Kuti Mwakwata Ifya Kulya fya Mulyo

UULEMBA LOLENI! MU MEXICO

BA ANGÉLICA no lupwa lwabo ulwa bantu 10 baleikala mu musumba unono uwabela mu ncende ya mu mushi mu citungu ca Oaxaca, mu Mexico. Bali abapiina, kabili balelya fye keke wa mataba, cilemba, umuto wa mpilipili, umupunga wa menshi menshi, umukate, na tii. Ba Angélica batila, “tatwalekula. Twali abepi kabili abaonda. Ilingi line twalelwala mu mala, twalikwete insokanda, ifya kutusuma pa mubili ne mpepo.”

Ba Angélica no lupwa lwabo basalilepo ukuya ku musumba wa Mexico City, balesubila ukuyaingila incito pa kuti bengalakwatako indalama. Batila imiliile yabo naiwama pantu nomba balanwa umukaka, ukulya amani, inama, cream, umusalu, ne fya kulya fimbi ifyapekanishiwa libela. Lelo bushe cine cine ifya kulya fyabo fyalikumanina?

Bushe Ukubulisha Ifya Kulya Kwanene Shani?

Mu calo conse, abantu nalimo amamilioni 800 bali no bwafya bwa kutwala ku mfwa pa mulandu wa kubulisha ifya kulya. Ukulingana na Lipoti wa Calo conse pa fya Bumi uo akabungwe ka World Health Organization (WHO) kasabankenye mu 1998, hafu wa mpendwa ya bacaice abafwa ilyo bashilakumanya imyaka isano ni pa mulandu wa kubulisha ifya kulya. Nangu fye ni balya abapusuka ilingi line balalwalilila.

Kumfwa bambi na bo, catunganishiwa ukuti abantu nalimo amamilioni 800 bali mu kayofi ka kutwala ku mfwa pa mulandu wa kucishamo ukulya. Ukulya ifya kulya fishakwata umulyo kuti kwalenga amalwele ya mutatakuya pamo nga ukwinisha, ukucilika kwa mpito sha mulopa ku mulandu wa mafuta, umulopa ukubutukisha, ubulwele bwa shuga, ubulwele bwa ku libu, na malwele ya kansa ayapusanapusana. Pa kusupula uyu mulandu, akabungwe ka WHO katile: “Ukubulisha ifya kulya kanshi kusanshamo ifingi, pamo nga ukukanalya ifya kulya fisuma, ukukanakwata ifya kulya fya mulyo, ukucishamo ukulya ifya kulya fyakwatisha umulyo. Ukubulisha ifya kulya kabili kulalenga imfwa, amalwele, ukutusa, ukulemana, ukupofula, kabili kulacilikila ukulunduluka kwa bantu abengi mwi sonde lyonse.”

Icalo cimo cine, kuti cakwata abantu baonda na baina. Mu ng’anda imo ine, kuti mwaba abana babulisha ifya kulya e lyo na bakalamba abainisha ica kutila baba no bwafya. Inshita shimo ificitika fya kuti umuntu umo wine uwalebulisha ifya kulya ilyo ali umunono nga akula aleena sana. Ababe fi ilingi line ni balya bafuma ku mushi no kuya ku tauni.

Abantu abengi tabeshiba ifyo ubumi bwabo bwayampana ne fintu balya. Icilenge fyo nalimo ni co amafya yesa pa mulandu wa kulya ifya kulya fyabulila tayamoneka apo pene fye. Lelo ifya kulya fyakumanina filacilikila amalwele ayengi. Na kuba, akabungwe ka WHO katunganya ukuti abalwele bakansa ukufika ku mapesenti 40 kuti bacingililwa imilile yabo nga iisuma kabili balatukushako no mubili. Lelo bushe kuti mwawamya shani imiliile yenu?

Ifyo Mwingawamya Imiliile Yenu

Bamo batila ifya kulya fyaba mu mabumba yatatu ayakalamba. Ibumba lya kubalilapo lisangwamo ifya kulya fya nseke, pamo nga amataba, ing’ano, umupunga, oats, rye, barle, na male, ne fya kulya fimbi pamo nga ifyumbu no mumbu. Ifi fya kulya fitwa ati carbohydrates filapeela amaka mu kwangufyanya. Ibumba lyalenga bubili ilya fya kulya lyakwata ifya kulya pamo nga cilemba, soybeans, ilanda, intongwe, na cilemba umukalamba, ne fya kulya fimbi pamo nge nama, isabi, amani, no mukaka ne fya kulya fimbi ifipangwa ku mukaka. Kuli fi fya kulya e kufuma ifyo beta ati amaprotein, iron, zinc, na mavitamini ayengi. Mwi bumba lyalenga butatu ilya fya kulya mwaba ifinsabwansabwa no musalu. Ifi fya kulya fipeela amavitamini yakabilwa e lyo na maminerals. Fipeela na fiber na maka ku mubili, kabili e fya kulya fyeka fye ifimena ifyakwata vitamini C.

