Umulandu Abantu Baipaila
Kay Redfield Jamison, uwasoma pali bongobongo atile: “Umuntu onse uwaipaya alaba no mulandu aipaila: mwine fye eka e wishiba uyo mulandu, kabili ufwile ulabipisha.”
ILYO ashilaipaya, kalemba walumbuka uwa mu mwanda wa myaka uwalenga 20 uwa ku Japan, Ryunosuke Akutagawa, alembele ati: “Ukuba umumi kulanungulusha.” Lelo, ilyo ashilalanda aya mashiwi, atile: “Kwena, nshilefwaya ukufwa, lelo . . . ”
Nga filya cali kuli Akutagawa, abengi abaipaya tabafwaya ukufwa lelo bafwaya “ukupwisha conse icilecitika,” e fyasosele umwaume umo uwasoma sana pali bongobongo. Amashiwi yasangwa mu tukalata tulemba abaipaya yalanga fye ifi fine twalandapo. Amashiwi ya kuti ‘Nafilwa ukushipikisha’ nelyo ‘Cinshi ndeculila?’ yalanga ukufwaisha ukutaluka ku mafya yene yene aya mu bumi. Lelo nge fyo uwasoma umo alondolwele, ukuipaya kwaba “ngo kundapa icifine ukubomfya ibomba lya nyukiliya.”
Nangu line kwaba imilandu yalekanalekana iilenga abantu ukuipaya, ifintu fimo ificitika mu bumi filalenga abantu ukuipaya.
Imilandu Ilenga Ukuipaya
Caliseeka ku baice abafuupulwa ukuipaya nangu fye ni pa milandu ingamoneka nge inono kuli bambi. Ilyo balelungulushiwa kabili tapali ico bengacita, abaice kuti bamona ukuipaya nge nshila ya kulandwilamo ababalungulusha. Hiroshi Inamura, uwalamuka sana mu kwafwa abantu abalefwaya ukuipaya mu Japan, alembele ati: “Ciba kwati ukuipaya, e nshila abaice bafwaisha iya kukandilamo umuntu uwabacushishe.”
Ukufwailisha kwa nomba line mu Britain kwalangile ukuti ilyo abana balecushiwa, kuti balengwa sana ukufwaya ukuipaya. Ukukalipwa ku mutima uko aba bana bapitamo kwa cine cine. Umulumendo wa myaka 13 uwaikulike alembele kalata umo alumbwile abantu basano abalemucusha no kumupoka fye indalama. Alembele ati: “Napaapaata, afweniko abaice bambi.”
Bamo kuti bafwaya ukuipaya ilyo baba mu bwafya pa sukulu nelyo lintu batoba ifunde, ilyo baleka ukumfwana no yo baleishishanya na o, ilyo bafeluka ku sukulu, ilyo basakamikwa pa fyo amashindano yakaba, nelyo ukufuupulwa pa mulandu wa kusakamikwa sana pa fyo cikaba ku ntanshi. Ku basambi abacita bwino sana ku sukulu kabili abafwaya ukuti belalufyanya, ukucimfiwa nelyo ukufeluka—nampo nga kwa cine cine nelyo kwa kwelenganya fye—kuti kwabalenga ukufwaya ukuipaya.
Ku bakalamba, icilenga sana ukuti baleipaya mafya ya ndalama nelyo aya ku ncito. Mu Japan, pa numa ya myaka ya kubwelela pa nshi mu fya bunonshi, abantu abaipeye bacilile pali 30,000 mu mwaka umo. Ukulingana ne nyunshipepala ya Mainichi Daily News, abakalamba abengi nga nshi baipeye “pa mulandu wa nkongole, ukuwa kwa makwebo, ubupiina no kubulwa incito.” Amafya ya mu lupwa na yo kuti yalenga umuntu ukuipaya. Inyunshipepala ya ku Finland yashimike ati: “Abaume abo ifyupo fyapwile fye nomba line abali pa kati ka myaka 40 na 60” baba pa bantu abengi abaipaya. Ukufwailisha kwacitilwe mu Hungary kwalangile ukuti abakashana abengi abafwaya ukuipaya bafuma mu ndupwa shaba na mafya ya kulekana no kupaatukana.
Ukupoka penshoni e lyo no kulwala na fyo fyaba pa filenga sana ukuipaya, maka maka ku bakalamba. Ilingi abalwele basalapo ukuipaya, te lilya fye balwalisha, lelo ilyo bamona ukuti awe ukucula kwacila.
Lelo, te bonse baipaya ilyo baba na mafya twalumbula. Ukucila, ilyo baba na mafya ya musango yo, abengi tabaipaya. Kanshi mulandu nshi bamo batontonkanishisha ukuti ukuipaya e kupwisha amafya, ilyo abengi tabatontonkanya ifyo?
Ifishinka Fyacindama
Kay Redfield Jamison, uwasambilila pali bongobongo uubombela pa Johns Hopkins University School of Medicine atile: “Cimo icilenga ukuipaya caba ifyo umo alemona ifilecitika.” Kabili atile: “Abantu abengi, ilyo baletontonkanya bwino, tabamona conse icacitika ukuti nacibipisha ica kuti baipailepo.” Eve K. Mościcki, uwa pa U.S. National Institute of Mental Health, atile ifintu ifingi—fimo ifimoneka nge fishacindama—filampana ne filenga umo ukufwaya ukuipaya. Fimo fyaba kucula na matontonkanyo nelyo ukukunkuma kuli fimo, ifyo umo aba, ne fyo bongobongo aba. Natubebete fimo.
