Ukusala Ifya Kulya Ifingapeela Ubumi Busuma

NANGU ca kuti badokota ilelo balakanshiwa ukuti baleposha amalwele, shing’anga umo atile: “Cimoneke ceni ukuti, ubumi tawaba mulimo wesu. Umo umo afwile ukusakamana ubumi bwakwe.”

Joe, uulumbwilwe mu cipande cifumineko, aalisumine pa lwa ici pa numa ya kumulepula pa mulandu wa mushipa wa ku mutima uwafwashile icabipisha. Alilekeleko ifintu fimo ifyalekabila ukuleka mu fyo aalelya kabili aalimwenenemo apakalamba. “Imibele ya mishipa yobe iya ku mutima naiwaminako Joe,” e fyo dokota wakwe amwebele mu nsansa. “Ifya kulya fintu ulelya nafibomba bwino.”

Bushe kuteuluka kwa musango nshi twingateuluka mu fya kulya fintu tulya? Ni shani fintu twingashingamwa ubumi bwesu no kulya mu nshila iilemoneke fyo ikabuwamyako?

Ukukatama kwa Fya Kulya Ifingapeela Ubumi Busuma

Icikalamba fye icifwaikwa mu kukwata ifya kulya fingapeela ubumi busuma caba fye kusala bwino pa fya kulya ifilipo. Pa kwaafwako ukusala bwino ifya kulya, icipani ca Department of Agriculture ica ku United States citubulula ukulabomfya imipelwa ya kulangilila ifya kulya ine iyakonkana.—Moneni charti pe bula 30.

Ifili pa nshi ya iyo mipelwa e fya kulya fikalamba ifipeela amaka, ifilesanshamo ifya kulya fifuma ku nseke, pamo nga umukate, umusaku, umupunga, na pasta. Ifi fya kulya e pengashintilila ifya kulya ifipeela ubumi busuma. Pa mupelwa wa cibili palipo imbali shibili ishalingana; lumo luli lubali lwa misaalu, e lyo lumbi lwa fitwalo. Ifi fya kulya na fyo fyaba fya kulya fikalamba ifipeela maka. Ubwingi bwa fya kulya mulya cila kasuba filingile ukusalwa ukufuma muli aya mabumba yatatu aya fya kulya.

Pa mupelwa wa citatu pali ifiputulwa fyacepako fibili. Iciputulwa cimo cikwetemo ifya kulya pamo nga umukaka, umukaka wasuka, na chisi; e lyo iciputulwa cimbi cikwetemo inama, ifyuni, isabi, cilemba wauma, amani, ne mbalala.a Ifyalinga fye e filingile ukuliwa pe bumba limo na limo ilya ifi fya kulya. Mulandu nshi? Pantu ubwingi bwa ifi fya kulya fyalikwatishamo cholesterol na mafuta ya ku nama, ifyo fingengilishako ubusanso bwa kulwala ubulwele bwa ku mishipa ya ku mutima e lyo na kansa.

Mu kupelako, pa muulu wa iyo ine mipelwa palipo incende inono iikwetepo ifya mafuta yatikama, amafuta, e lyo ne fyalowa. Ifi fya kulya fipeela umulyo uunono nga nshi kabili filingile ukuliwa fye mumpo mumpo. Ifya kulya fyafulilako filingile ukusalwa ukufuma pa fili pa nshi ya mipelwa, e lyo finono fye ukufuma pa muulu.

Mu cifulo ca kukakatila ku fya kulya fimo fine fye ifya pa ciputulwa cimo ukulalola lwa pa nshi ulwa iyi mipelwa, kuti cawama ukweshako ifya kulya fyalekanalekana ukufuma muli ifyo fiputulwa fyonse. Ici cili pa mulandu wa kuti ica kulya cimo na cimo cilapusana ku mulyo ne fya kukosho mubili ifyatumbinkanamo. Imisaalu imo ne fitwalo, ku ca kumwenako, mulafuma vitamini A na C, ilintu muli fimbi mwalifulisha folic acid, calcium, na iron.

Tacili ca kupapa kanshi ukuti ifya kulya fya balya fye imisaalu yeka yeka fileya filefulilako. “Kuli ifishinka ifingi ifya kuti abalya fye misaalu yeka yeka tabali no busanso bwa kuti bakakwate mibili yalunduka, . . . ukufimbilwa, kansa wa kuli bapwapwa, no kukunkuma ku bwalwa,” e fyasosa uwaishibisha ifya miliile Johanna Dwyer muli magazini wa FDA Consumer. Kabili mu kupusana na fintu bamo baasumina, nga ca kuti fye kwabako imiteyanishishe yasakamana, iyalinga, lyene nangu fye fya kulya ifyabulapo inama “kuti fyakumanina ukuba fya Kulya Fyatashiwa Ifipayanya umulyo Walinga,” ukulingana ne fya kutungulula fya pa miliile ifya mu 1995.

