Ni Shani Twingekela Imyaka Iingi Intu Tufwaisha?
BAMO balesubilo kuti imyaka ikana limo iikakonkapo e intu abantu bakafika pa buyo bwa kubombesha ku kutantalishako ubumi. Umo pali aba ni Dokota Ronald Klatz. E mukalamba wa kabungwe ka American Academy of Anti-Aging Medicine aka badokota na basayantisti baipelesha ku kutantalishako imyaka abantunse bekala. Wena ne fibusa fyakwe balepanga ukwikala imyaka iingi nga nshi. Dokota Klatz atila: “Ndesubila ukwikala imyaka 130, no kucilapo. Twalisumino kuti ukukota kuti kwapwa. Kwaliba ifya kupangapanga nomba ifingacefyako, ukulesha kabili napamo no kufumyapo ukukota no kulwala ifyo pali ino nshita beta ati ukukota kwa cifyalilwa.” Dokota Klatz alanwa umuti wa matabuleti 60 cila bushiku pa kufwaisha fye ukutantalishako ubumi.
Bushe Imfyalo no Kundapila ku MaHormone Kuti Fyatantalishako Ubumi?
Abantunse balesubila mu kundapila ku mahormone e kuti ifintu ifyalula imibombele ya nsandesande mu mubili. Ukwesha ukubomfya hormone itwa DHEA kumoneka kwati kulacefyanyako ukukota ku nama sha mu muputule wa fya kweshaesha.
Nyunshipepala wa Aftonbladet ku Sweden ayambwile Dokota Suresh Rattan, profesa wa pa Aarhus University, ku Denmark lintu alandile pa lwa hormone ya fimenwa iitwa kinetin ukuti: “Ukwesha mu muputule wa fya kweshaesha kulango kuti insandesande sha bantunse ishibikwa muli kinetin tashaluka pa nshita shilingile ukukotelapo. Shiba fye ishituntulu mu bumi bwashiko bonse.” Ifishishi ifyaundapwa kuli iyi hormone filekala inshita yalepako amapesenti ukufuma pali 30 ukufika kuli 45.
Batungo kuti ukundapa ukubomfya hormone ya Melatonin kwalitantalisheko ubumi bwa bakoswe ukufika pa maperesenti 25. Ukulundapo, bakoswe balemoneka abakosaka sana, aba bumi busuma, kabili abakwatisha amaka.
Abatila hormone ya human growth hormone (hGH) ilondapa batungo kuti ilalenga inkanda ukuwama, ne micincili ukukula, ukufwaisha ukulaalana, umutima ukuba ne nsansa, ukutontonkanya bwangu, kabili ne fya kulya mu mubili ukulabomba kwati ni mu wa mwaice.
Bambi basubila mu mfyalo. Basayantisti balisondwelela ukuti ukupitila mu kwalula imfyalo , kuti bayalule nshita umwambo wingekala. Na kuba, balitantalishako fye ne nshita imyambo imo ikala imiku 6 ukucila pa fyo ikala lyonse. Ici e calenga abantu ukusubila mu kusanga no kwalula imfyalo shapalako mu bantunse. Magazini ya Time yaambwile Dokota Siegfried Hekimi uwa pa McGill University, mu Montreal, uwatile: “Nga ca kuti twasanga imfyalo mu bantunse ishipima imyaka abantunse bekala, kuti napamo twashinashako umusenselo panono, pa kuti tutantalisheko ubumi.”
Abasambilile fya bumi balishiba pa nshita ntali ukuti telomere iyaba ku mpela ya machromosome e kuti umwikala ifipima abo umuntu akapala, ilepipa lyonse lintu ulusandesande lwapanga na lumbi. Lintu telomere yaipipilako nalimo amapesenti 20, ulusandesande lulaleka ukuibukulula kabili lulafwa. Kwaliba ifyo beta ati telomerase ifilenga telomere ukulepa na kabili, ici e cilenga ukuti ulusandesande lutwalilile ukulaakanikana. Mu nsandesande ishingi telomere taibomba, lelo telomerase ilengila bwino bwino mu nsandesande shimo, kabili ilenga insandesande ukulakula no kulaakanika ukucila imiku shakaninapo no kukuula.