Ukulingana na Dokota Héctor Bourges, umukalamba we sukulu lya fya miliile ilya Salvador Zubirán National Institute of Medical Sciences na Nutrition (INCMNSZ) mu Mexico, atile, imiliile yafikapo ifwile ukubamo ifya kulya fili muli yalya mabumba yatatu, ifyalinga, kabili ifyalekanalekana. Atubulwile ifyo “pa nshita ya ca kulya tulelyako ica kulya nelyo fye cimo ukufuma pe bumba limo limo kabili tuleshininkisha ukuti twalyako ifya kulya fyonse ifyaba mwi bumba limo limo ukucila ukulya fye umusango wa fya kulya umo wine mwi bumba limo, kabili ne mipikile nayo ilepusanako.”

Natulandeko pali María. Aleikala no lupwa lwakwe mu Atopixco, incende ya mu mushi mu citungu ca Hidalgo, Mexico. Bali abapiina, kabili ifya kulya balelya ni keke bapangila ubunga bwa mataba umwabula icitutumushi, fimbi ni cilemba, pasta, umupunga, ne mpilipili. Ukupusanako no lupwa lwa kwa Angélica, ulya tulumbwile pa kwamba, ifyo balelya baletobekamo utunsabwansabwa, chayotes, ubowa, imisalu, pamo nga purslane na pigweed, baleswa umusalu wapusanapusana mu mushi mwine. Balelya ifisabo pa nshita fyaletwala. Ukubombesha kwabo kwabalengele ukuba no bumi busuma.

Dokota Adolfo Chávez, umukalamba wa kabungwe ka Applied Nutrition and Nutritional Education Department of the INCMNSZ, akoseleshe ukuti pa fya kulya fimbi ifyo mulelya pafwile ukuba ne fya namanama, lelo te kulya fyeka fyeka. Ku ca kumwenako, kuti mwaipika amani ayanono e lyo mwabikapo ne fyumbu, umusalu, nelyo cilemba. Na lyo line, baletucinkulako ukuti: Lyonse tulesamfya bwino bwino ifisabo no musalu, maka maka ifyo tulya ukwabula ukwipikako.

Ifya kulya filingile no kulinga umuntu umo umo, kabili mufwile ukumona umushinku, nga mwaume nelyo umwanakashi, ne mikalile. Bamo batila, abakalamba bafwile ukulyako ifiputusha fibili ifya cisabo nelyo umusalu pa nshita ya kulya imo imo kabili bafwile ukufushako ica kulya ca nseke na cilemba. Bamo bakoselesha ukulinga ifya namanama ilyo mulelya ica kulya, bakoseleshe ukulya isabi, inkoko mwafundako inkanda, ne nama yabula amafuta. Kabili batubulwile ukuti cisuma pa kulya ukulinga ifya mafuta na shuga.

Nangu fye abekala mu fyalo ifipiina kabili abatebelelwa no bupiina limo limo kuti bawamyako imiliile yabo. Mu nshila nshi? Ukusala ifya kulya fya mulyo kabili ifyapusanapusana no kufisankanya, tutile ukusankanya ifya kulya fya nseke ne fyaba nga cilemba. Ukusanshapo utunama nelyo amani pa fyo mulelya kuti kwalenga ifya kulya ukuba no mulyo. Mulelya sana imisaalu imena uko mwikala kabili mulelya ne fisabo pa nshita fibako.

Kalenga wesu e umeshe “cilyo mu mushili” pa kuti umuntu aipakishe. (Amalumbo 104:14) Pali Lukala Milandu 9:7, Baibolo itila: “Akuya, ulelye cilyo cobe ku nsansa.” Ukwabula ukutwishika, ilyo tulelya ifya kulya mu mabumba yonse yalya tulumbwile kabili tulelinga pa kulya, kuti twaipakisha ifya kulya fisuma kabili ifya mulyo ifyo Kalenga atuteyanishisha.

[Icikope pe bula 18]

IBUMBA LYA KUBALILAPO: ifya kulya fya nseke ne fyumbu

[Icikope pe bula 18]

IBUMBA LYA BUBILI: ifyaba nga cilemba, inama, isabi, amani, no mukaka ne fipangwako

[Icikope pe bula 18]

IBUMBA LYA BUTATU: ifisabo no musalu