Bushe Na Imwe Kuti Mwasangwa— Mu Busanso bwa pa Musebo?

“Nalyensha bamotoka bwino ku numo ku, kanshi nshisakamikwa pa busanso bwa pa musebo.” “Amasanso yacitika fye ku bacaice na kuli balya ababa no muleketela wa kwensha.” Abengi batila tabakatale abasangwa mu busanso bwa pa musebo. Bushe na imwe e fyo mumona? Nga imwe mumona kwati te kuti musangwe mu busanso bwa pa musebo?

IFIPENDO filango kuti nga mwikala mu calo icikankaala, mukasuka mukasangwako mu busanso bwa pa musebo nangu umuku umo mu nshita ya mweo wenu. Abengi balafwa no kufwa ilyo cabe fyo. Mwi sonde lyonse, abantu ukucila pali hafu wa milioni balafwa cila mwaka mu masanso ya pa musebo. Nalimo abengi abafwile umwaka wapwile balemona kwati bena tacakabacitikile. Cinshi mwingacita pa kucefyanyako ubwafya? Inkama kuicingilila. Moneni ico mwingacita pa kucincintila amasanso yacitika ku mulandu wa kushipula na ku mulandu wa bukote.

Namutekenya Uuleshipula

Abasoma bamo batila namutekenya uuleshipula kuti abipa fye ngo ukolelwe. Amalipoti yalanga ukuti amasanso yabako ku mulandu wa kushipula nayaya yalefula. Ilyashi lya ba Fleet Maintenance & Safety Report lyatile mu mwaka umo, pali banamutekenya 12 ku Norway, umo pali bena alishipwile pa kwensha. Ngo mo inyunshipepala ya The Star yalandile iya ku South Africa, mu Johannesburg, ukunaka kwa banamutekenya kulalenga amasanso ayengi muli cilya calo. Amalipoti yafuma ku fyalo fimbi yalelanga ukuti ukunaka bwafya ubukumene mpanga yonse kuli banamutekenya. Mulandu nshi ukushipula kwa banamutekenya kufulile muli uyu musango?

Mulandu wa kufulisha kwa fya kucita muno nshiku. Magazini wa Newsweek nomba line atile, “amaawala ayo abena Amerika balaala nayaya yalecepa ukucila ifyo balelaala ku kutendeka kwa ba1900 kabili cilemoneka kwati ubwafya bukabipa ukucila.” Nga cinshi cilengele? Magazini alandile amashiwi ya wasoma ifya tulo, Terry Young uwatile: “Abengi bamona utulo nge cintu ico bengaipusula. Batila umuntu nga talaala sana, ninshi alabombesha.”

Caishibikwa ukuti umuntu ilingi line afwile ukulaala amaawala 6 na hafu ukufika kuli 9 cila bushiku. Nga taleele ayo maawala, umuntu alakwata “inkongole ya tulo.” Lipoti wa ba AAA Foundation for Traffic Safety atile: “Nangu fye mu kati ka mulungu umo, umuntu nga alebulisha fye amaminiti 30 nelyo 40 ku maawala akabila ukulaala cila bushiku, pa kufika pa mpela ya mulungu kuti aba ne nkongole ya tulo iya maawala yatatu nelyo yane, ico kuti calenga aba sana no bwafya bwa kushipula akasuba.”

Limo kuti mwafilwa ukusendama bwino. Ukufufiwa utulo, ukutensha umwana, nelyo fimbi ifyayafya nalimo kuti fyalenga mwafilwa ukumona utulo. Ubushiku bwakonkapo mwashipula pa kwensha. Cinshi mufwile ukucita nga ca be fyo?

Ifyo abengi batila e filesha utulo ifili nga ukunwa kofi, ukwisula iwindo lya motoka, ukusheta cungamu nelyo ukulya utwa kulya tumo utwa mpilipili, nalimo te kuti fimuleshe ukushipula. Fyonse ifi ifyo abantu batila e filesha ukushipula tafipwisha ubwafya. Ico mulekabila kulaala. Kanshi kuti cawama mwasepulako panono. Inyunshipepala ya The New York Times yatile: “Ukusepulako mu kasuba kufwile ukuba fye amaminiti 30, nga wacilapo kuti walalilila.” Ukusepulako kuti kwalenga mwacelwako uko muleya, lelo kuti kwalundako ubumi bwenu.

Ifyo mucita mu mikalile kuti fyamulenga ukuba sana mu bwafya bwa kushipula pa kwensha. Bushe mulakokola sana pali Intaneti, nelyo tamulaala bwangu ku mulandu wa kutamba TV? Bushe mulaya ku maparte ayafika na ku maca? Mwileka ifya musango yo ukumupusula utulo. Imfumu ya mano Solomone yalandile pa bucindami bwaba mu ‘lupi lumo ulwa kutusha.’—Lukala Milandu 4:6.

