Amafya Banacifyashi Bakwata

Bunacifyashi cintu icapikana kabili icicincimusha. Banacifyashi balaipakisha inshita shisuma isho bashingakaabusha na fimbi. Lelo, bamo inshita shimo bayumfwa kwati balapelenganishiwa. BaHelen balinganya ubumi bwabo pamo nga banacifyashi ku lubilo umuli ifipindami. Kabili cimoneka ukuti mu kuya kwa nshita, ifipindami filafulilako no kukulilako.

Banacifyashi kuti baipusula inshita ya kutuusha ne nshita ya kubishanya na bambi ku kushininkisha ukuti abana babo balesakamanwa bwino. BaEsther abakwata abana 5 basosa ukuti: “Lyonse mfwile ukubapo lintu ndefwaikwa. Nalileko kusamba ninteeko mutima nomba nsamba fye lubilo lubilo, kabili nomba nalileka ukukokola pa kupekanya ifilyo, nomba mpekanya ifya lubilo lubilo muli microwave. Nshenda sana nomba, kabili nshimona incende ishingi nelyo ukucita ifintu ifingi. Lelo ifya kufwala fyena ndacapa no kupeta!”

Kwena, banacifyashi abengi kuti balanda na pa nshita shaibela ishileta insansa isho bakwata ilyo balekusha abana babo. BaEsther basosa ukuti: “Lintu umwana amwentula, lintu asosa amashiwi yatemuna aya kuti ‘Natasha mayo,’ no kunkumbatila—ifi fintu fincincisha ukutwalilila.”a

Banacifyashi Batendeka Ukubomba

Ubwafya bukalamba ubwapikanya bunacifyashi bwa kuti abengi baletwalilila ukubomba imilimo ya mu lupwa ilyo baleya na ku ncito ku kwafwa ulupwa mu fya ndalama. Banacifyashi abengi balabomba, te kuti e fyo bafwaya, lelo ni pa mulandu wa kuti cilekabilwa. Balishiba ukuti nga baikala fye pa ng’anda, indupwa shabo, kabili maka maka abana babo, tabengakwata ifintu ifingi. Indalama bafola—isho ilingi shiba fye shinono pa sho abaume balebomba umulimo umo wine bafola—shalicindama sana.

Ku ca kumwenako, ku São Paulo, ku Brazil, amapesenti 42 aya babomba banakashi. Inyunshipepala ya kulya yaitile banacifyashi abashibomba nga “bantu abalecepelako sana.” Mu mishi ya mu Afrika, ilingi tumona nacifyashi ne nkuni pa mutwe napaapa no mwana.

Isha Ncito Shifwaya Ifingi

Ukulunda pa mafya, aba sha ncito kuti bafwaya banacifyashi ukulabomba amaawala ayengi. Kabili ifyo bafwaya kuti fyacila na pa. Ilyo baMaria, abekala ku Greece baingile incito, abene ba ncito babebele ukusaina icalembwa umo balaile ukuti tabali na kwimita pa myaka itatu. Nga ca kuti baimita, bali no kulipila akampani amafuto. BaMaria basaine ico calembwa. Lelo ilyo papitile umwaka umo ne myeshi 6, balimite. Ababengishe incito lyene balangile baMaria cilya calembwa, abaile ku cilye ku kuti basuushe ifunde lya kampani kabo kabili nomba balelolela ifili no kutumbukamo.

Mu twampani tumo uko bashakaluka sana, abene ba ncito kuti bapatikisha banacifyashi ukubwelela ku ncito ilyo bapaapa fye. Ilingi, takuba ukubacefeshako amaawala ya kubomba lintu babwela ku ncito. E co takuba ukuteuluka pa mulandu wa kuti nomba bafwile ukusakamana akanya. Tabaya pa cuti pa nshita iitali ukwabula amafya mu fya ndalama. Banacifyashi bafwile no kushipikisha ne fifulo fya kusakamana abana ifishafikapo ne ndalama shinono isho ubuteko bubapeela ngo bwafwilisho.

