Ukwishiba Bwino Ubulwele bwa mu Mfyufyu

NAKULU BANTU WA KU JAPAN, MIDORI, ATILE: “PA KUSENDAMA NDALILA ILYO NAMONA IFYO AMAKASA YANDI NE MINWE YALEMANA.”

UBULWELE bwa mu mfyufyu bwalilwalika abantu pa myaka iingi. Ifitumbi basunga bwino ifya bena Egypt filanga ukuti ubu bulwele e ko bwali na ku kale. Christopher Columbus uwasokwele ifyalo afwile na o alilweleko ubu bulwele. Kabili abantu abengi nga nshi lelo balilwala ubu bulwele. Bushe ubu bwine bulwele bulemanika, bwa musango nshi?

Ishiwi lya ciNgeleshi ilya ubu bulwele ilya “arthritis” lyafuma ku mashiwi ya ciGriki ayalola mu kuti “ukufimba kwa mfyufyu” kabili e libomfiwa pa kulanda pa malwele ya ku mafupa nelyo aya kufimba kwa mfyufyu ne mishipa ayacila pali 100.a Aya malwele yakuma imfyufyu, imicincili, amafupa, ne mishipashipa iyaikata imfyufyu. Imisango imo iya ubu bulwele kuti yaonaula inkanda yenu, ifilundwa fya mu kati, nangu fye amenso. Natulande fye pa misango ibili iyaseeka sana iya ubu bulwele—umusango umo bawita ati osteoarthritis (OA) no unankwe ati rheumatoid arthritis (RA).

Ifyo Imfyufyu Yapangwa

Imfyufyu ni palya pa kumanina amafupa yabili. Imfyufyu beta mu ciNgeleshi ati synovial joint yashingulukwa ne nkanda yakosa iicingilila no kutungilila iyi mfyufyu. (Moneni icikope pe bula 4.) Mu mbali ya iyi nkanda yakosa mwaba inkanda yanakilila iyo abasungu beta ati synovial membrane. Iyi nkanda ilafumya ifyatelela ifyaba nga menshi. Ku mpela ya mafupa yaba mu kati ka iyi mfyufyu kwafimbwa inkanda yatelela iyaba nga kamupila iyo beta ati cartilage. Iyi nkanda icilikila amafupa yenu ukuti yelakuusana no kushenkana. Kabili ilafumyapo ubukali, e po amafupa yekala, kabili ilafwa ukuti ukufina kwa mubili kwiba fye ku mafupa yamo lelo kusalangane ku mafupa yonse.

Ku ca kumwenako, ilyo muleenda, ukubutuka, nelyo ukutoloka, amaka yaba mu ntungu na mu makufi kuti yacila ifyo mwafina nalimo imiku ine ukufika ku miku 8! Nangu ca kuti ubukali ubwingi bufumishiwapo ne micincili e lyo ne mishipashipa iyashinguluka imfyufyu, iyi nkanda ilafwa amafupa ukucilikila uku kufina ilyo yatinikwa kwati mwepu.

Ukufimba kwa Mfyufyu (Rheumatoid Arthritis)

Ilyo umo alwala ukufimba kwa mfyufyu uko beta ati rheumatoid arthritis (RA), insandesande ishipaya utushishi tuleta amalwele mu mubili shitendeka ukusansa imfyufyu shonse. Tatwaishiba icilenga ukuti, insandesande sha mu mulopa ishingi nga nshi—ukubikako fye ne nsandesande beta T cells, ishibomba sana ku kwipaya utushishi ukuti umuntu elwala—shibutukila mu mfyufyu. E shilenga imfyufyu ukutendeka ukufimba. Insandesande sha mu nkanda yakonka pa nkanda yakosa iyaikasha imfyufyu shitendeka ukufula nga nshi, ica kuti calenga ne mfyufyu ukufimba no kulenga mwaba icapala mumena. Uku kufimba, kusuka kwafumamo insandesande ishonaula inkanda yatelela iiba ku mafupa. Ici nomba cilenga amafupa ukukuminkana, ica kuti calayafya ukwenda, no kuleta ubukali bwine bwine. Ubu bonaushi bulanasha ne mishipashipa, e lyo ne micincili, icilenga imfyufyu ukukanaikashiwa bwino na mafupa ukusela panono umo yaikala, kabili ilingi line ukulemanika umuntu. Ilingi RA ikuma imfyufyu mulya mwine shakonkanina, e kuti ukutendekela pa nkolokoso ya kuboko, pa makufi, no kufika ku makasa. Abantu abengi abo basanga na RA balakwata na fimo ifibatumba pa mubili. Bamo balalwala no kucepelwa umulopa kabili mu menso na pa mukoshi paba apauma kabili no kukalipa. Ukunaka no kumfwa kwati walalwala icifine, impepo no kukalipa kwa micincili, e fyo uulwele RA omfwa.