Ukulingana na bafwailisha, ici calilenga ukuti kube isubilo lya kulwisha amalwele ya kukota. Ni shani pa lwa kupyanikapo insandesande sha mu mubili shimbi ishitwa ati stem cells (e kuti isandesande shilenga umubili ukubukuluka) ukubomfya amastem cells “ayashifwa” ayakwata telomerase icili ilebomba? Ukulingana na The New York Times, Dokota William A. Haseltine atila: “Aya mano yaumfwika aya bumunshifwa bwa bantunse yakalalundululwa panono panono mu myaka 50 iileisa.”
Bushe Sayansi ya Kupanga Tumashini Twacepesha no Kusunga Ifitumbi mu Menshi Makasa kuti Fyabomba?
Kuliko ne subilo muli sayansi ya kupanga tumashini twacepesha. Abasumina muli ifi batungo kuti tumashini twacepesha ukucila fye ne nsandesande kuti twapangwa ku ntanshi utwingalawamya nelyo ukubukulula insandesande ishakota ne filundwa fya mu mubili ifyakota. Pa kukumana kwa kupwisha ukukota, uufwailisha umo atile badokota ba mu mwanda wa myaka uwalenga 21 kuti babomfya sayansi ya kupanga tumashini twacepesha pa kuti abantunse belafwa.
Kuli no kusunga ifitumbi mu menshi makasa no kusubila ukuti sayansi ikabukulula insandesande shafwa, no kushilenga shibe ishituntulu na kabili. Kuti icitumbi conse nelyo bongobongo fye fyasungwa mu menshi makasa. Umwaume umo atwele fye ne nsalu ya kufimbana pa kuti isungwe mu menshi makasa. Mulandu nshi asungishe insalu ya kufimbana mu menshi makasa? Yali ya kwa cibusa wakwe uwalubile kabili yaliketweko insandesande sha nkanda yakwe no mushishi uunono. Alefwaya ifi fisungwe mu menshi makasa pa kuti umunankwe akabe umumi na kabili nga ca kuti sayansi yatendeka ukubwesha abantu ku bumi na kabili ukufuma ku nsandesande shabo ishinono nelyo lumo fye.
Ni Bani Tufwile Ukucetekela?
Abantunse mu cifyalilwa bafwaisha ukuba abomi, te kufwa iyo. E ico abantu balisumina no kusubila sana mu kulunduluka kwa sayansi pa lwa ici. Nangu cibe fyo ukufika na lelo takwaba ubushinino ubuli bonse ubwa kuti amahormone ya DHEA, kinetin, melatonin, hGH, nelyo ifili fyonse fimbi kuti fyacefyanya ukukota ku bantunse. Abalengulula baleti ukwalula amahormone tapali ifyo kukacita lelo kukafumamo fye insandesande ishingaleta kansa. Kabili sayansi ya kupanga tumashini twacepesha no kusunga ifitumbi mu menshi makasa ficili fye ni sayansi ya kwelenganya fye kabili ficili tafilacitika.
Sayansi yalilenga ubumi bwa bamo ukutantalilako kabili icili ikatantalishako ubumi, lelo tayakatale aipeela umuntu uli onse ubumi bwa muyayaya. Mulandu nshi tayakacitile fyo? Icasuko caumfwika cili ca kuti sayansi ya bantunse te kuti yasuke icilenga ukukota ne mfwa.
Icilenga Ukukota ne Mfwa
Basayantisti abengi balasumina ukuti cimoneka kwati ukukota ne mfwa fyaba mu mfyalo shesu. E co kuti twaipusha ukuti: Ni lilali, ni shani, kabili mulandu nshi fyaingilile mu mfyalo?
