Icalenga 1—Mulelya Ifya Kulya Ifisuma

“Mulelya ifya kulya. Mwilaliisha. Mulelya sana imisalu ne fisabo.” Muli aya mashiwi ayanono, Michael Pollan, uulemba ifitabo, alondololwele imilile isuma iya-afwa abantu pa myaka iingi nga nshi. Ni mwi aloseshe?

◯ Mulelya ifya kulya ifishilakokola. Mulelya ifya kulya ifyo bashasankanyamo ifili fyonse, ifya kulya ifyo abantu balya ukutula na kale, ukucila ifya kulya ifya kuti balifipekanishisha limo, ifya kuti balifilonga mu fibokoshi, mu fikopo, mu mapulastiki, nelyo ifyo basungila mu fuliji. Ifya kulya bashitisha mu matuuka ifya kuti balifilonga muli fimo na filya bapekanya fye mu nshita iinono mu matuuka ya kuliilamo ifya kulya ilingi line filakwata sana shuga, umucele, na mafuta, ifilenga umuntu ukulwala ubulwele bwa ku mutima, stroko, kansa, na malwele yambi ayabipisha. Ilyo mulepekanya ifya kulya muleipika ukwabula ukubikamo amafuta nangu ukoca mu nshita ya kusalula. Mwilafusha sana umucele lelo mulebomfyako ne fintu fimbi pamo nga pepa nelyo kaale. Muleipikisha inama, kabili mwilalya ifya kulya ifyaonaika.

◯ Mwilaliisha. Akabungwe ka ba World Health Organization katila ilingi line ukuliisha e kulelenga abantu abengi mu calo ukwina bubi bubi. Abafwailisha basanga ukuti mu fyalo fimo ifya mu Africa “mwaliba abana abaina abengi ukucila abaonda pa mulandu wa kukanalya lyonse.” Abana abaina sana kuti balwala amalwele ayalekanalekana pali ino nshita nelyo ku ntanshi. Pa malwele bengalwala kuti paba no bulwele bwa shuga. Mwe bafyashi, mulelya fye ifya kulya ifyalinga pa kuti abana benu balesambilila kuli imwe.

◯ Mulelya sana imisalu ne fisabo. Ifya kulya ifisuma ni filya ifya kuti pali ifisabo ifyalekanalekana, imisalu, ne nseke, te filya ifya kuti pali inama, umukate, umupunga, nelyo pasta. Umuku umo nelyo ibili mu mulungu, mulelya isabi ukucila ukulya inama. Mwilalya sana ifya kulya pamo nga pasta, umukate wabuuta, no mupunga wabuuta, pantu balafumyamo umulyo. Kabili mwilalya ifya kulya ifyo abengi batemwa sana pantu tafyawama. Mwe bafyashi, mulecingilila ubumi bwa bana benu pa kubafwa ukwishiba ifya kulya ifisuma ifingalenga baba no bumi busuma. Ku ca kumwenako, mu nshita ya kubapeela ama chips (ifyumbu fyasalulwa) nelyo switi, mulebapeela imbalala ne fisabo ifyo musamfishe bwino bwino.

◯ Mulenwa sana ifya menshi menshi. Cila bushiku, abakalamba na baice bafwile ukulanwa sana amenshi ne fya kunwa fimbi ifyo bashabikamo shuga. Mulenwa ifi ilyo kukabile na lintu mulebomba incito yakosa nangu ilyo muletukusha umubili. Ifya kunwa fya musango yo filafwilisha umubili ukusungulula ifya kulya, filafumya ifiko mu mubili, filalenga inkanda ukuba iyalelema, kabili filalenga umuntu ukondako. Fikalenga ukuti mukaleumfwa bwino no kulamoneka bwino. Mwilanwesha ubwalwa ne fya kunwa ifyo babikamo shuga. Ukulanwa drinki imo cila bushiku kuti kwalenga umuntu ukwininako amakilogramu nalimo 7 mu mwaka.

Mu fyalo fimo, amenshi ayasuma ya mutengo kabili pa kuyasanga umuntu afwile ukubombesha. Na lyo line, ukunwa amenshi kwalicindama nga nshi. Amenshi ya fiko yakabila ukwipikako nelyo ukubikamo umuti. Batila amenshi ya fiko yalepaya abantu abengi nga nshi ukucila abafwa mu nkondo nelyo ku finkukuma; yalepaya abana 4,000 mu bushiku bumo. Akabungwe ka World Health Organization katila umwana nga afyalwa, afwile ukulaonka fye ibele epela, e lyo nga acila imyeshi 6 afwile ukulaonka ibele no kulalyako ifya kulya fimbi mpaka afisha imyaka ibili.