Ubulwele bwa RA tabukuma fye ifilundwa fimo fine, bulapusana ifyo butendeka, ne fyo bukokola. Umo kuti atendeka ukumfwa ubukali no kufilwa ukololoka panono panono pa milungu iingi nelyo fye pa myaka iingi. Umbi na o, lilya line fye ubulwele bwa mwikata, fyonse fyatendeka no kukalipa. Abantu bamo, balwala ubulwele bwa RA pa myeshi fye iinono no kupola bapola ukwabula ukulemana. Bambi bena cilafya kabili ubukali bomfwa buba kwati balepya ku mulilo, ukukonkwapo ne nshita ilyo ubukali bunashako no kutendeka ukumfwako bwino. Kumfwa bambi bena ubulwele bulatwalilila pa myaka iingi, no kubasha icilema.

Ni bani maka maka balwala RA? Dokota Michael Schiff atile: “Yaseeka sana ku banakashi ba myaka nalimo 40 ukufika ku 60.” Lelo, Schiff na kabili atile “kuti bwakuma fye onse ukusanshako na bana, e lyo na baume.” Abakwata balupwa balwalapo rheumatoid arthritis, e bo cingangukila ukulwala ubu bulwele. Ukusapika kwalekanalekana na ko kulangilila ukuti ukupeepa, ukwinisha, nelyo nga ca kuti umo alibikilwemo umulopa kale, fyonse kuti fyalenga umo ukulwala.

Osteoarthritis

Magazini wa Western Journal of Medicine, atile: “Ubulwele bwa osteoarthritis bwaba nga imicele—busangwa konse, ilingi tabwishibikwa no kwishibikwa, limo limo bulabipa sana.” Ukupusanako na RA, osteoarthritis (OA) te lingi bwambukila ifilundwa fimbi fya mubili lelo bonaula incende imo nelyo imfyufyu shinono. Ilyo inkanda yaba ku mpela ya mafupa ileliwa panono panono, amafupa yatendeka ukukuusana. Nga cabe fi kulaba utumafupa ututobeka uto beta ati osteophytes. Inkanda kuti yafimba, ne fupa lili mu kati ukututumuka e lyo no kulemana. Ifishibilo fimbi ni fi, ukufilwa ukufunga iminwe, icongo ca kukuusana kwa mfyufyu, no kutintika kwa micincili, pamo pene no kukalipwa, icanshi, no kufilwa ukwenda.

Kale, abantu balemona kwati OA bulwele bwisa pa mulandu wa bukote. Lelo, incenshi shalisanga ukuti te fyo caba. Magazini wa The American Journal of Medicine atile: “Takwaba ubushininkisho bwalanga ukuti imfyufyu iituntulu, nga ilekuusana ne ibiye, ikalenga umuntu ukulwala.” Ninshi cinshi cilenga ubulwele bwa osteoarthritis? Ukwesha kwa kusanga icilenga “kwaleta fye ifikansa,” ukulingana na magazini wa ku Britain uwa The Lancet. Abafwailisha bamo basosa ati napamo icibalilapo, konaika kwe fupa, e kutila nga lyaba no tumilale utunono sana. Ici, kuti calenga ifupa ukusolomoka no konaula inkanda yafimba ifupa. Bambi batontonkanya ukuti ubulwele bwa OA butendekela mu nkanda yakupa ifupa. Batontonkanya ukuti ilyo yatendeka ukonaika no kusheteka, ukukuusana kulacililako kwi fupa lipalemeko. Ukwaluka kwa mafupa kubako ilyo umubili ulefwaya ukulundanya inkanda ya ku mfyufyu iili no bwafya.