Icacindama sana ku uuli onse caba ca kumono kuti mu makalori yonse pamo amafuta yaba mu fya kulya tayalefika ku maperesenti 30 e lyo amafuta ya ku nama ukukanalafika ku maperesenti 10. Ico kuti mwacita ukukanasanguka abalya fye imisaalu yeka yeka kabili ukwabula mu nshila yabulo kulinga ukuipusula ukuipakisha ifya kulya ifikwetemo amakalori. Mu nshila nshi?

Umuti Uukalamba

“Icikalamba caba kupyanikishapo,” e fyasosa Dr. Peter O. Kwiterovich, uwa pa Johns Hopkins University School of Medicine. “Pa fya kulya fyakwatishamo amafuta ya musango onse, amafuta ya ku nama, e lyo na cholesterol pyanikishenipo ifyacepamo aya mafuta.” Bomfyeni amafuta ya ku filimwa na majarini wanaka mu cifulo ca mafuta ya nama, amafuta ya kusuba mu bunga, nelyo ghee—umusango wa mafuta uwaengululwa bwino uwaseeka ukubomfiwa mu India. Sengaukeni ukubomfya amafuta ya ku filimwa ayapala nga aya ku ngashi na ku tumbili, ayanona kwati mafuta ya ku nama. Kabili nasheniko ukulya ifya kulya fyafumbikwa no twampani twa makwebo pamo nga—amadoughnut, bakeke, babishiketi, ne fyabikwamo inama mu kati—apantu ilingi mulaba amafuta ya ku nama.

Ukulundapo, pa mukaka uwakwatamo ififwaikwa fyonse pyanikishenipo umukaka waengululwamo amafuta (uwakwata fye peresenti umo uwa mafuta), pali bata mulepyanikishapo majarini, no kubomfya chisi wacepamo amafuta mu cifulo ca bachisi abaliiwa lyonse. Na kabili mu cifulo ca ice cream kuti mwapyanikapo ice milk, sherbet, nelyo umukaka wasuka uushakwatisha amafuta uwabikwa umwatalalisha. Inshila imbi iya kucefeshamo cholesterol mu fya kulya fintu mulya yaba kunashako ukulya umusungwisha wa mani ukulalya fye umuku umo nangu libili pa mulungu umo; ukulabomfya icabuuta ica mu lini nelyo ifya kupyanika pa mani lintu mulefumbika ifya kufumbika.

Inama itantikwe pamo pene ne fyuni ne sabi mu ciputulwa cimo cine mu Mipelwa ya fya Kutungulula Imiliile. Nangu cibe fyo, isabi, inkoko, na bakalukuluku ilingi line tamuba sana amafuta nga mwalya nge fiba mu nama ya ng’ombe, umwana wa mpanga, nelyo inkumba, ukushintilila pa lubali lwa nama lubomfiwe no musango bepikiilemo. Amabanshi umuba inama yapelwa, yantu babikamo sosikisi uwakangwa, bacon, na sosikisi ilingi mulafulisha amafuta ya ku nama. Abaishibisha ifya miliile abengi batubulula ukunashako inama yabule futa, ne sabi, ne nkoko ifiliiwa pa bushiku bumo ukukanacila pa magramu 170. Nangu cingati inama ya fya mu mala, pamo nga ilibu, kuti yaletako ubusuma mu kuilya, cilingile ukulaibukisho kuti ilingi line mulaba cholesterol uwingi.

Abantu abengi ilyo bashilalya ica kulya cikalamba balalyako utwa kulya twayanguka utuba pamo nge fyumbu fyasalulwa, imbalala, inseke sha cashew, babishiketi, baswiti, na fimbipo. Abo baishiba ubucindami bwa fya kulya ifingapeela ubumi busuma, pali ifi bakapyanikapo ifya kulya ifishafulamo amafuta ifingaba pamo nge nyanje sha kuisalwila fye abene ukwabulo kubikamo bata nelyo umucele, ifitwalo fya kuti e lyo basaba fye, ne misalu iibishi kwati ni kalota, celery na broccoli.

Ukwishiba Bwino Ifili Ama Kalori

Nga ca kuti mwakoselela ukulalya ifya kulya fikalamba ifipeela amaka mu cifulo ca fyafulishamo amafuta, kulabako ubusuma ubwisako. Kuti mwaondako no konda nga ca kuti mwalinisha. Nga mwafusha ifya kulya fya nseke, imisaalu, na cilemba ukupyanika pa nama, ninshi mukalacefyako amafuta ayakalatuulama mu mubili.

