Ifya Kulya Fintu Mulya—Bushe Kuti Fyamwipaya?

“Umushipa wenu umo uwa ku mutima naufwasa icabipisha, naucilika mupepi na maperesenti 95 . . . Pali ino nshita kwashala fye panono ukumupendela pa bakwete ubulwele bwa ku mutima.”

JOE wa myaka ya bukulu 32 tasumine aya mashiwi ya waishibishe mibombele ya mutima uwamupimine pa kuti beshibe icalelenga mu cifuba ukukalipa. Mupepi fye na hafu wa mpendwa ya abo bakafwa ku bulwele bwa ku mutima tabaishiba no kwishiba ukuti balilwala.

Lelo cinshi calengele ukuti Joe alwale ubu bulwele? ‘Pa myaka 32 nalilya ifya kulya filiiwa sana na bena Amerika “inama no mukaka,”’ e fyalilishika Joe. ‘Mu nshila imo nshapoosele amano ku cishinka ca kuti ifi fya kulya ifyo abena Amerika balya fyalibamo ubusanso.’

Ifya Kulya Fintu Mulya no Bulwele bwa ku Mutima

Mu fintu Joe aalelya cinshi calubenemo? Ica kutendekelako fye, mwalifulishe cholesterol na mafuta, maka maka amafuta yafuma ku nama. Ukufuma fye ku bwaice bwakwe, mu lupofu lwa fya kulya lonse ulo alelya Joe aleisansalika ku bulwele bwa ku mutima. Ifya kulya fyafulishamo amafuta na kuba, fyalisuntinkanishiwa kuli fisano ifyaba pa kati ka fintu 10 ifilenge mfwa mu United States. Icaba pa ntanshi ya ifyo filenge mfwa bulwele bwa ku mishipa ya ku mutima.

Ukulundana pa kati ka fya kulya fintu tulya e lyo no bulwele bwa ku mutima kumonwa mu kufwailisha uko bafwailishe mu fyalo 7 pa baume mupepi na 12,000 aba myaka pa kati ka 40 ukufika ku 49. Ukulekana kukalamba mu bulwele bwa ku mutima kulesokolola ifingi. Uku kufwailisha kwalangile ukuti abaume ba ku Finland—abalya amakalori 20 mu musango wa mafuta yafuma ku nama—icipimo ca cholesterol uwa mu mulopa cali pa muulu, ilintu abena Japan—bena abalya amakalori ya mafuta ya ku nama amaperesenti fye yasano—icipimo ca cholesterol uwa mu mulopa cali lwa pa nshi. Kabili abaume ba ku Finland bakwete icipimo ica bulwele bwa ku mutima imiku 6 ukucila pa baume ba ku Japan!

Ubulwele bwa ku mutima, nangu cibe fyo, nomba nabuseeka nga nshi mu Japan. Mu myaka iingiko iyapita, ifya kulya fyayanguka ifya ku fyalo fya ku Masamba nafipokelelwa sana kulya, ukulya ifya kulya fya mafuta yafuma ku nama nakuilako pa muulu ukufika ku maperesenti 800. Nomba, bakalume ba ku Japan balekwata cholesterol wa mu mulopa uwingi ukucila pali bakalume ba mu Amerika aba mushinku umo wine! Mu kumonekesha, amafuta yaba mu fya kulya e lyo na cholesterol e filetunganishiwa ukuti e filelenga iyi mibele ilebika ubumi mu busanso, maka maka ubulwele bwa ku mutima.

Ico Cholesterol Acita

Cholesterol aba cintu cimo ifi icabuuta icapale pula icakatama sana ku bumi. Uyu cholesterol alasangwa mu nsandesande sha bantu e lyo na mu nama. Amabu yesu e yapanga cholesterol, e lyo na kabili alasangwa na mu fya kulya ifyo tulya mu kulekanalekana. Umulopa ulasenda cholesterol ukutwala ku nsandesande shaba mu mamolekyu ayetwa lipoproteins, ayakwatamo cholesterol, amafuta, na maprotini. Imisango iyabako ibili iya lipoproteins, uushaluma sana (LDL) e lyo na lipoproteins uwaluma nga nshi (HDL).

