Abantu Balealuka mu fyo Bamona Ubukote
ABANTU bakota pa mushinku nshi? Icasuko cimoneka kwati cishintilila pa bo mwaipusha. Abapungwe mu nsansa batila abantu abacila pa myaka 25 ninshi bakote.
Lubali lumbi, bakemba bafika pa kwimba bwino ninshi nabakwata imyaka iingi. Kabili lipoti mu nyunshipepala ya ku Australia iya The Sun-Herald asosa pa lwa bafwaya ukukwata ififulo fikalamba pa ncito ukuti: “Icishinka ca nomba ca kuti umuntu nga takwata icifulo cikalamba ilyo alefisha imyaka 40, ninshi takakwate ico cifulo.”
Ukutunganya Kwaseeka
Abantu bamo kuti batunga ukuti abakote balaponenwa sana na masanso kabili balakokola ukwishiba ifintu na kabili umubili wabo ulabwelela pa nshi lubilo lubilo. Bushe cisuma ukutunganya ifya musango yu? Kwena, ukulingana ne fipendo fya kabungwe ka World Health Organization, ku Bulaya konse, “pa masanso ya pa musebo yatatu ayacitika ubusanso bumo busanshamo abacaice abashilakumanya imyaka 25.” Na kabili, inshita umuntu alwala sana ni pa kati ka myaka ya 30 na 40, kabili takwaba ubushinino bwa kuti ukulamuka kwa muntu wa bumi busuma kulabwelela pa nshi ilyo aleya alekula.
Ni shani pa lwa kutunganya kwa kuti abakote balalwalilila? Ulupapulo lwa The Medical Journal of Australia lutila: “Abantu abengi basumina ukuti ubukote bwendela pamo no kulwala. Icishinka ca kuti abakote abengi nomba bali no bumi busuma kabili tabaimona ukuti bakote. Bamo bayumfwa nge fyayumfwile shicalo wa ku America Bernard Baruch, uwatile: “Lyonse mona kwati kushele imyaka 15 pa kuti nkakote.”
Lelo, mulandu nshi kwabela umusoobolola wa bakote ne nshita shimo, ukubapata fye? Icasuko caba sana mu fyo abantu bamona ubukote.
Ifyo Abantu Bamona Ubukote
Muli magazini wa The New York Times Magazine, Max Frankel atila: “Abena Amerika balitemwa sana ubwaice kabili balinyonganya imimwene abasabankanya amalyashi bakwatila abakote.” Ailishanya ukuti: “Abakote tababalandapo sana ku basabankanya amalyashi.” Ici kuti caafwa ukulondolola icintu ca nomba ica kupelenganya ico akabungwe ka The UNESCO Courier kamona ica kuti: “Ubwikashi . . . nomba nabucitila abakote ifingi. Balanonshiwa ku kucingililwa mu fya ndalama na mu bwikashi, lelo abantu tababapoosako amano.”
Nangu ni ku fipatala na ko kwaliba iyi impatila. Ukulingana no lupapulo lwa The Medical Journal of Australia: “Badokota abengi, pamo na bantu abengi, basumina ukuti abantu ba myaka ukucila pali 65 te kuti bacingililwe ku malwele. . . . Iyi mimwene yalubana . . . yalenga abakote belabasanshamo mu masomo ayengi ayacindama.”
Ulupapulo lumo lwine lutila: “Imimwene yalubana iyo aba ku cipatala bamona abakoloci, no kulabeta ati ‘bakote ba fye’, kuti yabomfiwa ngo mulandu wa kukanasakamanina bwino abakote ku cipatala. Amafya ayengi ayaseeka lelo ayanono, pamo ngo kukanalolesha bwino na matwi ukukomako panono yalasuulwa nelyo ukumonwa ukuti fintu benekela umuntu nga akota. . . . Ukwaluka mu fyo abantu bamona abakote kwalicindama pa kuti kwingaba programu musuma uwa kubacingilila ku malwele.”
Ulupapulo lwa fya cipatala ulwa ku Britain ulwa The Lancet lutila: “Napamo inshita naifika iya kubebeta na kabili imimwene abantu baba na yo iya fyo bamona ubukote, maka maka mu fyalo ifikankaala.” Mulandu nshi ici cicindamine? Ulu lupapulo lulondolola ukuti: “Ukwalula imimwene kuti kwafumyapo ubulanda, umwenso, ne mimwene ya kuti abakote nga bafula tacakawame ifyo ilingi ifikosha impatila ukuti ‘ukwingilishiwako kukalamba’ ukwa bakote kulepwisha fye imiti iyacepa kale.”
