Bushe Icupo Kuti Catwalilila Nangu Kuli Amafya Ayakalamba?

“Ico Lesa alundenye, umuntu elundulula.”—MATEO 19:6.

AMAYANDA ayalemoneka ayakosa yalibongolweke ilyo icikuuku cikalamba capitile mu fifulo ifingi pano calo nomba line. Ici cikuuku calengele ukuti ifikuulwa fyakosa kabili ifyakuulwa bwino fishibikwe.

Pali lelo, icupo icatendeke kale sana, kuti twacilinganya ku mayanda yaleonaika pa mulandu wa cikuuku. Stephanie Coontz uwasambilila ilyashi lya kale atile, nampo nga icupo cili ica nsansa nelyo cili na macushi, abantu tabalecindamika icupo nge fyo bacicindamike kale.

Bushe mulamona ificitika pa mulandu wa kukanacindamika icupo? Bushe na imwe mulamona ukutila abantu pali nomba tabalecindamika icupo? Nga e fyo mulemona, cinshi cilelenga? Kabili cinshi abantu bacetekela ukutila e cingalenga icupo cabo ukuba ica nsansa? Intanshi natulande pa fileonaula ifyupo.

Ifyupo Fili mu Bwafya

Amafya ya mu cupo ni kale yatendeka; yatendekele ku bantu babalilepo ukubumbwa. Imibele iyo Adamu na Efa baishilekwata e yaleta amafya mu fyupo ayo tumona muno nshiku. Adamu na Efa balibembwike ilyo bacitile ifyo bakumbilwe ifishaweme, ne ci calengele ‘ulubembu lwaingila pano calo.’ (Abena Roma 5:12) Baibolo ilondolola ukutila pa numa fye ya kubembuka, ‘ukulinga konse ukwa matontonkanyo ya mitima yabo kwalibipile fye inshiku shonse.’—Ukutendeka 6:5.

E fyo caba na pali nomba. Pa fintu ifyonaula icupo ifyaba mu “mitima” ya bantu, paba no kuitemwa. Icupo kuti camoneka kwati musango wa kale, nangu kwati tacacindama muno nshiku ilyo kwaisa ifipya ifyo abantu bacita. E lyo ifi amafunde yalanda pa kulekana tayakosa, abantu bamona kwati ukulekana takwabipa.

Abantu abashatekanya, abapampamina fye pa kutila ico balefwaya cicitike apo pene, tabatontonkanyapo pa fifuma mu kulekana. Bamona kwati ukulekana no mwina mwabo kuti kwabaletela insansa, pantu batontonkanya fye pa kuti nga balekana kuti balecita conse ico balefwaya.

Bamo nga bakwata amafya ayakalamba mu cupo, baya ku mpandamano na ku fimbusa nelyo ukutendeka ukubelenga ifitabo ifyo aba bantu balemba. Ica bulanda ca kutila, bamo abaishibikwa ukuti balafunda bwino ifya cupo, balakoselesha abantu ukulekana mu nshita ya kubafwa ukukosha ifyupo fyabo. Icitabo ca The Case for Marriage, icilanda pa cupo citila: “Ino myaka, ca kupapusha ukutila icupo ico abantu abengi bafwaya, cilekwata amafya ayashipwa. Limo amafya yesa mu fyupo yafuma ku filanda abantu abaishibikwa ukutila ni mpandamano abatila te cisuma ukwikala mu cupo ukwabula ukulekana, abasosa no kuti ukwikala ifyo kucusha fye abaupana.”

Ukutontonkanya kwa Bantu Kwalyaluka

Ifyo abantu bamona icupo ne fyo bafwaya mu cupo, na fyo fyalyaluka. Napamo na imwe mwalimona ukuti abengi muno nshiku tabamona ukutila ukwafwana no kuba ne cishinka mu cupo fyalicindama. Ico bafwaya fye kucite fingabasekesha nangu ca kutila filekalifya umwina mwabo. Ulupapulo lwa Journal of Marriage and Family, ululanda pa cupo lwatile, uku kwaluka kwatendeke muli ba1960 kabili uku kwaluka kwalile sana pa ntanshi muli ba1970. Ifintu ifyo abantu bafwaya mu cupo, pamo nga ukutemwa, bucibusa, icishinka, abana, no kusansamushanya, te filenga sana abantu ukuupana pali lelo.