Lubali lumbi, banacifyashi bamo balabomba, te kuti ni pa mulandu wa kucepelwa indalama, lelo pa kuti baisekeshe abene. Pa bana babili baSandra bakwete, basalilepo ukubwelela ku ncito pa numa ya kupaapa umwana umo na umo. Batila ukushala beka pa ng’anda no mwana kwalelenga “inshita shimo baleiminina pe windo no kulatamba ifyo abantu mu calo balecita no kutontonkanya.” Kabili banacifyashi bamo batendeka ukubomba pa kuti bapusukeko ku mafya ya mu bumi bwa lupwa. Ulupapulo lwa ku Britain ulwa Daily Telegraph lwatile: “Abafyashi bamo bafwaya ukubomba amaawala na yambi pa mulandu wa kuti ku ncito kulabako umutelelwe. Ici cileta fye amafya na yambi, inshita bapoosa na bana abashayangwa ku fintu, bamapusu kabili bacintomfwa ilacepa.”

Umulimo Usanshamo Ifingi

Ukubomba incito ne milimo ya pa ng’anda tacayanguka. Ukulangilila ifyo abengi bayumfwa, nacifyashi wa ku Netherlands atile: “Mba uwanaka. Ndabuuka no wanaka. Ilyo nainuka ku ncito, mba fye uwanaka. Kale kale abana nabatendeka ukusosa ukuti, ‘Bamayo lyonse baba abanaka,’ kabili ici cinenga ukubipilwa. Nshifwaya ukulofwa ku ncito, lelo ndafwaya no kuba nacifyashi uubishanya na bana uucita fyonse. Lelo nshicita ukulingana ne fyo mfwaya.”

Ni umo uwa minshipendwa ya banacifyashi ababomba uwapokelele imfundo ya kuti ‘inshita isuma’ na bana kuti yapyana pali shilya nshita abafyashi bashisangwa na bana—kabili uwasanga ukuti iyi mfundo taibomba. Banacifyashi abengi lelo batila ukuya ku ncito e lyo no kubomba imilimo ya pa ng’anda fibalenga ukunaka, ukubomba ifingi, no kukanapeelwa indalama balingile ukupeelwa.

Lintu abanakashi balepoosa amaawala ayengi ukukanaba na bana babo, abana tabakwata ico bakabila sana—inshita no kusakamana kwa banyinabo. Fernanda A. Lima, uwa ku Brazil, uwasambilila umuntontonkanya wa bana asosa ukuti takuli uwingapyana pali nyina. Asosa ukuti: “Imyaka ibili iya kubalilapo mu bumi bwa mwana e yacindama sana. Umwana acili umwaice ica kuti teti omfwikishe umulandu banyina bashilebapo.” Umuntu umbi kuti acefyanyako uko kukabila umwana akwata ukwa kufwaya nyina lelo tengapyana pali nyina. Lima atila: “Umwana aleshiba ukuti talesakamanwa nge fingamusakamana nyina.”

BaKathy, banacifyashi ababomba abakwata no mwana munono umukashana, batile: ‘Naleyumfwa uwabipilwa icine cine, kwati nalemulekelesha [pa kumutwala ku sukulu lya bana banono]. Cilabipa ukwishiba ukuti muleipusula ishuko lya kumona umwana wenu ukukula no kulunduluka, kabili cintu icipelenganya ukutontonkanya ukuti aipalamika sana ku sukulu ukucila kuli we nyina.’ Umwanakashi umo uubomba mu ndeke ku Mexico atile: “Ilyo inshita yapita, umwana te ti akwishibe bwino bwino, alaleka ukukucindika pa mulandu fye wa kuti taulemukusha. Baleshiba ukuti ni we nyina, lelo basalapo ukuba no mwanakashi uulebasakamana.”

Lubali lumbi, banacifyashi abashibomba ababa pa ng’anda balesakamana abana batila balacula ku kumonwa nga ba pa nshi no kusaalulwa ku bwikashi ubwalengwa ukulumbilisha incito ya kufola. Mu ncende shimo ukuba namayanda te cintu bamona nge cacindikwa, e co abanakashi bapatikishiwa ukukwata incito, nangu ca kuti ne ndalama bakalafola tashilekabilwa.