Abakote Balefulilako
Icishinka ca kuti abakote balefulilako—kabili balefulilako nga nshi. Ulupapulo lwa The UNESCO Courier lwatile: “Mwi sonde lyonse, impendwa ya bantu abali imyaka 65 no kucilapo ikengilishiwako imiku ine pa kati ka 1955 na 2025, kabili abakote mu calo bakafulilako imiku ibili.”
Kale kale, impendwa ya bakote mu India yalicila impendwa ya bantu bonse abekala mu France. Kabili batila mu United States of America, abantu amamilioni 76 abafyelwe mu myaka 18 iyakonkelepo pa numa ya Nkondo ya Calo iya Cibili—bakaleka incito mu myaka 50 iikonkelepo. Ilyo ukufula kwa bakote mu calo kulesakamika abengi abasambilila ifya bunonshi na ba fya fipatala, kuletulenga no kubebeta na kabili imimwene yesu pa lwa bukote.
Ukulembulula Ubwangalo
Bamo kuti balinganya ubumi ku bwangalo bwa mbali shitatu. Ubwaice ubucincimusha na masomo kuti fyaba mu lubali lwa ntanshi ulwa bwangalo. Imilimo ya kukusha ulupwa no kubombesha na masakamika ya pa ncito fiba mu lubali lwa cibili ulwa bwangalo. Mu lubali lwa citatu ulwa bwangalo, ababamo bakoseleshiwa ukulaikala fye no kulolela imfwa.
Lelo pa milandu yalekanalekana, ukusanshako no kulunduluka nga nshi mu myundapile no busaka mu mwanda wa myaka uwalenga 20, imyaka abo twingeta ati ababa mu lubali lwa citatu ulwa bwangalo bekala ukwabula ukucita nangu cimo nomba naingilishiwako ukufika ku 25. Abengi tabalefwaya ukuleka incito no kulaikala fye. Abakote abengi abacili no lupikwe baleti abantu baluke mu fyo bamona abakote.
Balatwafwa Apakalamba
Ifyo abengi basumina ukuti abakote abengi bashintilila pali bambi te fya cine. Magazini wa The New York Times Magazine atile mu United States of America, “abakote abengi balaisunga, bantu abashita ifintu abakwata ne ndalama, kabili balikwata ne fipe ifingi ukucila abacaice abaupana . . . na basambilila ifya mu bwikashi . . . baliluka ukuti abakote abakwata indalama bali no kufula.” Philip Kotler, uwasoma sana pa fya kushitisha ifipe uwa pa yuniversiti ya Northwestern University ku United States of America asosele pa lwa ici ukuti: “Mu kwangufyanya, abashitisha bali no kumona ukuti bakalafwaya ukusabankanya sana ifintu fyabo ku bantu bakwata indalama abo bali imyaka 55 no kucilapo.”
Abakote ba lupikwe tabatwafwa fye mu ndalama. Ulupapulo lwa The Sunday Telegraph ulwa ku Sydney lwatile ku Australia “banakulu na bo balaafwa sana mu kusakamana abana ilyo abafyashi bali ku ncito, kabili ku banakashi abengi ababomba, banyinabo e basakamana abana ilyo bena bali ku ncito.”
Mu ncende shimo ngo musumba wa ku France uwa Troyes, amano ya bakote yamonwa nge cintu icingabafwa sana. Aya mano abantu balemwenamo ilyo abakote balebomfiwa pa numa ya nshita ya ku sukulu ukusambilisha abana ukubaasa imbao, ukupanga amagalashi, ukuputula amabwe, ubukuule, ne fya mipaipi. Ukulunda pa kusambilisha, abakote na bo baleya ku masukulu ku kusambilila imilimo yalekanalekana.
Ulupapulo lwa The UNESCO Courier ulwa January 1999, “Akabungwe ka pa Kati ka Fyalo akabela ku Paris aka maYuniversiti ya Bakote” katila “mwi sonde lyonse mwaba amayuniversiti ya bakote ukucila pali 1,700.” Ulwa aya mayuniversiti, ulu lupapulo lutila: “Nangu ca kuti ifikuulwa fya aya mayuniversiti no bwangalishi bwabapo fyalipusana mu calo cimo na cimo, ilingi amayuniversiti ya bakalamba yakwata ubufwayo bumo bwine ubwa kwafwa abakote ukwafwako nga nshi mu bwikashi.” Yuniversiti imo iya musango yu iya ku Japan batila yakwata abasambi 2,500!
