Ni Kwi Kwile Amenshi Yonse?

Mwi tauni lya ku India ilya Cherrapunji, emo imfula iloka sana pano isonde ponse. Mu mainsa, imfula iloka icipesha amano ilatapilila umushili ukufikila amenshi yaingila pa nshi bamilimita 9,000 muli ili tauni lya mpili ilyabela ku mpela ya Mpili sha Himalaya. Nangu ca kutila camoneka kwati amenshi yalifulisha muli ili tauni, nalyo line abekashi ba mu Cherrapunji balabulwa amenshi.

APO takwaba sana ifimenwa fya kucingilila amenshi ya mfula ukukama bwangu, itila fye nga yaloka no kukama yakama. Pa numa ya myeshi ibili cilya fye mfula yapwa, amenshi yalafya ukusanga. Robin Clarke, mu citabo cakwe ica Water: The International Crisis, alondolwele kale ukuti Cherrapunji litauni “umo imfula iloka sana pano isonde ponse.”a

Mupepi ne tauni lya Cherrapunji kwaba icalo ca Bangladesh, icakwata abantu abengi nga nshi. Apo cabela kwi samba, abantu balaculilamo nga mainsa yatendeka ilyo amenshi ya mfula yakonkoloka mu mpili sha ku India na Nepal. Imyaka imo, nalimo icalo conse ica Bangladesh cilabunda. Lelo ilyo amenshi yakama, umumana wa Ganges ushalamo fye na menshi ayanono, kabili icalo ciba kwati no kuloka tayalokelemo. Abantu ukucila pa mamilioni 100 mu Bangladesh balashingwana no bwafya bwa kubunda cila mwaka no kuponenwa ne cilala. Icibipisheko ca kutila amenshi ya mu fishima yalikoweshiwa na sumu wa arsenic uyo nalimo wakowesha kale kale abantu abengi nga nshi.

Mu musumba wa Nukus, Uzbekistan, mupepi na bemba wa Aral Sea, mwena mwaba ubwafya bwa mucele te sumu wa arsenic. Umucele ulakupa imiti ya butonge no kuilenga ukutola. Uyu mucele ufuma mu mushili wa mutonshi. Ubu bwafya bwa kufula kwa mucele mu mushili te lelo bwatendeka. Ubulimi bwa ku Mesopotamia bwalibwelela pa nshi pa myaka amakana yane iyapita pa mulandu umo wine. Ukutapilila sana ica kutila amenshi yabula no kwakuya kulenga umucele ukwikalila pa muulu wa mushili. Pa kuti kube ubusomboshi busuma, kano kwaba ukubomfya amenshi yasuma ayengi. Nalyo line, mu kupita kwa nshita umushili tauba na mufundo—ica kuti ku ntanshi te kuti ucitile nangu cimo abana kukula.

Ni kwi Amenshi Yonse Yaya?

Ku ca bulanda, imfula iiloka sana ni mfula ya citalawe. Iyi mfula ilabunsha no kulenga amenshi ukupita bwangu no kuyapoosa muli bemba. Kabili mu ncende shimo ilalokesha ukucila mumbi. Mu Cherrapunji emo caishibikwa ukuti emo imfula ilokesha ukucila na pali bamilimita 26,000 mu mwaka fye umo, ilyo mu Ciswebebe ca Atacama ku kapinda ka ku kuso aka Chile kuti papita ne myaka iingi ukwabula nangu litoni lya maka.

Kabinge, abantu abengi pano isonde bekala mu ncende umushaba sana amenshi. Ku ca kumwenako abantu baikala mu fyalo fyakabisha ifya mu Afrika na South Amerika umo imfula ilokesha banono sana. Umumana ukalamba uwa Amazon upoosa amenshi ayengi nga nshi muli Bemba wa Atlantic cila mwaka, lelo apo abantu tabafula muli ilya ncende amenshi babomfya yanono. Kumfwa mupepi na bantu amamilioni 60 bekala mu Egypt, umo imfula iloka fye patali patali, kabili amenshi babomfya ayengi yafuma mu mumana wa Nile na o uuleya ulekama.

Kale sana ukubulwa amenshi ukwa musango yo takwaleleta amafya yabipisha. Ukulingana no kufwailisha kumo, mu 1950 takwali icalo nangu fye cimo icabulilwe amenshi muli uyu musango. Ndakai tacili nge fyo cali ilyo amenshi yafulile. Mu fiswebebe fya ku kapinda ka ku Kuso aka Afrika ne fya pa Kati ka Asia, amenshi ayo cila muntu engabomfya nayacepelako imiku 10 ku fyo yali mu 1950.