Baibolo ilatwasuka bwino, nangu cingati taibomfya amashiwi ya fya mfyalo nelyo DNA pa kulondolola. Abena Roma 5:12 batila: “E ico filya ulubembu lwaingilile mu muntu umo pano isonde, ne mfwa yaingilile mu lubembu; e fyo ne mfwa yayambukile ku bantu bonse, pantu bonse balibembwike.”
Umuntu wa kubalilapo, Adamu, alikwete isubilo lya kwikala ku ciyayaya. Umubili wakwe wapangilwe na fyonse ku kwikala no kuipakisha ubumi bwa muyayaya. Lelo pali fintu ali no kucita pa kuba no bumi bwa muyayaya. Pa kuti Adamu engekela ubumi bwa muyayaya ali no kulaumfwana no Uupeela ubumi, Kabumba, kabili no kumumfwila.—Ukutendeka 1:31; 2:15-17.
Adamu asalilepo ukupondokela Kabumba. Na muli fyo, Adamu atungile ukuti cawama umuntu ukulaiteka ukwabula Lesa. E co alibembwike. Ukufuma pali ilya nshita, cali kwati mfyalo shakwe shalyalwilwe . Mu cifulo ca kuti ubufyashi bwakwe bupyane ubumi bwa muyayaya, Adamu abalengele bapyane ulubembu ne mfwa.—Ukutendeka 3:6, 19; Abena Roma 6:23.
Isubilo Line Line
Lelo ulubembu ne mfwa tafyali na kubelelela. Abena Roma 8:20 batila: “Pantu ifibumbwa fyalengelwe ukulamba ku kuicusha fye, te ku kuitemenwa iyo, lelo pa mulandu wa wafilamfishe, pa kucetekela [uwabikileko ne subilo, NW].” Kabumba wa bantunse, Yehova Lesa, alekele balefwa pantu balimubembukile, lelo lintu acitile ifi alibikileko ne subilo.
Ili subilo lyalisaishibikwa bwino lintu Yesu Kristu aishile pe sonde. Pali Yohane 3:16 patila: “Pantu Lesa atemenwe aba pano isonde ukutemwa kwa kuti apeele Umwana wakwe uwafyalwa eka, ukuti onse uumutetekela eonaika, lelo abe no mweo wa muyayaya.” Lelo ni shani fintu ukutetekela Yesu Kristu kwingatupususha ku mfwa?
Nga ca kuti lubembu lulenga imfwa, ninshi ulubembu lufwile ntanshi ukufumishiwapo ilyo imfwa tailafumishiwapo. Ku kubangilila kwa butumikishi bwakwe nga Kristu, Yohane Kabatisha atile: “Moneni, Umwana wa mpaanga wa kwa Lesa, uulesendo lubembu lwa ba pano isonde.” (Yohane 1:29) Yesu Kristu takwete lubembu nangu lumo. E co tali no kufwa, icaba e cilambu ca lubembu. Lelo alekele bambi bamwipaye. Mulandu nshi? Pantu ilyo acitile fyo, alipile umutengo wa membu shesu.—Mateo 20:28; 1 Petro 3:18.
Ilyo alipile uyo mutengo, bonse abali no kutetekela Yesu bali no kuba ne subilo lya kukaanafwa. Sayansi kuti napamo yatantalishako ubumi bwesu panono, lelo ukutetekela Yesu e nshila ya cine cine iya ku bumi bwa muyayaya. Yesu alikwata ubumi bwa musango uyu mu muulu, na batumwa bakwe aba busumino, kabili na bambi e bo bakakwata. Lelo fwe bengi fwe batetekela Yesu, tukakwata ubumi bwa muyayaya pe sonde lintu Yehova Lesa akabwesha Paradise wa pe sonde.—Esaya 25:8; 1 Abena Korinti 15:48, 49; 2 Abena Korinti 5:1.
