Bushe Amenshi mu Calo Yaleya Yalecepa?
KALEMBA MUKALAMBA UWA KABUNGWE KA UNITED NATIONS, KOFI ANNAN Atile: “Ukusanga amenshi ayafuma lyonse, ayashakowela kabili ayengi e co abantu bonse bakabila nga bengapusuka, ukukanalwala, no kuya pa ntanshi mu mekalo yabo. Lelo, imicitile yesu imoneka kwati tumona amenshi ayasuma nga yashingapwa. Lelo te fyo caba.”
PA MYAKA ikana iyapita lyonse pali Cine ne nshita ya kasuba pa mutwe, balateke cilye mu musumba wa ku Spain uwa Valencia. Ico kubela ici cilye kufwaya ukupwisha ubwafya bwa kukansanina amenshi.
Abalimi ba cikaya abaikala mwi lungu lya ku Valencia ilya mufundo batapilila fye amabala yabo, kabili ukutapilila kukabila amenshi ayengi—ayaafya ukusanga muli iyi ncende ya ku Spain. Abalimi kuti batwala umulandu ku cilye ca milandu ya menshi lyonse ilyo bamona ukuti bafyengwa pa kwakana amenshi. Ukukansanina amenshi te lelo kwatendeka, nalyo line takupwa ukusanshako fye no kwa ku Valencia.
Mupepi ne myaka 4,000 iyapita, bakacema balelwila icishima cabela mupepi na ku Beere-sheba mu Israele. (Ukutendeka 21:25) Kabili amafya ya menshi yalibipilako ku Middle East ukutula lilya. Intungulushi shibili isha muli ici citungu shatile amenshi kuti yalenga babushishapo no bulwi ne Calo icina mupalamano.
Mu fyalo umushiloka sana imfula, amenshi lyonse yalalenga abantu ukupatana. Umulandu cabela ifyo untu waishibikwa bwino: Pantu amenshi yalicindama ku bumi. Ukulingana ne fyalandile Kofi Annan, “amenshi yasuma yalafwaikwa sana: te kuti tube no mweo ukwabula yene. Tapali ico twingapyanika pa menshi. Kabili yalakoweshiwa bwangu: amatukuto ya muntu yalenga amenshi ukucepa no kukowela.”
Ndakai ukucila fintu cali kale, amenshi yasuma yaleya yalepwa. Tatufwile ukukopekwa ukumona ukuti mu ncende shimo isha pano isonde mwaliba amenshi ayengi.
Ifishiba fya Menshi Filekama
Inkonkani kuli kalemba mukalamba uwa kabungwe ka United Nations Elizabeth Dowdeswell atile: “Icintu cimo ico tucita icapusana ne fyo cifwile ukuba ca kuti tumona ifintu ukutila fyalicindama lilya ficepele. Tumona ukuti amenshi yalicindama lilya yakama mu cishima. Kabili ifishima filekama na mu ncende umo amenshi yafula.”
Abashikwata amenshi cila bushiku e baishiba bwino ubu bwafwa. Asokan uubomba mu maofeshi mu Madras, ku India, ashibuuka cila bushiku ku maca amaawala yabili ilyo akasuba takalatula. Asende mbeketi sha menshi shisano ku kuyatapa amenshi apa kwenda baminiti basano. Apo amenshi yabako fye ukufuma 4 koloko ya ku maca ukufika 6 koloko ya lucelo, afwile ukuya bwangu ku kuyatantamina amenshi. Amenshi atapa e yafwile ukubomfiwa pa ng’anda ubo bushiku. Abena India banakwe abengi na bantu fye bambi ukucila pali bilioni umo tabakwata amenshi nga fintu bambi bakwata. Tabakwata pompi ya menshi, umumana, nelyo icishima mupepi na pa mwabo.