Ababelesha lelo Abakote

Banamutekenya abakalamba ilingi line e babelesha pa musebo. Kabili ilingi line balensha bwino kabili balishiba na maka yabo aya bunamutekenya apo yapela. Lelo na bo bene kuti basangwa mu busanso bwa pa musebo. Na kuba, ilyo baleya balekota e lyo no bwafya buya bulelundulukilako. Magazini wa ku United States uwa Car & Travel atile: “Aba myaka 70 baba fye abanono sana mu calo, lelo amasanso ya pa musebo ayo basangwamo yena yalafula.” Icibipileko ca kuti amasanso ya pa musebo ayalesangwamo abakalamba yaleya yalefula.

Umfweni kuli ba Myrtle, abali ne myaka 80.a Napapita imyaka ukucila pali 60 apo batampile ukwensha kabili tababala abasangwa mu busanso bwa pa musebo. Na lyo line, nge fyo caba kuli bambi, na bo bene balikwata ubwafya bwa kukota, ico kuti calenga basangwa mu busanso bwa pa musebo. Nomba line baebele abalemba Loleni! ukuti: “Ilyo ulekota, fyonse [kumo no kwensha] filamoneka ukwafya.”

Bacita shani pa kucefyanyako ubwafya bwa kusangwa mu busanso? Ba Myrtle batile: “llyo ndeya ndekota, ndaya ndealuka mumo mumo.” Cimo ico baacita, balicefyako imiku ya kwensha, maka maka ukwensha ubushiku. Uko kwaluka kunono kwalibalenga ukutwalilila ukuba namutekenya musuma ukwabula ukuleka ukwensha.

Kwena nangu abantu bashifwaya ukusumina, ubukote bwena bulacusha bonse. (Lukala Milandu 12:1-7) Ubumi tabuba bwino sana, tulaleka ukwanguka pa kucita ifintu, amenso yalaya yalecepa amaka, fyonse ifi e fingalenga ukukanayensha bwino. Lelo, ukukula te kwingalenga umuntu ukukanayensha bwino. Icacindama myenseshe. Ukusumina ukuti ubumi bwesu nabwaluka no kucitako fimo ukulingana ne fyo ukwaluka kwesu kuli, kuti kwalenga twalaensha bwino.

Nalimo te kuti mwishibe, ukuti amenso yenu yaleya yalecepa amaka. Ilyo mulekula, mulaya muleleka ukumona apatali kabili amenso yalafwaya ulubuuto ulwingi. Akatabo ka The Older and Wiser Driver kalandile ati: “Ulubuuto namutekenya wa myaka 60 akabila lwakula pa imiku itatu pa lubuuto ulo umupungwe akabila, kabili alakokola sana pa kutendeka ukumona umwafiita.” Ukwaluka kwa musango yo ukwa menso kuti kwalenga ukwensha ubushiku ukwafya.

Ba Henry bali ne myaka 72 kabili tabatala abasangwa mu busanso bwa pa musebo pa myaka ukucila 50. Ilyo imyaka yalepita, bailwike ukuti amalaiti ya bamotoka abaleisa ku ntanshi ubushiku e yalelenga ukufilwa ukumona bwino pa kwensha. Ilyo bailepimisha amenso, babebele ati balekabila amakalashi yambi aya kubafwa ukumona bwino ilyo kuleisa bamotoka bambi ku ntanshi ubushiku. Ba Henry batila: “Nomba ndensha fye bwino nangu bushiku.” Kuli bena, ukufwaya amakalashi yambi kwalenga ukutendeka ukwensha bwino. Kuli bambi, abali nga ba Myrtle, ukupwisha ubwafya nalimo kuti kwaba kuleka fye ukwensha ubushiku.

Ukukula kuti kwalenga umuntu ukuleka ukwanguka mu kucite fintu. Imitwe ya bakalamba ya mano ukucila iya baice. Lelo, ilyo umuntu aleya alekota, alaya alekokola pa kutontonkanya pa cintu no kucitapo cimo. Ico cilalenga ukwensha ukukosa, pantu imyendele ya bamotoka ne fiba imisebo filaaluka cila nshita. Kufwile kwaba ukutontonkanya bwangu bwangu pa kuti kube ukucita fimo ukwabula ukupoose nshita.