Rosa, uulumbwilwe mu cipande ca bubili, afwaile ukuti acefyeko amakilogramu 25 mu mwaka umo. Pa kufumyako hafu wa kilogramu, afwile ukucefyako ama kalori 3,500 ukufuma pa yantu umubili wakwe ukabila. Kuti acite fyo ukupitila atemwa mu kunashako ukulya nelyo ukucishapo kubo wacincila ku mubili. Rosa apingwilepo ukuti acite fyonse fibili. Alibwesesheko ama kalori 300 aya fya kulya fintu alelya cila bushiku. Kabili atendeke ukwenda mupepi na bamailoshi 20 pa mulungu umo, apo apoosele ama kalori 1,500. Pa kukakatila kuli uku kutantika, alafumyako hafu wa kilogramu cila mulungu.

Lintu Mwayaliila ku Ng’anda ya Kuliilako

Amayanda ya kuliilamo ayapekanya ifya kulya fyayanguka nayafula nga nshi. Lelo ukusoka kulakabilwa pa mulandu wa kuti ifya kulya fintu bashitisha abantu fyalifulishamo amafuta ya ku nama e lyo na ma kalori. Ibanshi ilikalamba ilibikilwemo inama yapelwa, ku ca kumwenako, lyakwatamo ama kalori pa kati ka 525 na 980—ubwingi bwa ayo ma kalori yafuma ku mafuta. Ilingi line, ifya kulya fyayanguka filaba ifyasalulwa nelyo bafishitishisha pamo na bachisi, ifya kushinga pa muulu, nelyo imisweswe ifyanona. Ukulya ifya kulya fya musango yo cilemoneke fyo kuti kwaonaulo bumi bwenu.

Nga ca kuti mwikala mu calo umo amayanda ya kuliilamo yashitisha ifya kulya ukwisushe mbale, mulekabila ukupempwila ku bwingi bwa fya kulya ifyo mulya. Nga ca kuti tamuliisha sana, kuti mwalomba ukuti musende ku ng’anda fintu mushalye. Bamo abayangwako sana pa lwa kulinga mu kulya baorda fye ica kulya ca musonga nsala, ilingi line iciba icacepako pa ca kulya cikalamba. Abaupana bamo balashite ca kulya cikalamba cimo fye e lyo bayakana lelo balashitako ifya kulya fya misaalumisaalu ifyafulilako. Mano mano, mukalaibukila ulwa mayanda ya kuliilamo ayashitisha ifya kulya ifingi pa mutengo fye uunono. Ifyo fifulo kuti fyalamutunka ukuti muleliisha!

Ifya Kulya Ifingapeela Ubumi Busuma Kuli Bonse

Ilintu aba mu fyalo fya ku Masamba balelwishanya no kulunduka kwa mibili no kuya ku kulepulwa kwa kulundanye mishipa no tumipila ukupisha apacilikwe, ne miti ya kundapila bakansa, ukukangwa ku malaiti, no kundapwa ukwakoso mutengo, abantu abashaifulila tabakwata ifya kulya fyakumanina kabili balafwa fye na ku nsala. Nangu cibe fyo, mu calo cipya ica kwa Lesa icalaiwa, ubwafya bwa fya kulya ne miliile isuma tafyakabemo. Baibolo ilayo kuti: “Mube ukupaka kwa ngano mu calo, na pa muulu wa mpili, fifukile.” (Ilumbo 72:16) Abantunse iyo nshita bakeshiba ukuipakisha ifya kulya fyafulisha mu nshila ikaleto kumwenamo, apantu Baibolo na kabili itwebekesho kuti: “Umwikashi wa mu calo takasose, ati, Nindwala.”—Esaya 33:24.

Iyo nshita ya bumi bwapwililika naipalama. Pali ino nshita, kuti twaesha ukusungililako ubumi busuma ukupitila mu kusala kusuma ukwa fya kulya ifyo tukwata.

[Futunoti]

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 30]

Imipelwa Ya Kulangilila Ifya Kulya

Kuti cawama ukusala ifya kulya fyafulilako ukufuma mu mitande iliko lwa pe samba iya Mipelwa ya Kulangilila Ifya Kulya

Ifya mafuta yatikama, amafuta, ne fyalowa

Bomfyeni mumpo mumpo

Mwi bumba lya misaalu Ibumba lya fitwalo

Mwi bumba lya mukate, umusaku, umupunga, na pasta

Ukulyako imiku 6-11 akasuba kamo

[Abatusuminishe]

Ukufuma kuli: U.S. Department of Agriculture,

U.S. Department of Health and Human Services