Ubumi bwa Muyayaya Muli Paradise wa pe Sonde
Umwaume umo aipwishe ati: “Bushe bantu banga bakaba ne nsansa sha kuba abomi ilyo abantu bashakatale abafwa?” Bushe ubumi bwabula ukufwa bukalatendusha? Baibolo itwebo kuti tabwakaletendusha. Itila: “Acitile conse cine icayemba mu nshita ya ciko; abika ne nshita ya muyayaya mu mitima ya bantu, pa kuti umuntu te kuti eluke umulimo uo Lesa abomba ukutula pa kutendeka no kufika ku mpelelekesho.” (Lukala Milandu 3:11) Fintu Yehova Lesa abumba fingi cine cine kabili fyalipikana ica kuti fikatwalilila ukutusekesha, ukutucincimusha no kutuletele nsansa lyonse, na ku ciyayaya fye.
Umwaume uwalesambilila pa lwa cuni icitwa Siberian Jay atile cali “mwishibishi waibela uulenga umuntu ukusekelela.” Kabili atile ukulatamba icuni kwaba pa fintu aipakisha mu bumi bwakwe. Ilintu asambilile ifingi pa lwa cuni, e lintu cacilileko ukumusekesha. Atile na lintu papitile imyaka 18, ali acili talapwisha ukucisambilila. Nga ca kuti umusango wa cuni umo fye kuti wasekesha, ukucincimusha umuntu wa mano pa myaka 18 lintu alecisambilila cine cine, shitontonkanyeni fintu kukaba insansa no kumfwa bwino mu kusambilila ububumbo bwa pe sonde bonse.
Tontonkanyeni pa fintu ifisuma ifya muli sayansi ifyo umuntu akasambilila ukwabule nshita ukumucepela. Tontonkanyeni pa lwa ncende shisuma shintu mukalatandalila na bantu bambi bambi abo mukalakumanya. Esheni ukwelenganya ifintu, ukufipanga no kufikuula. Kukaba amashuko yabule mpela aya kulundulula no kubomfya amano ya kupange fintu. Lintu twatontonkanya pa bwingi bwa fya bumbwa, ciyayaya fye e cikalenga ukuipakisha ifintu ifikaba mu bumi.
Baibolo ilangilila ukuti na baafwa bakekala ku ciyayaya ukupitila mu kubuushiwa. (Yohane 5:28, 29) Napamo tukomfwikisha ifingi ifyo tushaishiba ifyacitike kale lintu abaliko bakalondolola no kwasuka ifipusho fyesu ifingi. Tontonkanyeni pa kumfwikisha konse pa lwa fyacitike kale pa nshita shalekanalekana ifyo ababuushiwa bakalalondolola.—Imilimo 24:15.
Ilyo mwatontonkanya pa nshita ilya, kuti mwaumfwikisha ukuti lintu Yobo akabuushiwa, pambi kuti afwaya ukulanda fimbi mu mashiwi ya pali Yobo 14:1. Napamo akatila: “Umuntu uwafyalwa ku mwanakashi nomba ekala ku ciyayaya, kabili alasekelamo.”
Ku bacetekela Yehova no kutetekela Yesu, te ciloto fye ukutantalishako ubumi ku ciyayaya. Ico cili no kucitika nomba line. Takwakabe ukukota ne mfwa. Ifi e filanda Amalumbo 68:20 ukuti: “Kuli Yehova Shikulu e kwabo mwa kufumina ku mfwa.”—Ukusokolola 21:3, 4.
[Ifikope pe bula 4, 5]
Ukulunduluka muli sayansi kwalilenga abantu ukusubila ukwikala imyaka iingi sana
[Icikope pe bula 7]
Iciyayaya fye e cikalenga ukuipakisha ifintu ifikabako mu mikalile