Ukuisanga mu Cupo Icabulamo Kutemwa
“Mu bwikashi umwaba ukulekana sana, te fyupo fye fyeka ifyabulamo insansa umo ukulekana kwacila, lelo, ifyupo ifingi tafyakabe ne nsansa.”—e fyalandile AKABUNGWE KAFWAILISHA PA NDUPWA AKA MU AMERIKA.
CASOSWA ukuti ukuba ne nsansa nelyo ukucula mu mikalile fifuma kumo kwine e kuti ku cupo. Cine cine, icupo e cimo icikalamba mu mikalile icingaleta insansa—nangu ukucula kukalamba. Nga fintu umukululo uuli muli cino cipande ulelangilila, abengi abaupana balecula apakalamba.
Nangu cibe fyo ifipendo pa lwa kulekana filanga fye ulubali lumo ulwa bwafya. Pa cupo cimo icipwa, kwaliba imintapendwa iya fyupo na fimbi ifishipwa lelo ifitwalilila na mafya. Umwanakashi umo uwaupwa ukucila pa myaka 30 alandile ku mwanakashi umbi pa mbali ukuti: “Kale twali ulupwa lwa nsansa, lelo imyaka 12 iyapita ifintu fyalitubipila. Umulume wandi tangwa ku fyo ng’umfwa. E unshupa mu matontonkanyo.” E cimo cine no mulume uwaupa pa myaka mupepi na 25 alilishike ukuti: “Umukashi wandi alinjeba ukuti tantemwa nomba. Alando kuti nga ca kuti tuleikalila fye mu muputule kabili umo, umo alefwaila mu nshita sha kukokoloka, limbi kuti kwaba kushipikisha.”
Kwena, bamo mu mafya ya musango yu balapwishe fyupo fyabo. Lelo, abengi tabafwaya ukulekana. Mulandu nshi? Ukulingana na Dokota Karen Kayser kwaliba fimo ifilenga abaupana ukukanalekana nangu ca kuti tabatemwana, ifi fyaba pamo nga abana, ukutiina ukuseebana, amafya ya ndalama, ifibusa, balupwa, pamo pene ne fisumino fya mipepele. Atile: “Apo tabafwaya kulekana kwa mwi funde, aba baupana basalapo ukwikala pamo no munabo untu balekana nankwe mu nkuntu.”
Bushe abaupana abo ukutemwa kwacepa, bafwile ukulabako fye no kulaikala ukwabula ukusekelamo? Bushe ukwikala mu cupo cabulamo kutemwa e kwawamako ukucila ukulekana? Ificitika fishinina ukuti ifyupo ifingi ifili mu mafya kuti fyapusushiwa—te kupusushiwa fye ku kulekana lelo na ku kucululuka kwisako ku mulandu wa kubulwo kutemwa.
[Akabokoshi pe bula 3]
IFIPENDO FYA KULEKANA MWI SONDE LYONSE
• Australia: Ukulekana nakucililako imiku ine ukutula fye pa kwamba kwa ba 1960.
• Britain: Ukulingana no kusobela, mu fyupo fyonse 10, ifyupo 4 fikapwa.
• Canada na Japan: Icupo cimo cilapwa pa fyupo fitatu.
• United States: Ukufuma muli ba 1970, pa fyupo fyonse ifyo bopana, hafu kuti fyapwa.
• Zimbabwe: Mu fyupo fyonse fisano, fibili filapwa.