Cinshi tukotela?

“Umuntu, uwafyelwe ku mwanakashi, ubumi bwakwe bwipi; nomba bwafula amacushi.”—YOBO 14:1, DIOCESE OF MBALA.

NAKALIMO mutontonkanya ukuti insandesande sha fya mweo fyonse shiya shileonaika panono panono mpaka no kukota. Ifipe fimo ifyapala bamotoka nelyo bamashini fiya fileonaika panono panono mpaka fyaleka ukubomba. Umuntu kuti amona kwati e ficitika na ku nsandesande sha fya mweo. Lelo uwasambilila ifyo ubumi bwa nama bwaba Steven Austad atile: “Ifya mweo fyalipusana sana na bamashini. Icalenga ukuti ifya mweo fibe ifyaibela, ni co fyena insandesande sha fiko ilyo shafwa, palapyana shimbi ishapalana na shilya shine shalipo.”

Umuntu nga aicena, tulapapa ifyo icilonda cipola, lelo icipapusha na sana ca kutila cila nshita insandesande sha mu mubili shilafwa kabili palapyana shimbi ishalingana na shilya shine ishalipo. Tontonkanyeni pa ficitika ku mafupa ya mu mubili wenu. Magazini ya Scientific American itila: “Nga twalolesha ifupa, limoneka kwati lintu lyauma, lelo lyalikwata insandesande sha mweo ishifwa cila bushiku e lyo papyana shimbi. Kanshi ninshi nga papita imyaka 10, umubili onse uwa muntu ukwata amafupa yambi ayapya.” Mu filundwa fimbi ifya mubili, insandesande shonse shilafwa papyana na shimbi mu kashita fye akanono. Insandesande sha nkanda, ilibu, na mu nda, cila bushiku shilafwa papyana na shimbi. Muli sekondi umo, umubili wa muntu ulapanga insandesande ishipya nakalimo 25 milioni isha kupyana pa shifwile. Nga ca kutila umubili tawalecite fyo cila bushiku, fwe bantu nga tutendeka ukumoneka kwati bakote lilya line tuli abaice.

Ilyo abasambilila ifyo ubumi bwaba batendeke ukusambilila na pa fyo ulusandesande ulwine lwaba, e lyo bamwene ifyo insandesande shipyana bwino pa shifwile. Ilyo umubili ulepanga ulusandesande ulupya, ulo ulusandesande na lo lufwile ukukwata ico batila DNA. Muli DNA e mwaba ifingi ifilanga ifyo umubili onse uwa muntu ufwile ukuba. Nomba nga mwatontonkanyapo, kuti mwatila miku inga umubili wapanga insandesande ishipya ishikwata DNA, te kutula fye apo mwafyalilwe lelo ukutula apo umuntu abela pa calo? Pa kuti mumone umulandu twingapapila sana pali ici, tontonkanyeni pa fingacitika nga ca kutila umuntu abomfya mashini ukuti akopolole ifili pe pepala fibe na pa mapepala yambi. Nga ca kutila aleti ipepela lipya ilyafuma mu mashini, e lyo abwekeshamo pa kukopolola fimbi kabili atwalilila ukucite fyo fine, ifilembo filaya fileshibantukila, fyasuka fyaleka no kumoneka bwino. Lelo DNA yena taipwa amaka ilyo insandesande ishipya shilekopolola ifili mu nsandesande sha kale ishilefwa. Cinshi cilenga? Pantu shena shalikwata amaka ya kuiwamya no kutwalilila filya fine shaba. Nga ca kutila insandesande tashalecite fyo, ino nshita abantu bonse pano calo nga balifwa!

Te kuti tutile ukonaika kwa nsandesande e kulenga ukukota, pantu ilyo insandesande sha filundwa fyonse ifya mubili wa muntu shafwa, palapyana shimbi. Ilyo insandesande sha filundwa fyalekanalekana shafwa, lyonse fye palapyana shimbi isha uyo wine musango kabili pa nshita ilya ine shilefwaikwa. Nomba cinshi cilenga ukuti ifi fyonse fileke ukucitika ilyo inshita ya kukota no kufwa yafika?

Bushe Ifya Mweo E fyo Fyapangwa Ukuti Filekota?

Cinshi pushi ekalila imyaka 20, ilyo akanama kambi akalingana nankwe ubukulu kena kekala fye imyaka itatu?a Cinshi akasuusu kekalila imyaka 20 nelyo 30, lelo impuku yena ikala fye imyaka itatu? Cinshi bafulwe bamo bekalila imyaka 150, lelo insofu ikala fye imyaka 70? Ifintu pamo nga ifyo ica mweo cilya, ifyo caba ubukulu ne fyo bongobongo yakula, nangu fye ifyo cikula ne fyo cicita, tafitwafwa ukwishiba ico ifya mweo fimo fifwila bwangu ilyo fimbi filakokola. Icitabo ca Encyclopaedia Britannica citila: “Muli DNA iyaba mu nsandesande e mwaba ifilanga inshita iyo ica mweo cikekala.” Insandesande shalipiminwa inshita shingekala. Lelo ilyo inshita ya kufwa yaya ilepalama, cinshi cilenga ukuti insandesande shileke ukucita fyonse ifyo shalecita kale?