Muli aya malipoprotein aya LDL mwalifula cholesterol. Nomba ilyo yalepita mu mulopa, yengila mu nsandesande ukupitila mu tushila utwaba muli LDL utusangwa mu nsandesande kabili LDL alatobaulwa pa kuti abomfiwe ku nsandesande. Mu nsandesande ishingi isha mu mubili mwalibamo utushila twa musango yo, kabili tulapokelelako LDL. Lelo ilibu lyapangwa mu nshila ya kuti ukufumya mu mulopa amaperesenti 70 aya LDL ukubomfya utushila twa LDL ukuti kulecitilwa mu libu.

Lubali lumbi, amalipoprotein aya HDL, yena yaba mamolekyu ayashakwata cholesterol. Lintu yalepita mu mulopa, yalonka cholesterol uwingi sana no kumutwala ku libu. Ilibu lilatobaula cholesterol no kumufumya mu mubili. Kanshi umubili wapangwa mu nshila ya kusungusha ukuti ulebomfya cholesterol untu ulekabila no kutamya uwashala.

Ubwafya bwisa mu kubako nga LDL afulisha mu mulopa. Ici cilengilishako ukucitikako kwa kuti imishipa yabumbililwa. Lintu imishipa yabumbililwa, iyi mishipa ilacepa e lyo no mulopa uusenda oxygen uwingapita muli iyo mishipa ulacepa. Imibele ya musango yo baita abati atherosclerosis. Iyi mibombele ilatwalilila panono panono kabili mu mutalalila, ukupitapo amakumi ya myaka pa kuti ifishibilo fise fimoneke. Icishibilo cimo ciba kulasa kwa mu cifuba, ukukalipa mu cifuba, pamo nga ukwaleumfwa Joe.

Lintu umushipa wa ku mutima wacilikwa onse fye, ilingi line ku mulopa uutikeme, ulubali lwa mutima apafikila ulya mushipa ulafwa. Icifumamo ciba ukukanabomba kwa munofu wa mu mutima ukwisako panono panono, lelo uko ilingi line kulenge mfwa—ukwaishibikwa bwino nga ulupumo lwa ku mutima. Nangu fye ngo mushipa wa ku mutima wacilika fye panono kuti calenga iminofu ya mutima ukukanabomba, ico pambi icishikalifya sana umubili. Ukucilika kwa mishipa iitwalo mulopa ku filundwa fya mubili fimbi kuti kwalenga ulupumo, impwalonda ku molu, e lyo nangu fye imfyo ukukanabomba bwino.

Tacili ca kusungusha ukuti, LDL e co itilwa ukuti ni cholesterol umubi, e lyo HDL ukuti ni cholesterol umusuma. Nga ca kuti bapima basango kuti LDL nafula mu mubili nelyo HDL nacepa mu mubili, ninshi inshita fye iili yonse kuti umuntu alwala ubulwele bwa ku mutima.a Ukupima fye umulopa ilingi line kulalanga ubusanso ukuti nabusungamina mu kubangilila sana ninshi takulati kumfwike nangu cimo mu mubili ica kulangilila ubo busanso pamo nga ukulasa mu cifuba. Calicindama kanshi, ukusungilila cholesterol wa mu mulopa uwalinga. Natumone nomba ifyo ifya kulya fintu mulya fingampana kuli ici cipimo ca cholesterol.

Cholesterol wa mu Mulopa ne fya Kulya Ifyo Mulya

Mu fya kulya fyonse fye ififuma ku nama mwaliba cholesterol. Ifilyo ififuma ku nama, amani, isabi, ku fyuni, na ku mukaka fyonse mwaliba cholesterol. Lubali lumbi, ifya kulya ififuma ku filimwa, fyena tafyakwatamo cholesterol.

Umubili ulaipangila cholesterol uwa kubomfya uwine, kanshi cholesterol uuliwa mu fya kulya aba wa kulundapo fye. Onse fye cholesterol uuba mu fya kulya fyesu aya mu kutuulama mu libu. Nga fintu caba, ilyo cholesterol uuba mu fya kulya aingila mu libu, ilibu lilabombelapo no kucefyako cholesterol untu ilibu line lipanga. Ici cilenga ukuti ubwingi bonse ubwa cholesterol buleba fye ubwalinga.

