ukwalola umwela bena bacita ifyo inkuntu shabeba apo pene, kabili iyi e mibele iba apali ibumba.” Icilango kuti aya mashiwi ya cine fintu ficitika pa mabumba ya cimfulumfulu pa fila fya nyimbo sha rock.

Kanshi pa kuti twibifya umuntontonkanya no mutima wesu, tufwile ukusala bwino inyimbo tukutikako. Kuti twacita shani ico? Icipande cesu ica kulekeleshako calaasuka.

[Icikope pe bula 7]

Ilingi line inyimbo shilalenga abalekutika ukufwaya ukucinda