Abdullah, umulumendo uwikala mu citungu citwa Sahel ica mu Afrika, na o wine ekala ukutali sana no kwaba amenshi. Icipampa ca pa musebo apo balemba ishina lya mushi wabo citila pa mushi wabo paliba amenshi; lelo ni kale sana amenshi yakama muli uyu mushi kabili ni cikanga fye ne miti yonse ukulobelela fye. Abdullah e utapila aba pa ng’anda amenshi mu cishima icaba apa kwenda kilomita umo.
Mu fyalo fimo, amenshi ayasuma kale kale yalecepa. Ne cilengele cintu caishibikwa bwino: Abantu abengi bekala mu ncende umushaba sana amenshi ukufuma fye na ku kale. (Moneni mapu pe bula 19.) Ukulingana na kabungwe ka Stockholm Environment Institute, umuntu umo pa bantu batatu ababa pano isonde bekala mu ncende umushaba sana amenshi. Kabili abashilekwata amenshi nabafulilako—ukucisha imiku ibili na pa fyo abantu ba mwi sonde lyonse balefula.
Kumfwa mu ncende shimbi, intulo ya menshi yena yabela fye umo yabela. Ifishima fyashika ne fishiba fipya ifya kusungilamo amenshi kuti fyacefyanyako ubu bwafya, lelo imfula iloka na menshi yasungwa pa nshi ya mushili yena yaba fye umo yabela. E co, abasoma ifya kwishiba imicele bapima ukuti mu myaka 25, amenshi ayo cila muntu abomfya pano isonde kuti yacepelako ukufika kuli hafu.
Ifyo Yacita ku Bumi na ku fya Kulya
Bushe ukubulwa amenshi kukuma shani abantu? Ica ntanshi ca kuti kulabalenga ukulwala. Tatulelanda pa kufwa ku cilaka; lelo amenshi yakowela ayo babomfya pa kwipikila no kunwa kuti yabalwalika. Elizabeth Dowdeswell atila “amalwele ayengi ukufika nalimo na ku mapesenti 80 ukubikako ne mfwa ishingi mu fyalo ifipiina fyonse filengwa na menshi yakowela.” Mu fyalo ifipiina umwaba ifiswebebe, amenshi yalakoweshiwa ku busali bwa bantu nelyo ubwa nama, imiti ya kwipailako utushishi, fetalaisa, ne miti imbi iya kalipisha. Ulupwa ulupiina talukwata mumbi umwakulosha ukucila pa kubomfya fye yalya yene amenshi ayakowela.
Nga filya imibili yesu ikabila amenshi ku kufumya ubusali, e fyo na menshi ayengi yakabilwa ku kupoosa ubusali—lelo takwaba amenshi yafule fyo. Impendwa ya bantu abashakwata ifimbusu fisuma yalikulile ukufuma pa mabilioni 2.6 mu 1990 ukufika ku mabilioni 2.9 mu 1997. Iyi mpendwa ni mupepi fye na citika wa bantu bonse aba pano isonde. Kabili calicindama nga nshi ukukwata ifimbusu fisuma pantu kuti kwaba imfwa sha bantu nga ca kutila ubu bwafya tabubombelwepo. Mu mashiwi yalandile abalashi babili aba mu kabungwe ka United Nations, e kutila Carol Bellamy na Nitin Desai basokele ati: “Nga ca kuti abana tabalekwata amenshi yasuma aya kunwa na ya mu cimbusu, kuti balwala inshita iili yonse no kukula bwino te kuti bakule bwino.”
Pa kuti kube ifya kulya kano pali amenshi. Ifilimwa ifingi, fikulila ne mfula, lelo muli ino myaka ukutapilila e kulebomba sana pa kumesha ifilimwa ifya kukumana abantu abalefulilako fye. Pali ndakai amapesenti 36 aya filyo fisombolwa ni filya fitapililwa fye. Incende yonse pano isonde umo baletapilila fye ifilimwa yalikulile nga nshi mu myaka 20 iyapita, lelo ukutula lilya yalyamba ukucepa.
