Ifilenga Ukusakamikwa no Bubi Bwabamo

UKUSAKAMIKWA cinshi? Ukulingana no wasambilila umo, ukusakamikwa kwalondololwa nga “ukukanshika kwa mubili, mu nkuntu nelyo mu muntontonkanya.” Bushe ici cilepilibula ukuti ukusakamikwa konse kwalibipa? Iyo. Dokota Melissa C. Stöppler ena atila, “ukusakamikwa no kukanshika panono kwaliba fye bwino. Nga ca kuti uli uwasakamana panono ne fyo walabombe ncito ukwete ici cilafwa ukuibomba bwino kabili na maka.”

Kanshi ni lilali ukusakamikwa kubipa? Dokota Stöppler atila: “Ni lintu kwacilamo, twafilwa ukushipikisha, twatampa ukumfwa ububi.” Moneni nomba fimo fimo ifilenga ukusakamikwa ifyaishibikwa sana.

Ukusakamana pa lwa Mikalile

Imfumu Solomone yatile: “Icisumako ku muntu takuli kano ica kuti alye, anwe, no kuimweno busuma ku kucucutika kwakwe.” (Lukala Milandu 2:24) Lelo, ababomfi abengi ukufuma sana amasakamika ni ku ncito.

Lipoti ukufuma ku kabungwe ka European Agency for Safety and Health at Work yashimika ukuti ilingi line ababomfi balasakamikwa pa ncito pa mulandu wa kukanaumfwana bwino na bene ba ncito, kabili abene ba ncito tabasuminisha nangu panono ababomfi ukulanda pa mafya bakwata. Fimbi ifilenga amasakamika kukansana kwa babomfi abene beka, umwenso wa kuti incito kuti yapwa inshita iili yonse, e lyo na malipilo yanono ababomfi bapoka. Te mulandu ne calenga amasakamika, ukutwalilila ukubomba ilyo pa ncito pali ifya musango yo kulenga abafyashi babomba incito ukufilwa ukusakamana bwino indupwa shabo. Limo ifyo indupwa shikabila filafulisha. Ku ca kumwenako, mu mwaka umo mu United States, abantu amamilioni 50 balitenseshepo lupwa lwabo umulwele nelyo ukusunga umukote. Ukubulisha indalama na ko kulasakamika ulupwa. Rita nyina wa bana babili, atampile ukucula sana pa kusanga indalama lintu umulume wakwe, Leandro asangilwe mu busanso bwa mu musebo, ubwalengele wene ukulamukunkulushisha fye pa cicinga. Rita atila: “Ukubulisha indalama kulenga ukukanshika. Nga tapali indalama sha kushitamo ifya pa ng’anda, cilalula ne cifyalilwa cobe.”

Ifyo Abafyashi Abashimbe Batangalikwa

Abafyashi abashimbe na bo bene balasakamikwa sana lintu balefwaya ukupayanishisha indupwa ifyo shilekabila. Ukubuuka lucelocelo ku kupekanya umwikulo, ukufwalika abana no kubatwala ku sukulu, e lyo ukubutukila ku ncito, no kubombesha pa ncito kuti fyalenga umufyashi umushimbe ukufunshika lwa ku mubili na mu nkuntu. Kabili nyina nga ainuka ku ncito, nomba abutukila mu kusenda abana ku sukulu, ukupekanya umulaalilo, no kubomba imilimo ya pa ng’anda. María umufyashi umushimbe, uwakwata abana bakashana bane, ailinganya ku citofu ca kupompa, ati: “Limo ng’umfwa kwati nalalepuka pa mulandu ne fya kucita ukufula.”

Abana Ababa na Masakamika

Uwasambilila pa mikalile ya bantu Ronald L. Pitzer atila: “Abacaice abengi baleba abasakamikwa sana.” Kulaba ukwaluka kwa mubili no kwa mu nkuntu lintu balekula. Kwalibako no kutitikishiwa kwa fye sukulu. Ukulingana ne citabo ca mutwe wa kuti Childstress! “ubushiku bumo pa sukulu mulasangwa amafya no kutitikishiwa ukulenga amasakamika—mu fya masambililo, mu mangalo ya pa sukulu, mu fyo bangala na baice banabo na fintu babomba na bakafundisha.”