Alexandre Kalache, intungulushi ya kabungwe ka World Health Organization’s Ageing and Health Programme atile: “Nga kumona imbali shonse, ubwafwilisho abakote bapeela indupwa shabo no bwikashi bukalamba, nangu ca kuti tabwayanguka ukumona pantu abengi tabalipilwa pa fyo babomba.” Atunga ukuti: “Ifyalo . . . filingile ukumona abakote ukuti te bwafya lelo bantu bengabomfiwa ku kupwisha amafya . . . , maka maka ukubamona ukuti bantu abengabomfiwa mu fingi.”
Ukwabula no kutwishika ukuipakisha ubukote bwesu kuti kwalingwa ku fyo bambi batumona e lyo ne mpatila, lelo maka maka, kuti kwalingwa na ku fyo fwe bene tumona ubumi. Cinshi mwingacita pa lwenu pa kutwalilila ukuba abacincila, lwa mu muntontonkanya na lwa ku mubili, nangu muleya mulekota? Shi belengeni umukululo uli pa mabula 16 na 17, no kumona ifyo abakote bamo basosa ukuti e fibalenga ukutwalilila ukuba abacincila no kuipakisha ubumi.
Tukuteni Ukutwalilila Ukuba Abacincila
Muli no kumona ukuti cimo ico aba bakote bacincila bacita kutwalilila ukuba no kutantika kusuma ukwa milimo—atemwa imilimo ya ku calo nelyo iya kuitemenwa. Na kabili balatukusha umubili lyonse, balangwa lyonse ku bantu ba mishinku yalekanalekana, kabili balekusha ukukabila kwacindama ukwa fya ku mupashi. Nga fintu nalimo mumwene, ifi fintu ifilenga umo ukuba uwa nsansa kabili uwacincila kuti fyanonsha abaice na bakalamba.
Pali nomba icishinka tushingatemwa ca kuti ilyo mulebelenga cino cipandwa, na imwe muleya mulekota. (Lukala Milandu 12:1) Lelo mano mano, muli no kwangwa ku kusupawila kwa mu lupapulo lwa Bulletin of the World Health Organization ukwa kuti: “Nga fintu ubumi busuma bulenga umuntu ukuba uwacincila, ukucincila kulaafwa sana umo ukuba no bumi busuma.”
[Akabokoshi ne Fikope pe bula 16, 17]
Balicincila Kabili Balaipakisha Ubumi
◼ SOUTH AFRICA: Piet Wentzel, uuli ne myaka 77 ni kabomba wa kuitemenwa uwa nshita yonse.
“Nalishiba ukuti pa kuba no bumi busuma, ukutukusha umubili lyonse kwalicindama. Pa myaka yapita, nalikwata akalibala ako ndimamo. Pa numa ya kutukusha umubili muli uyu musango ngumfwa kwati te mubili wandi. Pa kuti ndebomba ifingi, ndesha ukukonka icishinte ca kuti, ‘ukukanapingulapo bwangu kulebila inshita; kabili kwendela sana pamo no kulaalikisha umulimo.’”
[Icikope]
“Ukutukusha umubili lyonse kwalicindama.”—Piet
◼ JAPAN: Yoshiharu Shiozaki, uuli ne myaka 73, abomba incito ya kupanda amano abalefwaya ukushita ifikuulwa.
“Nalilwala lumbago, high blood pressure (B. P.), na Meniere. Momfya incinga pa kuya ku ncito inshiku shine mu mulungu; ubushiku bumo nyenda amakilomita 12 ukuya no kubwela. Iyi ni nshila isuma iya kutukushishamo umubili, pantu ukucofa incinga takukalifya umusana lelo kulakosha bakapafu ba mu molu. Ndesha ukuba no mutende na bambi, ukusanshako abena mupalamano. Ndesha ukukanafwailisha ifilubo muli bambi. Nalikutuluka ukuti abantu balankulako bwangu nga bakoseleshiwa ukucila nga balengululwa.”