Ukushomboka Beka

Icilunda pa fipindami banacifyashi bakwata ni ci: Benuka ku ncito nabanaka, nga baisa ku ng’anda tabatuusha, lelo batwalilila ukubomba imilimo ya pa ng’anda iya lyonse. Banacifyashi, nampo balaya ku ncito nelyo iyo, ilingi bamonwa ukuti mulimo wabo ukusakamana ing’anda na bana.

Ilyo impendwa ilekulilako iya banacifyashi babomba amaawala ayengi, abafyashi abaume te lyonse basailishako. Inyunshipepala ya The Sunday Times iya ku London yasosele ukuti: “Britain calo umo abafyashi abaume bashiba na bana, ukulingana no kusapika kupya ukulanga ukuti abaume baba fye na bana babo pa maminiti 15 cila bushiku. . . . Abaume abengi tababekelwa sana mu kupoosa inshita ne ndupwa shabo. . . . Nga kulinganyako, banacifyashi ba ku Britain ababomba bapoosa amaminiti 90 na bana babo cila bushiku.”

Abalume bamo balailishanya ukuti abakashi babo cilabakosela ukubapeelako imilimo pantu bena bafwaya fye ifintu ukucitwa ukulingana ne fyo baficita. Abalume batila “Nga wacita mu nshila imbi, ninshi walufyanya.” Kwena pa kuti kube ukubombela pamo na balume, umukashi uunakile afwile aba uuteuluka ku fyo imilimo imo iya mu ng’anda ibombwa. Kabili, umulume talingile ukubomfya ico ngo mwa kukanacitila icili conse.

Ukulunda pa Fipindami

Ifishilano fyalimba ne mishila na fyo kuti fyalundako ifipindami. Ku Japan banacifyashi benekelwa ukukusha abana nga bambi aba mu mushinku umo wine. Nga ca kuti abana bambi baya ku masambililo ya kulisha piyano nelyo aya kulenga, nyina apatikishiwa ukuleka abana bakwe ukucita cimo cine. Amasukulu yapatikisha abafyashi ukulenga abana babo ukulacita fimo fine ifyo abana bambi bacita pa numa bainuka ku sukulu. Ukuba uwapusanako kuti kwaleta ukucushiwa ukufuma ku bana bambi, bakafundisha, nelyo abafyashi bambi na balupwa. E fyo caba na mu fyalo fimbi.

Ukusabankanya amakwebo ne fya kushita kuti kwalenga abana ukupinda ukulabashitila ifintu. Mu fyalo ifikankaala banacifyashi kuti bayumfwa ukuti bafwile ukushitila abana babo ifyo balefwaya pantu balemona banacifyashi bambi baleshitila abana babo ifyo fine. Nga ca kuti bafilwa ukubashitila kuti bayumfwa kwati nabafilwa ukubomba bwino.

Ili lyashi pa lwa bunacifyashi bwa muno nshiku talifwile ukufisa ukubombesha kwa minshipendwa ya banacifyashi, abaipusula kabili abafisha apo bengapesha ku kubomba umulimo uusuma nga nshi—uwa kukusha inkulo sha ku ntanshi isha lupwa lwa buntunse. Ili lishuko. Baibolo itila: “Abana lipaalo kabili ca bupe icafuma kuli SHIKULU.” (Amalumbo 127:3, Contemporary English Version) BaMiriam, banacifyashi ba bana babili, bemininako bwino aba banacifyashi ilyo basosa ukuti: “Te mulandu na mafya, muli bunacifyashi mwaliba ukusekelela kushingalinganishiwako. Bulenga ifwe banacifyashi ukwikushiwa ilyo twamona abana besu baleankula ku kukansha no kusalapula bapeelwa no kuba abantu basuma mu bwikashi.”

Cinshi cingafwa banacifyashi ukucilanapo ukuipakisha ica bupe cabo? Icipande cikonkelepo cili no kulanda pa mitubululo ingafwa.