Ica ntanshi icilenga sana ukuipaya pali fi malwele ya kuli bongobongo na yalengwa no kukunkuma, pamo ngo kupopomenwa, ukufulungana, no kunwensha ubwalwa nelyo kubomfya bubi bubi imiti ikola. Ukufwailisha kwacitilwe ku Bulaya na ku United States kwalangile ukuti ukucila pa mapesenti 90 aya baipeye baliculilepo kuli ifi. Na kuba, bamo abafwailisha aba ku Sweden basangile ukuti pa baume abashasangilwe na macushi ya musango yo, abantu ukucilako panono pali 8 e baleipaya pa bantu 100,000, lelo ku bapopomenwa icipendo cali pa muulu nga nshi, e kuti abantu 650 baleipaya pa bantu 100,000! Kabili abasoma batila ifilenga ukuipaya fimo fine na ku fyalo fya ku Asia. Nalyo line, nangu ca kuti twasakanya ifipendo fya kupopomenwa ne fya fintu fimbi ifilenga ukuipaya te kutila ninshi teti tucingilile abantu ku kuipaya.
Uwasoma sana Jamison, uwafwailepo na o ukuipaya, atile: “Cimoneka kwati abantu balashipikisha ukupopomenwa nga baishiba ukuti ifintu fikawama ku ntanshi.” Lelo, asangile ukuti ilyo umuntu acilamo ukupopomenwa, amaka ya muntontonkanya aya kukana ukufwaisha ukuipaya yalaya yalecepa. Apashanya icicitika kuli filya amabuleki ya motoka yapwa ilyo balenyata icinyantenyante.
Calicindama ukwishiba ubu bwafya pantu ukupopomenwa kuti kwaundapwa. Ukuyumfwa abapelelwa kuti kwafumishiwapo. Ilyo ifi fintu fyabombelwapo, abantu baba na masakamika yabalenga ukuipaya te kuti baipaye.
Bamo batontonkanya ukuti ifyo umo apangwa kuti fyalenga umuntu ukuipaya. Kwena ca cine ukuti imfyalo shilasangwilako ku mibele ya muntu, kabili ifyo basapika filanga ukuti mu ndupwa shimo mulaba ukuipaya sana ukucila mu ndupwa shimbi. Lelo, ukulingana na Jamison asondwelele ati, “ukufwaya ukuipaya takulanga ukuti ukuipaya cintu ico tushingacimfya.”
Imibombele ya bongobongo na yo kuti yasangwilako. Muli bongobongo, insandesande ishingi nga nshi shilapeeleshanya ifyebo mu musango umo uwa kupapa. Pa mpela ya lusandesande lumo lumo ulumoneka ngo musambo, paba utupunda tumo uto batila ama synapses umo insandesande shimbi shifumya ifyebo. Ubwingi bwa serotonin iisangwa muli ulu lusandesande, napamo kuti yalenga umuntu ukufwaya ukuipaya. Icitabo ca Inside the Brain cilondolola ukuti: “Nga ca kuti serotonin yacepa . . . kuti yalenga umuntu ukubulwa insansa, ukumulenga ukukanatemwa ukuba umumi no kwingilishako imibele ingamulenga ukupopomenwa no kuipaya.”
Lelo, icishinka ca kuti takwaba uo balingila fye ukuti akaipaya. Abantu abengi balashipikisha amafya na masakamika. Icilenga bamo ukuipaya fintu umuntontonkanya no mutima fyankula ku mafya. Tatufwile fye ukwangwa kuli filya ifyaishibikwa fye ukuti e filenga lelo na ku fishaishibikwa.
E co, cinshi twingacita pa kuti twingalamona bwino ifintu ica kuti cikatulenge ukuipakisha ubumi?
[Akabokoshi pe bula 24]
Ifyo Ukuba Umwaune Nelyo Umwanakashi Kwayampana no Kuipaya
Ukulingana no kufwailisha kwacitilwe mu United States, nangu ca kuti abanakashi e bengafwaisha sana ukuipaya ukucila abaume, abaume abengi e baipaya. Abanakashi kuti bapopomenwa sana ukucila abaume, kabili ici kuti catwafwa ukumfwikisha umulandu abanakashi abengi bafwaila ukuipaya. Lelo, ukupopomenwa kwabo takubipa sana, kanshi napamo kuti bakupwishisha fye mu nshila shimbi ishabako eyefilya ukucila ukuipaya. Lelo, abaume bena kuti bafwaya ukubomfya inshila shakakala no kushininkisha ukuti baipaya.
Lelo, mu China mwena, abanakashi abengi balaipaya ukucila abaume. Na kuba, ukufwailisha kwalangile ukuti mwi sonde lyonse, mu China e mwaba abanakashi abengi nga nshi abaipaya, maka maka mu mishi. Basosa abati umulandu umo ulenga abanakashi ba kulya ukufwaya ukuipaya no kuipaya fye wa kuti calyanguka ukusanga umuti wa kwipailako utushishi uwakalipa nga nshi.
[Akabokoshi na Cikope pe bula 23]
Ifyo Ukuipaya Kwayampana no Kutalalilwa
Cimo icilenga abantu ukupopomenwa no kuipaya kutalalilwa. Jouko Lönnqvist, uwali intungulushi ya balesapika ulwa kuipaya mu Finland, atile: “Abengi [abaipeye] balitalalilwe nga nshi. Balikwete sana inshita lelo tabakwete ifibusa.” Kenshiro Ohara, uwasoma pali bongobongo ubomba pa Hamamatsu University School of Medicine ku Japan, atile “ukutalalilwa” e kwalengele ukuti muli ici calo abantu abali pa kati ka myaka 40 ukufika kuli 60 abaleipaya bafulileko.
[Icikope pe bula 22]
Ku bakalamba, icilenga sana ukuti baleipaya mafya ya ndalama nelyo aya ku ncito