[Icikope]
“Ndesha ukukanafwailisha ifilubo muli bambi.”—Yoshiharu
◼ FRANCE: Léone Chalony, uuli ne myaka 84 ni kabila wa mbila nsuma uwa nshita yonse.
“Ilyo nalekele incito mu 1982, cali icakosa ukuleka pantu nalitemenwe umulimo wandi uwa kuwamya abantu umushishi. Nshakwete abantu pa ng’anda aba kusunga e co nabele painiya, nga fintu bakabila ba mbila nsuma aba nshita yonse aba Nte sha kwa Yehova betwa. Ukukwata amasambililo ya Baibolo ayengi na bantu balefwaya ukusambilila icine kulanenga ndebomfya umuntontonkanya. Nshakwata motoka, e co ndenda sana. Ici cilenga ubumi bwandi ukuba ubusuma.”
[Icikope]
“Ukukwata amasambililo ya Baibolo ayengi kulanenga ndebomfya umuntontonkanya.”—Léone
◼ BRAZIL: Francisco Lapastina, uuli ne myaka 78, ni kabomba wa kuitemenwa uwa nshita yonse.
“Nshikalifiwa nga ca kuti umo ankalifya nelyo tampooseleko amano. Ntunganya ukuti napamo uyo muntu nakwata amafya. Ifwe bonse twalikwata inshiku lintu tushiba bwino sana. Ndesha ukukanaba ne mpatila no kwibukisha ukuti abantu na bo balashishimisha pa fyo naba. Ici calingafwa ukupanga ifibusa fya cine ifingi.”
[Icikope]
“Ndesha ukukanaba ne mpatila.”—Francisco
◼ AUSTRALIA: Don MacLean, uuli ne myaka 77, acili alabomba amaawala 40 cila mulungu.
“Imyaka ine naipita ukutula apo nalepwililwe ku mutima, kabili nalitwalilila ukuba no bumi busuma. Nshamwene uku kulepulwa ukuti kuli no kunenga nilabomba ifyo nalebomba. Nalitwalilila ukwendaukako cila bushiku, nga fintu nacita pa myaka iingi. Ilyo nali umwaice no kumona bambi balecita kwati bakote ilyo tabalakota, lyonse naleti nshakaleke ukuti na ine ica musango yu cikacitike. Ndasekelela sana mu kwishiba abantu no kulanshanya na bo. Nga ca kuti mu mikalile yesu twalakonka ifya ku mupashi, lyene tukamona ukufishiwapo kwa fyalondololwa pa Amalumbo 103:5 ukuti: ‘[Yehova] e wikusha akanwa kobe ifisuma, ukuti ubwaice bobe bulengwe cipya cipya nga kapumpe.’”
[Icikope]
“Mwilacita kwati muli bakote ilyo mushilakota.”—Don
◼ JAPAN: Chiyoko Chonan, uuli ne myaka 68 ni kabila wa mbila nsuma uwa nshita yonse.
“Icingalenga mwatwalilila ukuba no bumi busuma kukanakanshika no kukanacita ifingamunasha nga nshi. Ndesha ukukanasakamikwa sana pa fintu no kusanga ukuti ukucitako fimo ifyo nshicita lyonse kulangafwa. Nomba line natendeke ukusambilila ukutukusha utukumo twandi no muntontonkanya. Naishiba ukuti cilanonsha ukutendeka ukucita ifipya.”
[Icikope]
“Naishiba ukuti cilanonsha ukutendeka ukucita ifipya.”—Chiyoko
◼ FRANCE: Joseph Kerdudo, uuli ne myaka 73, ni kabomba wa kuitemenwa uwa nshita yonse.
“Inshila yacindama iya kukotelamo bwino kutwalilila ukuba uwacincila. Ukubomba kulekusha, kabili mufwile ukwangwa ku fyo mulya no kwaluka umulekabilwa. Naishiba ukuti ubumi nga nabukwata ubufwayo, cilamulenga ukuba abapusanako. Naishiba ukuti bumupashi bwalicindama sana ku kutwafwa ukuba no bumi busuma. Ilyo nshilaba Inte ya kwa Yehova, nalekokola ukupingulapo pa fintu kabili nali uwa bulanda. Ukwishiba icine ca mu Baibolo kwaba maka ya kusungusha ayakosha umuntontonkanya wa muntu ku kwishiba ifya kucita ne mibele yapusanapusana.”
[Icikope]
“Bumupashi bwalicindama sana.”—Joseph