Ukulunda pa kufula kwa bantu no kucepa kwa mfula mu fyalo ifingi umwafulisha abantu, kwaliba na fimbi ifilenga ukuti amenshi yacepe. Mu calo pali ndakai, pa kutila mube ukulunduluka ne fyuma kano muli ne ntulo ya menshi isuma.

Amenshi Yaleya Yalecepelako Fye

Nga mwikala mu calo cakwata abantu balamuka mu fya kupangapanga, mufwile mulamona amafakitare ukuti yabela mupepi ne mimana yacindama. No mulandu cabela ifi tawakosa ukumfwa. Utwampani tupanga ifya kupangapanga tulakabila amenshi pa kuti tupange ifyo tupanga, ukutampila pa makompyuta ukufika ku twa kumanikila amapepala. Utwampani twa fya kulya na to tulabomfya amenshi ayengi nga nshi. Utwampani twa malaiti na to tulabomfya amenshi ayengi nga nshi kabili twabela mu mbali ya babemba nelyo mu mbali ya mimana.

Amenshi yakabilwa mu bulimi yena yalicilanapo ukufula. Mu ncende ishingi imfula iloka fye iinono nelyo taishibikwa bwino ilyo ili no kwisa ica kuti abantu tabengacetekela ukuti imfula ikabapeela ubusomboshi busuma, e cilenga ukuti abantu baletapilila fye pa kuti balishe abantu baba mu calo ca nsala. Pa mulandu wa kuti ifilimwa ifingi fitapililwa fye, amenshi yasuma ayengi aya pano isonde yaya fye ku fya bulimi.

Kabili, abalebomfya amenshi pa ng’anda na bo nabafula. Muli ba 1990, abena musumba amamilioni 900 balekabila ifimbusu fisuma na menshi yashakowela. Uko abantu batapa amenshi ukufuma fye na ku kale, pamo nga ku mimana na mu fishima, takwingakumanisha abantu ba mu misumba ikalamba. Ku ca kumwenako, Umusumba wa Mexico, nomba ufumya amenshi apali intamfu ukucila pali bakilomita 125 ukupitila mu mipaipi kabili bamashini bapompa aya menshi ukuyapisha pa mpili shalepa bamita 1,200. Dieter Kraemer alandile muli lipoti wakwe uwa Water: The Life-Giving Source ati imipaipi ileta amenshi mu musumba “ili nga molu ya kwa tandabube; e kutila yalishinguluka umusumba.”

Kanshi, utwampani, ubulimi, ne misumba fyonse filefwaisha amenshi ayengi. Kabili amenshi ayengi ayo bakabila bayafumya mu mushili. Amenshi yasanguluka ayengi aya pano isonde ya pa nshi. Lelo na yo yene yalapwa. Kuti twayapashanya ku ndalama shibikwa ku cipao. Te kuti mulefumya indalama libili libili ku cipao nga ca kuti mutwalako fye ishinono. Pantu muli no kusanga ukuti takwaba nangu kamo ku cipao.

Ukubomfya Bwino no Kubomfya Bubi Bubi Amenshi ya pa Nshi

Nga twaimba icishima amenshi tutapa ya pa nshi. Lipoti wa kabungwe ka United Nations Children’s Fund uwaleti Groundwater: The Invisible and Endangered Resource atile citika wa menshi yabomfiwa pa ng’anda na mu kutapilila ifilimwa yafuma pa nshi. Apo amenshi ya pa nshi tayakowela sana ukucila aya pa mulu, e yo tunwa sana, mu misumba na mu mishi. Nga ca kuti amenshi tutapa aya pa nshi yaba ayalinga, kuti yatwalilila ukubapo, pantu ninshi yalepyanikwapo na menshi ya mfula ayengila pa nshi. Lelo pa myaka iingi abantu balatapa amenshi ayengi nga nshi ukucila ayabwekelapo.