Nangu ni fyo, cinshi lyene cingacitika nga ca kuti fintu tulelya nafifulamo cholesterol nga nshi ica kuti ilibu talingabombelapo mu kwangufyanya? Cilamoneke fyo cholesterol wafulilako kuti aingila mu nsandesande sha mishipa. Lintu cabe fyo, ninshi amafuta kuti yatuulama mu kati ka mishipa. Ici cilaba maka maka ica busanso lintu umubili watwalilila ukulapangilapo cholesterol ubwingi bumo bwine te mulandu na cholesterol uuleliwa mu fya kulya. Mu United States, umuntu umo muli basano alikwatako ubu bwafya.

Kanshi ukucefyako cholesterol uuba mu fya kulya fintu mulya, e mano fye ayengabomba. Lelo icintu na cimbi iciba mu fya kulya fyesu cena cilacishanapo ukulundako icipimo ca cholesterol uuba mu mulopa—ico caba mafuta yafuma ku nama.

Amafuta na Cholesterol

Amafuta yaba mu mabumba yabili: ayafuma ku nama na yafuma ku filimwa. Amafuta ayafuma ku filimwa kuti yaba atemwa ayatumbinkanishiwamo ne cintu cimo nelyo ne fintu ifingi. Amafuta ayafuma ku filimwa yaliwamapo ukucila yambi ayafuma ku nama, apantu ukulya amafuta ya ku nama kulalenga cholesterol wa mu mulopa ukuya pa muulu. Amafuta ya ku nama yacite fyo mu nshila shibili: Yalenga ilibu ukupanga cholesterol uwafulilako, no kutitikisha imibombele ya tushila twa mu nsandesande sha mu libu, ukunasho musenselo wa kufumishamo LDL ukufuma mu mulopa.

Amafuta ya ku nama maka maka yasangwa mu fya kulya fya namanama, pamo nga bata, umusungwisha, ifuta, umukaka, ice cream, inama, ne fyapale fyuni. Na kabili yalasangwa sana muli chocolate, icitwalo ca ngashi na mafuta ya ciko, na mafuta ya ku filimwa aya kusuba mu bunga, na ya cinkondya. Amafuta ya ku nama tayasunguluka nangu ca kuti tayali mu fuliji.

Lubali lumbi, amafuta yafuma ku filimwa, yaba ayasongoloka nga ca kuti tayali mu fuliji. Ifya kulya ifyabamo amafuta ayo babikilemo icintu cimo na yo babikilemo ifyafulilako kuti pambi fyayafwako ukubweshako cholesterol wa mu mulopa nga cali e fyapyanikishiwa pa fya kulya ifyabamo amafuta ya ku nama.b Ilintu amafuta yabikwamo ifintu fimbi, ayaseeka sana mu mafuta ya fya nsekenseke e lyo na mu mafuta ya saniflawa, yalacefyako cholesterol umusuma no mubi, ayabikwamo fye icintu cimo, ayamoneka sana mu mafuta ya miolife na mafuta ya canola yena yacefyako fye cholesterol umubi ukwabula ukubombela pali cholesterol umusuma.

Amafuta kwena, yalafwaikwa mu fya kulya fyonse fintu tulya. Ukwabula amafuta, ku ca kumwenako, umubili tawingaba na maka ya kupokelela amavitamini ya A, D, E e lyo na K. Nangu cibe fyo, umubili ukabila fye amafuta ayanono. Yalakumanina nga twalya fye umusaalu, cilemba, inseke shimo shimo, ne fitwalo. E co ukucefyako ukulya amafuta ya ku nama takupusula umubili umulyo uukabilwa.

Umulandu wa Kucefeshako Amafuta E lyo na Cholesterol

Bushe ifya kulya ififulilemo sana amafuta na cholesterol ni lyonse fingilishako cholesterol wa mu mulopa? Iyo te fyo. Thomas, uulumbwilwe mu cipande citendekeleko, aapingwilepo ukuti bamupime umulopa pa numa ya kwipushanya no ulemba Loleni! Ifyafuminemo fyasokolwele ukuti cholesterol wakwe aali fye pa cipimo icafwaikwa. Cilemoneka ukuti ilibu lyakwe lyalikwete amaka ya kulama cholesterol ukuba fye uwalinga.