Kuli na fimbi ifingi ifilecitika ifilengele abantu ukukanamona icupo ifyo balecimona kale. Intanshi, filya kale cali ukutila umulume wa kufwaya ifya kulya e lyo umukashi alebomba pa ng’anda, te fyo caba mu fyalo ifingi. Ifi banamayo batendeka ukwingila incito, mu mayanda ayengi, abakashi na balume bonse babili balabomba. Ica bubili ca kuti, ukufyala abana kumbi takulemoneka ukuti kubi, ne ci cilengele abafyashi abashimbe ukufula. Ica butatu, mu nshita ya kuupa fye nelyo ukuupwa, abaume na banakashi abaleikala capamo ukwabula ukuupana mwi funde, baleya balefula. (Moneni umukululo uleti: “Bushe e co Bapyanike pa Cupo?”) Icalenga bune, ca kutila, abaume beka beka na banakashi beka beka balitendeka ukuupana kabili abengi balefwaya no kuti kube amafunde ya kusuminisha ifyupo fya musango yo. Bushe ifi fintu ifilecitika muno nshiku fyalimulenga ukukanacindamika icupo?

Ifyupo Ifilepwa Filefulilako

Natulande pa fyalo fyalekanalekana tumone ifyo ukulekana kuleonaula ifyupo. Mu United States, lipoti ya nomba line yatile: “Impendwa ya fyupo ifilepwa yalifulilako imiku 4 pa kati ka 1970 na 1996.” Icupo cimo mu fyupo 5 cilapwa. Ni bani abo ifyupo fipwa sana? Ukulingana ne fyo bafwailisha, ukucila pali hafu wa balekana ni balya abaikala mu cupo pa mwaka umo ukufika ku myaka 10.

Na mu fyalo fimbi ifyupo ifingi filepwa. Mu 2004 ifyupo fyapwile mu England na mu Wales fyonse pamo fyali 153,490. Cilamoneka ukuti mupepi na hafu wa fyupo fyonse mu Australia, fikapwa. Mu Korea ifyupo na fimbi 21,800 fyalipwile mu mwaka fye umo, ukufuma mu 2002 ukufika mu 2003. Kanshi ifyupo fyonse pamo ifyapwile fyali 167,100. Ku Japan na ko ifyupo filepwa sana nga ku Bulaya, pantu icupo cimo cilapwa mu fyupo fine. Umo uwasambilila sana pa ndupwa uwaba pa Red Cross University mu Japan atile: “Kale ifyupo ifyalepwa ni filya fye ifyalekwata amafya ayakalamba sana. Muno nshiku mwena, filapwa umuntu umo nga afwaya fye ukutila fipwe nangu tapali mafya.”

Mu fyalo ifingi utubungwe twa mapepo ne ntambi sha bantu fyalelenga ifyupo ukukosa. Lelo pali ino nshita tabalesha abantu ukulekana pantu abengi bamona kwati caliba fye bwino. Natulande pe Calici lya Roma Katolika, umo icupo cimonwa ukutila ca mushilo. Mu 1983, icalici lyalinashishe amafunde ya cupo no kulenga cayanguka kuli baKatolika ukulekana. Kanshi ukutule lyo, ifyupo ifingi fyalipwa.

Ifyalelenga icupo ukukosa tafilekosha ifyupo nomba. Lelo te fyonse ifilenga ifyupo ukupwa ifyo twingeshiba bwangu. Na kuba te kubipa kwa mibele ya bantu kweka ukuleonaula ifyupo, icikalamba icilelenga ifyupo ifingi ukupwa, tacaishibikwa ku bantu abengi.