Ici nacilenga ukuti amenshi ya pa nshi yakamineko, kabili paleba no kupoosapo indalama ishingi nelyo ukusanga ubwafya pa kwimba icishima ca kutila mwasanga amenshi. Ilyo amenshi yakama mu cishima, kulaba ubucushi na malwele. Ku India amafya ya musango yo kale kale yalitendeka ukumoneka. Apo ifilyo fya bantu bashaifulila abekala mu malungu ya pa kati ka China na pa kati ka India fikulila na menshi ya kutapilila ayafuma pa nshi, ici cilasakamika sana.

Ubwafya bwa kucepa kwa menshi ya pa nshi bulalundululwa ilyo yakoweshiwa. Fetelaisa, ubusali bwa bantu no bwa nama ne miti ibomfya utwampani filepeka no kwingila mu menshi ya pa nshi. Akabungwe ka World Meteorological Organization kasabankenye lipoti uwaleti: “Ilyo amenshi ya pa nshi ya kowela, kuti casenda inshita ntali ukuyasangulula kabili kuti papooswa indalama ishingi, limo te kuti fibombe no kubomba. Ukwingila panono panono ukwa fikowesha amenshi ya pa nshi bakwita ati ‘ibomba lya ma chemical ilingapuuka pa nshita iili yonse.’ Kuti kwaipaya abantunse.”

Lelo kuli pele pele amenshi ya pa nshi ayo bapompa kuti yaonaula ne mpanga bafwaile ukuti yaletapilila. Ifyalo umwaba ifiswebebe ifyakwata impanga ikulu iitapililwa fileshingwana no bwafya bwa menshi ya mucele. Ku India na ku United States—ifyalo ifilima sana ifya kulya pano isonde—impanga itapililwa ukufika ku mapesenti 25 kale kale yalyonaulwa icibi.

Ayaitika Tabakusa

Te mulandu na mafya yonse aya, ifintu te kuti fibipe sana nga ca kuti kwaleba ukupoosako amano mu mibomfeshe ya menshi. Ukubomfya inshila shabipa isha kutapililamo ilingi line kulenga amenshi ayengi ukonaulwa ilyo tayalafika na kufilimwa. Nga kwaba ukuwamyako mu fya kupangapanga fya nomba kuti kwaba ukucefyako amenshi yabomfiwa no twampani ukufika kuli hafu. Nangu menshi ya kubomfya mu misumba kuti yacefiwako ukufika ku mapesenti 30 nga ca kuti kwali ukuwamya bwangu imipaipi yatulika.

Abantu bafwile ukuitemenwa ukucitapo fimo pa kucingilila amenshi ukukanakama kabili kufwile kwaba ne nshila sha kubakilamo amenshi. Bushe kwaliba imilandu ine ine iya kusuminina ukuti amenshi yasuma pano isonde yakasungwa bwino pa kutila aba mu nkulo sha ku ntanshi bakayabomfyeko? Icipande ca kulekeleshako calalanda pali ci cipusho.

[Futunoti]

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 23]

AMENSHI YALAKABILWA PA KUTILA ICALO CILEBOMBA NGE FYO CIBOMBA

Nga kukonka fye fyonse ificitwa no twampani fikabila amenshi ayengi sana.

◼ Pa kupanga icela cafina tani umo paya amatani ya menshi 280.

◼ Pa kupanga amapepala yafinine kilogramu umo kuti paya amenshi ukufika ku makilogramu 700. (nga ca kuti fakitare taibwesha amenshi yabomfiwa).

◼ Pa kupanga motoka wa ku United States, akampani kapanga bamotoka kabomfya amenshi yafina imiku 50 ukucila ukufina kwa motoka.

Ubulimi bukabila amenshi ayengi nga nshi, maka maka nga ca kuti ifitekwa fyatekwa umushaba sana amenshi.

◼ Pa kupanga kilogramu umo uwa nama ukufuma ku ng’ombe ya ku California pakabila ukubomfya amalita ya menshi 20,500.

◼ Pa kuti inkoko ipaiwe no kuseswa no kuitalalika paya amalita ya menshi 26.

[Ifikope pe bula 24]

(Nga mulefwaya ukumona ifikope, moneni muli magazini)

AMENSHI YABOMFIWA KULI FINSHI?

Pa ng’anda Amapesenti 10

Mu twampani Amapesenti 25

Mu bulimi Amapesenti 65

[Ifikope pe bula 25]

Amenshi ayengi nga nshi yalonaika pa mulandu wa mipaipi yatulika na pa mulandu wa kukanaisala amapompi

[Abatusuminishe]

AP Photo/Richard Drew