[Futunoti]

[Akabokoshi pe bula 6]

Ubushiku Abene Beta ati Mother’s Day

Ubupiina bwine bwine, ukubulwa amasambililo, abena mwabo babalekelesha, ukucushiwa libili libili, ne cikuko ca AIDS fyatebelela banacifyashi ba ku kapinda ka ku kulyo ka Afrika. Pa bushiku bwaliko nomba line ubwa Mother’s Day, inyunshipepala ya ku South Africa iya The Citizen yatile: “Iminshipendwa ya banakashi bali no kupumwa nelyo ukucendwa ku bena mwabo kabili bamo bali no kufwa pa bushiku bwa Mother’s Day.” Amafya ya musango yu yalenga iminshipendwa ya banakashi ba ku South Africa ukusha abana babo cila mwaka. Mu ciputulwa ca nomba line ica myaka ibili, abana baleshiiwa ku bafyashi baingilishiweko amapesenti 25. Icacilapo no kusakamika ni mpendwa ileingilishiwako iya banakashi baleipaya. Nomba line fye, umwanakashi umo mu ncende mwaba ubupiina akumbatile abana bakwe batatu ninshi naiminina pa ntanshi ye shitima lyaleisa. Bonse balipaiwe. Pa kuti bakwate ifikabilwa, banacifyashi bamo batendeka bucilende no kushitisha imiti ikola iishasuminishiwa kwi funde nelyo ukukoselesha abana babo abakashana ukucite co.

Ku Hong Kong bashimika ukuti “banacifyashi bacaice bamo balepaya abana babo ilyo bapaapa nelyo ukubapoosa mu ng’ungulu, apo tabengakumanisha ukubasunga.” Inyunshipepala ya South China Morning Post yatile abacaice bamo abaupwa mu Hong Kong “nomba bali abacushiwa sana ica kuti kuti bapelenganishiwa ukufika na ku kuipaya.”

[Akabokoshi pe bula 7]

Ifyo Caba Kuli Banacifyashi mu Fyalo Fyalekanalekana

Tabakwate Nshita

❖ Ukufwailisha kwacitilwe mu Hong Kong kwalangile ukuti amapesenti 60 aya banacifyashi ababomba bamona ati tabapoosa inshita iitali na bana babo. Kabili mu kati ka mulungu amapesenti 20 aya bana ukufika ku myaka itatu abakwata abafyashi ababomba tabekala na bafyashi babo, ilingi bekala na bashikulwibo nelyo banakulwibo.

❖ Abanakashi ku Mexico bapoosa imyaka 13 ninshi balesakamana umwana uushilakumanya imyaka 5.

Banacifyashi ne sha ncito

❖ Ku Ireland amapesenti 60 aya banakashi bashala pa ng’anda balesakamana abana. Ku Greece, Italy, na Spain, amapesenti ya banakashi nalimo 40 bacita cimo cine.

Ukwafwa mu milimo ya pa ng’anda

❖ Ku Japan, impendwa ikalamba iya banamayanda batila kuti batemwa uwa mu lupwa ukubaafwako imilimo ya pa ng’anda, maka maka lintu balwele.

❖ Ku Netherlands abaume bapoosa amaawala nalimo yabili cila bushiku na bana babo na maminiti 42 ukubomba imilimo ya pa ng’anda. Abanakashi bapoosa amaawala yatatu na bana babo ne awala limo na maminiti 42 ukubomba imilimo ya pa ng’anda.

Banacifyashi abafunshika

❖ Ku Germany banacifyashi ukucila pa mapesenti 70 balayumfwa abafunshika. Amapesenti nalimo 51 balailishanya pa lwa moongololo na pa mafupa ya mu numa. Bambi na bo abafulilako lyonse baba abanaka kabili abafuupulwa. Mupepi na mapesenti 30 balwala imitwe nelyo imitwe ya mutatakuya.

Banacifyashi abacushiwa

❖ Ku Hong Kong amapesenti 4 aya banakashi baipushiwe batile balipumwapo ku bena mwabo ninshi bacili pa bukulu.

❖ Ukufwailisha kwacitilwe na magazini ya Focus mu Germany kwalangile ukuti pali banacifyashi 6, umo aletila alisanswapo ku mwana wakwe nangu fye umuku umo.

[Ifikope pe bula 7]

Ukuba nacifyashi kuti kwaba cintu ca kunasha icine cine, apo abanakashi abengi bafwile ukuya ku ncito no kusakamana ulupwa