Icaleta Ubwafya Icishaishibikwa

Baibolo itweba ukutila Satana Kaseebanya, uwaitemwa sana, alaleta ububifi pano calo. Cinshi acitile fi? Pantu balimupoosa pano calo ukufuma mu muulu kabili alikalipa icine cine. Kanshi alafwaya sana ukuleta ‘amalanda’ ayengi sana pano calo, kabili icupo ico Lesa abikako, na co alafwaya ukuconaula pa mulandu wa bukali bwakwe.—Ukusokolola 12:9, 12.

Ilyo Yesu alelanda pa nshita iyo Satana afumine mu muulu, atile: “Ukutemwa kwa bengi kukafuubalila pa mulandu wa kufulisha kwa bumpulamafunde.” (Mateo 24:12) Paulo na o alembele ukuti: “Abantu bakaba abaitemwa, abatemwe ndalama, aba mataki, aba matutumuko, aba miponto, abashumfwila abafyashi babo, abashitasha, abashaba na bucishinka, abashaba na citemwishi, abashifwaya fipangano, aba lwambo, abashailama, abakali, abashatemwa busuma, bashikamfutu, bamunshebwa, abatuumikwa ku cilumba, abatemwo kwangala ukucisho kutemwa Lesa.” (2 Timote 3:2-4) Ifi fintu fyabipa fyalecitika na ku kale, lelo muno nshiku nafifula sana ica kuti na bantu fye abengi nabamona ici cintu.

Apo amafya ayaleonaula ifyupo nayafula, cinshi twingacita pa kucilikila aya mafya na pa kuti tutwalilile ukwikala mu cupo ne nsansa ukwabula ukulekana? Icipande cikonkelepo calalanda pali ici cipusho.

[Amashiwi pe bula 5]

“Mu calo umo abantu babelesha ukupoosa ifyo bashilefwaya, ifi fine e fyo batendeke ukucita na ku cupo nga cakokola.”—SANDRA DAVIS, UWASAMBILILA AMAFUNDE YALANDA PA LUPWA

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 4]

“Tacikosa nge cupo ca mwi Funde”

Abaume na banakashi abengi balekala pamo ukwabula ukuupana mwi funde. Lelo lipoti yafumine ku U.S. Centers for Disease Control and Prevention yatile, icupo ca musango yu “tacikosa nge ca mwi funde.” Bamo pali aba bafwaya babala baikala pamo pa kutila bamone nga kuti baikala fye bwino nga baupana. Bushe kwena ukubala ukwikala pamo e kwingalenga umuntu ukukanaupa uushimulingile e lyo no kulenga icupo ukuba bwino nga baupana? Ulupapulo lwa Journal of Marriage and Family lwatile, te fyo ciba. Ulu lupapulo lwasosele no kuti: “Ukwikala pamo ilyo bashilaupana mwi funde, kwalenga abaupana abengi ukukanaba ne nsansa . . . , ne fyupo fyabo ukuba na mafya, e lyo no kupwa fye.”

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 5]

Ificitika ku Bakokola mu Cupo

Abantu nomba balekala imyaka iingi pa calo. Ne ci cine icintu icisuma cilaleeta amafya mu cupo. Kale icalelekanya sana abaupana ni mfwa, lelo muno nshiku ifyupo ifingi fipwa fye. Moneni ubwafya abanakashi baupwa pa myaka iingi mu Japan balekwata mu fyupo. Inyunshipepala ya The Washington Post yatile, “kuli ubwafya bumo ubulebako abalume nga bapoka penshoni.” Nakulubantu umo uwaupwa pa myaka 40 alondolola ifyo aumfwile ilyo abalume bapokele penshoni. Atile: “Nomba ndefwaya tulekane. Ilyo balebomba, nalebacitila fyonse fye nga bafuma ku ncito. Nangu ico tacaweme sana, ukuba nabo pa ng’anda umo shacela cena cabipisha, nshakumemo.”