Nga ca kutila twalikwata amenshi ayengi ayafuma ku mupompi e lyo twalikwata ne cimbusu ca kukumpa, kuti catukosela ukusumina ukuti amenshi yaleya yalecepa mu calo. Lelo, tufwile ukwibukisha ukuti pa bantu bonse bantu fye ukufika ku mapesenti 20 e bakwata amenshi ya musango yo pa mwabo. Mu Afrika banamayo abengi bapoosa amaawala ukufika kuli 6 cila bushiku ukutapa fye amenshi—kabili na yo ni yalya yakowela. Aba banamayo e baumfwikisha ubwafya bwa menshi: Amenshi ayasuma ayashakowela yalicepa, kabili yaleya yalecepelako fye.
Bushe sayansi wa fya kupangapanga kuti apwisha ubu bwafya? Bushe abantu kuti batendeka ukubomfya amenshi bwino? Ni kwi kwile amenshi yonse? Ifipande fikonkelepo fyalayasuka ifi fipusho.
[Akabokoshi/Icikope pe bula 20]
UKULI AMENSHI YASUMA
Mupepi na mapesenti 97 aya menshi ya pano isonde yaba muli babemba bakalamba kabili yaba aya mucele ica kuti te kuti yabomfiwe ku kunwa, ukutapilila, nangu kupangilamo ifintu.
Mapesenti fye yatatu aya menshi ya pano isonde e yaba ayasuma. Nalyo line, aya yene yalyafya ukusanga, nge fyo calangililwa pano.
[Icikope]
(Nga mulefwaya ukumona icikope, moneni muli magazini)
Amenshi makasa ayashisunguluka ne mfula yabuta Amapesenti 68.7
Amenshi ya pa nshi Amapesenti 30.1
Amenshi makasa ayashisunguluka, ayaba pa nshi Amapesenti 0.9
Babemba, imimana, ne nika Amapesenti 0.3
[Akabokoshi pe bula 21]
UBWAFYA BWA MENSHI
◼ UKUKOWESHA Mu Poland amapesenti fye 5 aya menshi ya mu mumana e yawama ukunwa, e lyo aya yambi ukufika ku mapesenti 75 yena yalikowela icine cine ica kuti no twampani tupanga ifya kupangapanga te kuti tuyabomfye.
◼ UKUFUMA AMENSHI YA MU MISUMBA Mu Musumba wa Mexico, uwa cibili pa misumba ya kulisha, amenshi ya pa nshi, ayabomfiwa sana mu musumba, yaleya yalekaminako fye. Ayafuma pa nshi yalefula sana ukucila ayengila mu mushili. Ku Beijing, umusumba wa bwangalishi uwa ku China, na ko kuli ubwafya bumo bwine. Amenshi yaba pa nshi yalekaminako cila mwaka ukucila na pali mita umo, kabili amenshi ayaba mu fishima fimo na yakama no kukama.
◼ UKUTAPILILA Icishiba cikalamba ica pa nshi ya mushili umwasungilwa amenshi icitwa Ogallala mu United States nayakamamo amenshi ica kuti amabala yabela ku masamba ya kapinda ka ku kuso aka Texas ayatapililwa fye nayakaminako ukufika ku miku itatu pa mulandu wa kubulwa amenshi. Abena China na bena India, aba cibili ku kulima ifya kulya, baleshingwana no bwafya bumo bwine. Mu citungu ca ku India icabela ku kapinda ka ku kulyo aka Tamil Nadu, ukutapilila kwalenga amenshi yaba pa nshi ukukama ukucila pa mamita 32 mu myaka 10.
◼ IMIMANA ILEKAMININA Mu lusuba, umumana ukalamba uwa Ganges taufika kuli bemba, pantu amenshi ya uko yonse yalapatulwa. E fyo caba na ku mumana wa Colorado uwabela ku kapinda ka ku kuso aka Amerika.
[Mapu pe bula 19]
(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)
UKO AMENSHI YACEPA
Incende yacepelwa amenshi