Ni bani maka maka bengalwala OA? Nangu line te bukote fye bulenga OA, ukonaulwa kwa nkanda ya mu mfyufyu kuba sana mu nshita ya bukote. Bambi nabo abengalwala ubu bulwele ni balya abo imfyufyu shishaikala bwino nelyo abakwata ukulu ukushakosa ne micincili ya ku lutungu iishakosa, abo amolu yapusana ubutali, nelyo abakwata umoongololo uushaikala bwino. Ubukali bumfwika mu mfyufyu pa mulandu wa kusangwa mu busanso nelyo imilimo iipinda umo ukucishamo ukubomfya imfyufyu na fyo kuti fyalenga umuntu ukulwala osteoarthritis. Cilya ubulwele bwatendeka, ukwinisha kuti kwalundulwilako ubu bulwele bwa OA.

Dokota Tim Spector atile: “Osteoarthritis bulwele bwayafya ubulengwa ne fintu fimo lelo ilingi line bupyanwa fye.” Maka maka abalwala sana OA banakashi ba mushinku wa pa kati na bakote abo pa lupwa pali uwalweleko ubu bulwele. Ubulwele bwa osteoporosis bwena, tabulengwa no kupepuka kwa mafupa lelo bulengwa no kufina kwa mafupa. Bakasapika bamo nabo batile ukonaika kwa maatomu ya oxygen no kucepa kwa mavitamini ya musango wa C na D e fimo ifilenga.

Ukundapa

Mu myundapile ya bulwele bwa mu mfyufyu mwaba no kunwa imiti, ukutukusha umubili, no kwalula imikalile. Dokota kuti amutantikila programu wa kutukusha umubili. Kuti muletukusha umubili mu misango yalekanalekana pamo ngo kubutuka, ukuya muleenda, nelyo ukwimya ifyafina. Calisangwa ukuti ukutukusha umubili mu nshila shapusanapusana kulacefyanyako ubukali, ukufimba, ukunaka, umubili ukusashila, no kubombomana. Ubusuma bwa kutukusha umubili bulamonwa na mu bakote. Ukutukusha umubili kuti kwacefyako ukupepuka kwa mafupa. Bamo batila ukundapa kwa kubomfya ifyakaba ne fyatalala e lyo no kushimpa inshindano apalekalipa kulacefyako ubukali.b

Apo ukonda kuti kwalenga ubukali ukucepa sana, imilile cintu icikalamba icafwa abalwala ubulwele bwa mu mfyufyu. Bamo batila nga umuntu alelyako ifya kulya fyakwata sana calcium pamo nge misalu iiteku, ifisabo, ne sabi lya mu menshi yatalala sana—no kukanalya sana ifya kulya fifuma ku fakitare ne fyakwatisha amafuta—kuti kwalenga umo ukonda no kunashako ubukali. Kuti caba shani fyo? Bamo batila imilile ya musango yo ilacincintila ukufimba kwa mfyufyu. Kabili batila ukukanalye nama, ifilyo fipangwa ku mukaka, ingano, tomato, ifyumbu, pepper, ne mpwa, na ko kulabomba bwino kuli bambi.

Limo limo ukundapa kwa kulepula uko beta ati arthroscopy e kwatashiwa. Muli uku kundapa balabika cimo mu mfyufyu, pa kutila dokota afumye inkanda beta ati synovial tissue iilepanga insandesande sha bonaushi. Lelo, iyi nshila tayafikapo sana, pantu ukufimba kwena takupwa. Kabili inshila yacilapo ukubipa ya kupyanikapo imfyufyu ya kupanga fye, (maka maka iya pa lutungu nangu pe kufi). Uku kundapa kusenda imyaka 10 ukufika ku myaka 15 kabili kwena kulafumyapo ubukali.

Muli ba nomba line, badokota balyesha inshila sha kundapilamo shimo isha kwingisha fimo mu nkanda, pamo nga viscosupplementation, umo umuti wa menshi menshi uwa hyaluronic wingishiwa mu mfyufyu ukubomfya inyeleti. Uyu muti ubomfiwa sana mu makufi. Ukwingisha imiti iilenga inkanda ya ku mfyufyu ukupola (imiti ya chondroprotective) nako kulabomba bwino, ukulingana no kufwailisha kumo ukwa bena Bulaya.