Ici, nangu cibe fyo, tacilepilibule fyo Thomas tengakwato busanso. Ukufwailisha kwa nomba line kulelango kuti cholesterol uusangwa mu fya kulya fintu tulya kuti asonga amalwele ya kucilika kwa mishipa ya ku mutima ukupusana ku fintu engasonga cholesterol wa mu mulopa. “Ifya kulya fyafulishamo cholesterol filatwala pa ntanshi ubulwele bwa ku mutima nangu fye ni mu bantu abashakwatisha cholesterol mu mulopa,” e fyasosa Dr. Jeremiah Stamler, uwa pa Northwestern University. “E mulandu wine bonse bafwile ukupoosa amano ku kucefyako ukulya cholesterol, te mulandu ne cipimo bakwata ica cholesterol wa mu mulopa.”

Kwalibako na kabili umulandu wa mafuta ayaba mu fya kulya fintu tulya. Amafuta nga yafulisha mu mulopa, nampo nga yalefuma ku fya kulya filimo amafuta ya ku nama atemwa aya ku filimwa, yalalenga insandesande shakashika ukukambantana pamo. Umulopa watikama uwa musango yo ulafilwo kupita mu tupunda twafyenenkana utwa mishipa, ukulenga iminofu ukukanakwata umulyo uukabilwa. Insandesande ishakambantana ilyo shileenda mu mishipa na sho shilapumfyanya ukusalangana kwa mwela wa oxygen mu mishipa, ukulenga ubonaushi pa mishipa, apo pengatendeka ukubumbililwa. Lelo kwalibako ubusanso na bumbi ubwa kucishamo ukulya ifya mafuta.

Kansa ne fya Kulya Fintu Tulya

“Amafuta fye yonse—aya ku nama na ya ku filimwa—yalabimbwamo mu kukusha kwa misango imo imo iya nsandesande shileta kansa,” e fyasosa Dr. John A. McDougall. Ukusapika kumo ukwa cilelenga abantu ba mu fyalo fyonse ukulalwalako kansa wa ku bula bukalamba e lyo no wa ku mabele kwalangile ukupusana kwa kutulumusha pa kati ka fyalo fya ku Masamba, ukwafulisha ifya kulya fya mafuta, e lyo ne fyalo ifipiina. Ku ca kumwenako, mu United States, kansa wa ku bula bukalamba e kansa walenga bubili uwafulisha sana ku baume na banakashi ukubasansha pamo, ilintu kansa wa ku mabele afulisha sana ku banakashi.

Ukulingana na American Cancer Society, abantu abengi abaya mu kupango bwikalo ku calo cimo ukwaba sana kansa mu kupelapo balakwatako kansa wa kuli ico cine calo, ukushintilila pa nshita intu cisenda ukuti baalukile ku mikalile ipya e lyo ne miliile. “Abena Japan abaya ku kwikala ku Hawaii balakwatako umusango wa kansa wa bantu ba ku fyalo fya ku Masamba: icipimo ca pa muulu ica kansa wa ku bula bukalamba na ku mabele, kansa wa mu nda wena te sana—ukupusana ne fyo caba ku Japan,” e filanda ibuuku lilange fya kwipika ilya aka kabungwe kalolesha pa bulwele bwa kansa. Ukulingana ne fyo cilemoneka, kansa alisuntinkanishiwa ku fya kulya ifiliiwa.

Nga ca kuti ifya kulya fintu mulya mwalifulamo sana amafuta yonse pamo, aya ku nama, cholesterol, na makalori, mulekabila ukulekako fimo. Ifya kulya fisuma kuti fyaletako ubumi busuma kabili kuti fyaundapa fye na malwele yambi ayaletelweko ne fya kulya fyabipa. Pa mulandu wa fintu fya musango yo ifya kulangulukapo pamo nga ukulepulwa kwakalipisha ukwa kulundanye mishipa no tumipila ukupisha pa mishipa icilikwe, uko ilingi line kupooswapo amadola 40,000 nelyo ukucilapo, cine cine kuti mwafwaisha ukukanalye cilyelyelye.

Ukupitila mu kusalulula fintu mulelya, kuti mwaondako, umubili ukulaumfwako bwino, no kuyafwa mwe bene ukusengauka nelyo ukufubalishako amalwele yamo. Imitubululo pa lwa ici nailandwapo mu cipande cikonkelepo.

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 26]

Ukucilinganya ukumona mu kati ka mishipa ya ku mutima: (1) ne cipunda cakumanina, (2) naucilikwako panono, (3) mupepi fye no kucilikwa onse