Ubwafya Bukumene Isonde Lyonse

Mu 1999, David Satcher, umukalamba wa fipatala ca ku United States, atile: “Ukuipaya cintu icilesakamika sana abantu bonse.”

AYA e mashiwi yali aya kubalilapo ukulandwa no mukalamba wa fipatala uwa ku United States ku cintubwingi pali uyu mulandu wa kuipaya. Abantu abengi muli cilya calo balaipaya sana ukucila balya abo bepaya fye. E co Ing’anda ya mafunde iya mu United States yalandile ukuti ukucingilila ukuipaya e mulandu ufwile ukwangwako sana muli ici calo.

Lelo, impendwa ya baipeye mu United States, iyali 11,400 pa bantu 100,000 mu 1997, icepeleko fye panono pa mpendwa ya mwi sonde lyonse iyasabankanishiwe na ba World Health Organization mu 2000, e kutila abantu 16,000 pa bantu 100,000. Impendwa ya bantu baipaya mwi sonde lyonse yalingilishiwako amapesenti 60 mu myaka 45 iyapita. Pali nomba, mu mwaka fye umo, abantu nalimo milioni umo balaipaya. Ilyo papita amasekondi 40 ninshi pafwa umo!

Nalyo line, impendwa tashingatweba fyonse pali ubu bwafya. Ilingi line aba mu lupwa balakaana ukuti umufwe wabo taipeye fye. Kabili, batunga ukutila nga ca kuti umo aipaya, bambi nalimo 10 ukufika kuli 25 ninshi nabeshako ukuipaya. Ukufwailisha kumo ku United States kwasokolwele ukuti amapesenti 27 aya bana be sukulu ku sekondari basumine ukuti mu mwaka wapwile, balitontonkenyepo ukuipaya; amapesenti 8 pa baipushiwe batile balyesesheko ukuipaya. Ukufwailisha kumbi kwasokolwele ukuti abakalamba ukufuma pa mapesenti yasano ukufika pa mapesenti 15 inshita imo balitontonkenyepo ukuipaya.

Ukupusana kwa Ntambi

Ifyo abantu bamona ukuipaya fyalipusana nga nshi. Bamo batila ukuipaya mulandu wabipisha, bamo batila ni nshila ya bucamwenso iya kupwishishamo ubwafya, kabili bambi na bo batila e nshila isuma iya kulombelamo ubwelelo pa cilubo umo acitile. Bamo batila no kuti e nshila ya mano iya kulangilamo ico upampaminepo. Mulandu nshi abantu batontonkanishisha muli iyi nshila? Icilenga sana ni ntambi. Na kuba, kalata wa The Harvard Mental Health Letter atubulula ukuti intambi kuti “shalenga umo ukuipaya.”

Tontonkanyeni pa calo cimo icaba pa kati ka Bulaya, icalo ca Hungary. Uwasoma sana ifya muntontonkanya Zoltán Rihmer alanda pa mpendwa iikulu iya baipaya kulya ukuti “lutambi lwa bulanda” ulwa ku Hungary. Béla Buda, umukalamba wa kabungwe ka National Institute for Health, asangile ukuti abena Hungary balaipaya ukwabula ukushingashinga, pa mulandu fye onse. Buda alandile ati abantu abengi batemwa ukulanda ati: “Alwele kansa—mukwai napwa no kwishiba ifya kuipwisha.”

Mu India mwali ulutambi lwa mipepele ulo baleti suttee. Ulu lutambi lwali lwa kuti mukamfwilwa afwile ukuipoosa pa mwina wa nkuni apo baleoca icitumbi ca mulume wakwe, pali nomba lwalibindwa, lelo lucili talwapwililila. Ilyo cashimikwe ukuti namayo umo aipeye muli uyu wine musango, abekala mushi abengi balilumbenye imfwa yakwe. Ukulingana na magazini wa India Today, kuli ilya ncende ya ku India “abanakashi abaipeye mu myaka 25 bafikile 25.”

Ica kusungusha ca kuti, mu Japan abaipaya bacila imiku itatu abafwa mu masanso ya pa musebo! Icitabo ca Japan—An Illustrated Encyclopedia, cisosa ukuti: “Ku Japan, uko bashatala abapata ukuipaya, ukuipaya no lupanga (e kuti seppuku nelyo hara-kiri) lwaba lutambi ulo bamona ukuti lwaliba fye bwino.”

Mu citabo cakwe ica Bushido—The Soul of Japan, Inazo Nitobe, uwaishileba pa numa kalemba wa kwa kalemba mukalamba uwa kabungwe ka League of Nations, alondolwele ulu lutambi lwa mfwa. Alembele ati: “Ukuipaya [seppuku] ukwatendeke mu nkulo sha pa kati, kwali ni nshila ifita fyalewamishamo imilandu yabipisha fyalecita, ukulombelamo ubwelelo, ukupwishishamo umuseebanya, ukupusushishamo ifibusa fyabo, nelyo ukulangilamo ubufumacumi bwabo.” Nangu ca kuti ulu lutambi lwa kuipaya lwalipita, abanono bacili baleipaya mu musango umo wine nga ca kuti basangamo ubwafya mu mikalile.

Kumfwa mu Kristendomu, ukufuma fye na kale abantu balemona ukuipaya ukuti mulandu wabipisha. Mu mwanda wa myaka uwalenga 6 na 7, Icalici lya ba Roma Katolika lyalemona uwaipaya ukuti ninshi natamfiwa mu calici kabili tabalecitapo nangu cimo pa cililo cakwe. Mu ncende shimo, ukupimpila ifya mapepo kwalenga kwabako intambi shishaliko ukulosha ku kuipaya—ukusanshako no kukulika icitumbi, no kupusha icimuti mu mutima wa citumbi.

Icipapusha ca kuti abaleesha ukuipaya baleyobwela ubupingushi bwa mfwa. Mu mwanda wa myaka uwalenga 19, Umusungu umo uwaeseshe ukuipaya pa kuiputula umukolomino alikulikwe. Kanshi ubuteko bwafikilishe fye ico umwine afililwe ukucita. Nangu ca kuti imikandile balekandilamo abaleesha ukuipaya yalyalwike pa myaka iingi, ni mu 1961 e lyo Ing’anda ya Mafunde iya ku Britain yatile ukuipaya no kwesha ukuipaya nomba taili milandu yabipisha. Mu Ireland yatwalilile ukumonwa ngo mulandu wabipisha ukufikila mu 1993.

Ndakai, bakalemba bamo aba fitabo bakoselesha ukuipaya ukuti e nshila ya kusengulwilamo. Icitabo ca mu 1991 icilanda pa fya kwaafwa uwalwala ubwa mfwa ukuipaya catubulwile nshila sha kuipailamo. Pa numa, abantu abengi abashalwele ubwa mfwa babomfeshepo inshila imo pa nshila isho ici citabo calandilepo.

Bushe kwena ukuipaya e nshila ya kupwishishamo amafya? Nelyo bushe kwaliba ifintu ifisuma ifya kukanaipaila? Ilyo tushilayasuka aya mepusho, lekeni tumone ifilenga abantu ukuipaya.

[Amashiwi pe bula 21]

Mu mwaka fye umo, abantu nalimo milioni umo balaipaya. Ilyo papita amasekondi 40 ninshi pafwa umo!