Mu ncende shimo shimo ulukaakala lwa bana be sukulu lulalundako ukusakamana—ukulundapo no kusansa kwa tupondo no tuyofi tumbi na fyo filaletela abacaice abengi umwenso. Umukashana wacaice umo alemba ukuti: “Nga ca kuti abafyashi lyonse balelanda pa fya kutiinya ifilecitika mu calo, na ifwe bene cakulatuletela umwenso.”

Abafyashi bafwile ukulakosha abana babo. Lelo, Pitzer atila: “Ilingi lintu abana na baice bafwaya ukulanda pa fintu bayumfwa, abafyashi na bakalamba bambi tabakutika, balabako fye.” Inshita shimo abafyashi balabikilwa fye ku mafya yabo aya mu cupo. Tito uwacaice uo abafyashi bakwe basukile balekana, asosa ukuti: “Cimoneka kwati abafyashi bandi cila bushiku balapumana.” Nga fintu icitabo ca mutwe wa kuti Childstress cilanda, “ukulwa no kuumana kwa ciwowo te fyeka fye filenga ukusakamikwa mu nkuntu. Ukukwatisha ubukali ubwa kuti bulemoneka na mu kulanda, te mulandu amashiwi yali ayanakilila, kulakalifya abana.”

Ububi bwa Masakamika

Nampo nga uli mwaice nelyo muli bakalamba nangu mwaliba abasakamikwa pa lwa ncito nelyo amasambililo, amasakamika ya mutatakuya kuti yamulwalika. Kalemba umo uulemba pa malwele yalekanalekana, atila: “Ifintu amasakamika yacita ku mubili ciba kwati ni ndeke iilekafya injini pa kwima.” Ca cine, lintu mwasakamikwa, umutima ulakulunkuntisha no mulopa walabutukisha mu mubili. Shuga ilafula mu mubili. Umubili ulafumya ama hormone. Kalemba umo wine atwalilila ukusosa ukuti: “Ukusakamikwa nga kwacilamo, bongobongo, umutima, bapwapwa, imishipa, ne minofu fikalabombesha nelyo ukukanabomba bwino. Ici kuti calenga umuntu ukufwa nelyo ukufulungana ku ntanshi.” Amalwele ayo ukusakamikwa kuleta yengi pamo nga: ubulwele bwa ku mutima, lupuma, ukunenunwa kwa maka yacingilila umubili ku malwele, kansa, ukukalipa kwa mu mafupa, ubulwele bwa shuga, na yambi ayo tushilumbwile.

Icacilishapo kubipa ni nshila intu abengi—sana sana abacaice—babomfya ku kucefyako amasakamika. Dokota Bettie B. Youngs ailishanya ukuti: “Cilomfwisha ubulanda ukumona ifyo abacaice bacita pa kucefyako amasakamika, batendeka ukukolwa ubwalwa no kunwa imiti ikola, ukufyuka ku sukulu, ukonaula ifintu, ukucita ubulalelale, ukukalipa no lukaakala, no kupoola ukufuma pa ng’anda—ici cilenga amafya ukufulilako ukucila na pa yo bakwete kale.”

Ukusakamikwa e ko kwaba; kabili teti tukusengauke. Lelo nga fintu twalamona mu cipande cikonkelepo, kuti twabomfya inshila ishingi pa kucefyako ukusakamikwa.

[Amashiwi pe bula 26]

“Ng’umfwa kwati nalalepuka pa mulandu ne fya kucita ukufula”

[Icikope pe bula 25]

Abafyashi abashimbe balikwatisha ifya kucita

[Icikope pe bula 26]

Isukulu lilatela abana amasakamika ayengi