Magazini wa Car & Travel ashimika ati “ilingi line icilenga amasanso ya pa musebo ayepaya banamutekenya abakalamba mulandu wa kuti namutekenya umukalamba tacimona icishibilo ca pa musebo.” Mulandu nshi? Ili line lyashi lyatwalilila ati: “Ubwafya . . . nalimo buba bwa kuti namutekenya umukalamba afwile ukulolesha bwino ku kuso na ku kulyo ilyo ashilapita apa kumanina imisebo.”

Cinshi mwingacita no bwafya bwa kukokola pa kucita fimo? Cenjeleni ilyo muleya apa kumanina imisebo. Lyonse lolesheni uku no ku ilyo muleya apa musango yo. Pooseniko sana amano pa kwaluka. Ukwaluka apa kumanina imisebo kwalyafya icine cine, maka maka pa kwaluka nga mucilinganya umusebo umuleisa bamotoka bambi.

Ku United States, amasanso ya pa musebo ayabela apa kwalukila ayengi ayasangwamo abali ne myaka ukucila pali 75 yacitika pa kwalukila ku kuso. Akabungwe ka AAA Foundation for Traffic Safety kapanda banamutekenya ba ku United States amano ukuti: “Limo kuti cawama wayalukila ku kulyo imiku itatu ukuya uko ulefwaya, pa kuti wiyalukila ku kuso pa kuyako.” Nalimo na imwe kuti mwacite fyo fine uko mwikala. Nga mwaishibila libela ifya kwenda, kuti mwapita kumbi, ukwabula ukupita umwa kwalukila umwabipa nelyo umwayafya nga nshi.

Ica Kutontonkanyapo

Cinshi cingamwafwa ukwishiba bwino amaka yenu aya kwensha? Nalimo kuti mwalomba umunenu uo mwacindika nelyo lupwa lwenu ukwenda na imwe pa kuti amone ifyo mwensha. Lyena umfwikisheni ifyo bengamupandako amano. Nangu kuti mwaya ku kosi wa kusambilila ifya kuicingilila ku masanso pa kwensha. Abengi abasambilisha ifya bunamutekenya balapekanyako na bakosi ba banamutekenya bacikalamba. Nga kwali inshita imo ilyo kwashele fye kwempe ukuti musangwe mu busanso ubwa kuti no kufwa nga mwalifwile, kuti caba cishibilo ca kuti imyenseshe yenu taili nge fyo yali kale.

Kwena ukulanda fye icishinka inshita imo kuti cawama mwaleka fye ukwensha. Ico kwena kuti calenga mwaumfwa ububi. Ba Myrtle, balya twacilandapo, balishiba ukuti nomba line bakaleka ukwensha. Ilyo ubo bushiku bulepalama, ilingi line banina muli bamotoka ba bambi. Nga ukupeela umbi ukubensha kwena bakumona shani? Batila: “Cilawama umbi e ulekwensha fye pa kukanacula no kutontonkanya.”

Nga mwatontonkanyapo na imwe bene limbi kuti mwalande fyo fine. Ukuya ku kushita ifintu, ukwendauka nelyo ukuya ku kucita fimo na ku kulongana kuti kwawama nga muli no munenu. Nalimo umunenu kuti amwensha muli motoka wenu. Ukwenda muli uyo musango kuti kwawama kabili kulomfwika bwino ukucila ukuba mweka. Ukunina bamotoka ba cintubwingi, nga e ko baba uko mwikala, na ko kwine kuti kwaba fye bwino. Ibukisheni ukuti te kutila fye kano mwaensha motoka e lyo mwingaba abantu. Imibele yenu iisuma e yalenga ukuti mube abacindama ku lupwa lwenu na ku banenu, na kuli Lesa kwine.—Amapinda 12:2; Abena Roma 14:18.

Nangu muli bakalamba nelyo muli baice, mwalibelesha ukwensha nelyo tamwabelesha, kuti mwasangwa mu busanso bwa pa musebo. Ishibeni ukuti ukwensha kwalinga ukupoosako amano. Konkeni ukufunda pa kuti mucefyanyeko amafya yengalenga mwasangwa mu busanso bwa pa musebo. Nga mwacite fyo, kuti mwaicingilila no kucingilila bambi mu nyendo shonse isho mwakulaenda ku ntanshi.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 28]

Mulesendama ukufikapo pa kuti umubili wenu uletuusha bwino

[Icikope pe bula 29]

Ukusepulako panono kuti kwalenga mwacelwako uko muleya, lelo kuti kwalundako ubumi bwenu

[Icikope pe bula 29]

Banamutekenya abakalamba e babelesha ukwensha, lelo na bo balikwata amafya

[Icikope pe bula 30]

Mwaliba ubusuma mu kwenda no munenu