Nangu takwaba umuti uwasangwa uwingaposha ubulwele bwa mu mfyufyu, imiti iingi ilacefyako ubukali no kufimba, kabili imo ilalesha ubulwele ukulunduluka. Imiti ya kunasha ubukali, e lyo no muti wa corticosteroid, umuti ulesha ukufimba uwa nonsteroid anti-inflammatory drugs (NSAIDs), umuti wa kunashako ubulwele uwa disease-modifying antirheumatic drugs (DMARDs), umuti uucincintila amaka ya mubili aya kulwisha utushishi mu mubili, ne miti ya kuti pa kupanga batala baishiba ifyo insandesande sha umo shaba, ilabomfiwa ku kulesha umubili ukupanga sana insandesande sha bonaushi. Yonse iyi e myundapile ibomba kuli ubu bulwele bulemanika. Nalyo line, uyu muti taulenga fye umuntu ukumfwako bwino, lelo ulasha na yambi amalwele. Cilaafya sana umulwele na badokota ukwishiba bwino ubusuma bulimo e lyo no bubi bulimo.

Bushe abalemana bamo ku mulandu wa ubu bulwele bakumamo shani ukushipikisha ubukali bulengwa no bu bulwele?

[Amafutunoti]

[Amashiwi pe bula 6]

UKWINA, UKUPEEPA, KABILI NGA CA KUTI UMUNTU ALIBIKWAMO UMULOPA KUTI CAYANGUKA KU MUNTU WA MUSANGO YO UKULWALA RHEUMATOID ARTHRITIS

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 8]

IMYUNDAPILE IMBI

Inshila sha kundapilamo shimo batila shalibako bwino, tashileta sana amalwele yambi, nga filya caba ku miti ya cikaya. Pali iyi miti paba no muti wa oral type II collagen, uo bakasapika bamo batunga ukuti ulabomba bwino ukulesha ukufimba kwa mfyufyu no bukali ku balwala rheumatoid arthritis (RA). Ubomba shani? Pa kulesha ifilenga ukufimba ne nsandesande shonaula isho beta ati cytokines, e kutila interleukin-1 na tumor necrosis factor α. Bambi nabo batila ifilyo fimo fyalikwata amaka ya kulesha ishi nsandesande shileto bonaushi. Pali ifi fya kulya paba ifyakwata vitamini E, vitamini C (imisalu ne fisabo), niacinamide, amafuta ye sabi ayakwatisha eicosapentaenoic acid na gammalinolenic acid, amafuta ya mu nseke sha borage, na mafuta ya cimenwa ca evening primrose. Ku China balibomfya pa myaka iingi umuti wa cikaya uwa Tripterygium wilfordii Hook F. Cashimikwa ukuti kwena ulabomba bwino ukucefyako ifyo ubulwele bwa RA buleta.

[Icikope pe bula 4, 5]

(Nga mulefwaya ukumona icikope, moneni muli magazini)

IMFYUFYU IITUNTULU

BURSA

IMICINCILI

INKANDA YA KWI FUPA

UMUSHIPASHIPA

INKANDA YAKOSA IYA KU MFYUFYU

INKANDA YA NAKILILA

IFYABA NGA MENSHI IFYO BETA ATI SYNOVIAL FLUID

IFUPA

IMFYUFYU YABA NO BULWELE BWA RHEUMATOID ARTHRITIS

UKUPWA KWA NCENDE

UKONAULWA KWE FUPA NE NKANDA YA KWI FUPA

UKUFIMBA KWA NKANDA YANAKILILA

IMFYUFYU YABA NO BULWELE BWA OSTEOARTHRITIS

UKUNENUKA KWA NKANDA YANAKILILA

UKONAULWA KWA NKANDA YANAKILILA

PA LUTWE LWE FUPA

[Abatusuminishe]

Source: Arthritis Foundation

[Ifikope pe bula 7]

Umuntu wa mushinku onse kuti alwala ubulwele bwa mu mfyufyu

[Ifikope pe bula 8]

Ukutantika inshita ya kutukusha umubili no kulya bwino kuti kwalenga umulwele ukumfwako bwino