John Medina, uwasambilila ifyo ifya mweo fyaba alembele ukuti: “Tatwaishiba icilenga ukuti inshita imo ifi nga yafika, insandesande sha fya mweo shileke ukucita fyonse ifyo shalecita kale.” Na kabili atila: “Mu nsandesande e mwaba ifilanga inshita ica mweo cifwile ukukota no kufwa.”

Kuti twapashanya umubili wa muntu ku kampani akabomba bwino imilimo pa myaka iingi. Tutile mwamona fye pali aka akampani abakalamba ba ncito baleka ukwingisha aba ncito no kusambilisha ababomfi abapya ifya kubombe milimo. Baleka ukushita bamashini abapya, ukulungisha ifileonaika no kuwamya ifikuulwa. Te kuti papite ne nshita, akampani ka musango yo kuti kawa. Kuti mwaipusha ukutila cinshi calenga abakalamba ba ncito bonse ukuleka ukubomba nge fyo balebomba kale? E cipusho na basambilila ifyo ifya mweo fyaba bepusha ilyo bafwaya ukwishiba icilenga ukukota. Icitabo citila The Clock of Ages (Icilenga Ukukota) citila: “Icibapesha sana amano abafwaya ukwishiba ico kwabela ukukota ca kutila tabaishiba icilenga umubili waleka ukupanga insandesande sha kupyana pa shileonaika.”

Bushe Kuti Kwaba Umuti wa Kukanakota?

Abasambilila batila ukukota “e cintu cabafya sana ukwishiba pa ficitika ku fya mweo.” Nangu ca kutila abasambilila balifwailisha pa myaka iingi, balifilwa ukwishiba icilenga ukukota, balifilwa no kusanga umuti wa kukanakota. Muli magazini wa Scientific American uwa mu 2004 mwali amashiwi ya kusoka ayalandilwe na basambilila 51 abafwailisha icilenga ukukota. Magazini yatile: “Pali ino nshita takwaba nangu kumo uko mwingashita umuti wa kukanakota, takwaba umuti uwingalenga umukote aba umwaice, nelyo uwingalenga umuntu ukukanakota bwangu.” Nangu ca kutila ukusala bwino ifya kulya no kutukusha umubili kuti kwalenga umuntu ukubako no bumi busuma no kukanafwa bwangu ku malwele, takwaba nangu cimo ico abasambilila basanga icingalenga umuntu ukukanakota bwangu. Ifi fishinka fitucinkulako amashiwi ya kwa Yesu aya mu Baibolo ayatila: “Nani pali imwe nga alesakamikwa engalundako umukono umo ku bumi bwakwe?”—Mateo 6:27.

Ilyo alelanda amashiwi ya kulekelesha pa fyo abantu balebombesha muli ino myaka ukufwaya umuti wa kukanakota, Medina, alembele ukuti: “Ukulanda fye icishinka, tatwaishiba icilenga ukukota. . . . Nangu ca kuti napapita imyaka iingi apo twatendekele ukulwisha ubulwele bwa kansa, na nomba tatulasanga umuti. Fwe bashilasanga umuti wa kansa, katwishi nga tukasanga umuti wa kukanakota.”

Ukufwailisha Kwalilenga Bailuka Icintu Cimo Icacindama

Ifyo abasambilila bafwailisha pa fyo ifya mweo fyaba na pa cilenga ukukota, tafyafumyapo isubilo lya kwikala imyaka iingi. Ifyo bamo basanga fyalilenga bailuka icintu cimo icacindama icingabafwa no kwishiba icilenga ukukota. Michael Behe, uwasambilila ifyo insandesande shaba alembele ukuti: “Muli iyi myaka 40 iyapita, ukusambilila ifyo ifya mweo fyaba kwalilenga twaishiba ifingi pa nsandesande. . . . Abengi abasambilila ifyo insandesande shaba, basanga ukuti nangu cibe shani kwaliba ‘uwapangile’ ifya mweo!” Ni fyo fine, kwaliba umo uwa mano uwapangile ifya mweo. Kwena, Behe te wabalilepo ukulande fi. Ilyo umo uwaleimba amalumbo kale atontonkenye sana pa fyo umubili wa muntu wapangwa, atile: “Nalengelwe mu musango wa kutiinya kabili uwa kupapa.”—Amalumbo 139:14.

Nga ca kutila kwaliba uwapangile ifya mweo fyonse, ninshi kuti twaipusha ukuti, Bushe Lesa uwabumbile ifintu fyonse, abumbile abantu ukuti baleikala imyaka inono nge fikala inama shimo nelyo bushe alefwaya baleikala imyaka iingi ukucile nama?

[Futunoti]

[Amashiwi pe bula 22]

‘Twalengwa mu musango wa kupapa’

[Icikope pe bula 20, 21]

Bushe icilenga ifya mweo ukukota ni co insandesande shilaya shileonaika?

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 22]

DNA: Photo: www.comstock.com