Abaice Bepusha Ukuti . . .

Bushe Kuti Naleka Shani Ukwamba Bambi?

“Bushiku bumo naile ku parte. Ubushiku bwakonkelepo naumfwile fye abantu balelanda ati kulya kwine ku parte naliulungana no mulumendo umo ifi. Ubu bwali bufi ubwafita fititi!”—Linda.a

“Limo abantu balanjeba ati ndeenda no mukashana umo ifi, nomba uyo wine mukashana nshamwishiba no kumwishiba! Abantu abengi abalanda pa banabo tababika na mano ku kwishiba bwino bwino ifishinka.”—Mike.

ULWAMBO kuti lwalenga umuntu atampa ukubepa ubufi ubwafiita fititi ukucila na pali bulya ubo abapanga amafilimu babepa pa mulandu wa kufwaya fye ukuwamya ilyashi. Umfwa ifyo Amber uuli ne myaka 19 asosele. Atile: “Balambepesha ubufi lyonse. Naumfwile abantu baletila nalikwete ifumo, e lyo naponya, na kabili balembepesha ati naleshita no kushitisha imiti ikola, balelanda no kuti nalebomfya iyi ine imiti. Cinshi abantu balelandila ifya musango yu pali ine? Ukulanda fye icishinka, nshishibe icalengele!”

Ukwamba Abantu pa Intaneti na pa Mafoni Nakuseeka

Ilyo abafyashi bobe balekula, ulwambo lwasekele sana pali iyo nshita lwa kulanda fye pa kanwa. Lelo, muno nshiku kwaliba no kucita ulwambo pa intaneti na pa mafoni. Ulu kwaisa intaneti apo abantu balanshanya mu kwangufyanya, umulumendo nangu umukashana kuti akuseebanya nangu tasosele icili conse. Mashiwi fye ayanono engalembela abantu bambi, akonawila ne shina.

Bamo batila intaneti e yo abantu ino nshita balebomfya sana ukwambilapo abanabo ukucila amafoni. Pa intaneti limo palaba fye no kwa kusanga nelyo ukulemba ifyebo fyeka fyeka ifya kuseebanya umuntu umbi. Pa intaneti, abantu balabasuminisha ukuipangila apa kulemba ifyabo ifyo na bambi bengabelengako. Nomba ifibapo sana lwambo, ulwambo ulo umuntu ashingalanda nga kululanda fye pa kanwa. Inshita imo kwali abantu abalefwaya ukwishiba nga ca kuti ca cine ulwambo lwa pa intaneti lwaliseeka. Baipwishe abaice bamo. Pa mpendwa ya baice baipwishe, ukucila pali hafu balisumine ukuti balibambapo pa intaneti.

Lelo, bushe ukulanda pa bantu bambi lyonse kulabipa? Kabili bushe kulaba ilyo . . .

Ciba fye Bwino Ukulanda pa Bantu Bambi?

Bushe cine nangu bufi?

Cibi ukulanda pa bantu bambi. □ Cine □ Bufi

Bushe icasuko icilungeme ni cisa? Inshita shimo ukulanda pa muntu umbi takubipa. Pantu na Baibolo itweba ukuti mube “abalolekesha ne fya banenu.” (Abena Filipi 2:4, Baibele wa Mushilo) Ici tacilolele mu kuti ninshi tulingile ukufwaya ukwishiba fyonse fye ifyo abantu bambi balecita. (1 Petro 4:15) Lelo ukulanda fye ilyashi ilisuma kuti kwalenga twaishiba fimo ifingawama ukwishiba. Kuti twaishiba uuleupa nelyo uuleupwa, abakwete umwana e lyo na balekabila ubwafwilisho. Nga kukonka fye, te kuti tulande ati twalisakamana bambi nga tatubalandapo.

Lelo, ilyashi ilili fye bwino kuti lyasanguka ulwambo. Tutile, mu lyashi fye umo alanda ukutila, “Chanda kuti awama ukuba umukashi wa kwa Bwalya.” Abengomfwako ili lyashi kuti batendeka ukweba abantu ukuti Bwalya enda na Chanda ilyo pali aba bantu pashili nangu cimo. Nalimo kuti watila tapali icibipile apa. Ni filya batila icikalipa cumfwa umwine, kanshi nga ni we babepeshe ubufi e lyo wingomfwa ifyo cikalipa!

Julie, umukashana uuli ne myaka 18, inshita imo balimwambilepo, kabili calimukalipe nga nshi. Atila: “Nalifulilwe, kabili natampile ukutontonkanya ukutila nshakatale ncetekelapo umuntu.” Jane, uuli ne myaka 19 na o e fyo cali. Atila: “Natampile ukutaluka umulumendo balentunganya ukuti e o naleenda nankwe, ici calibipile pantu ulya mulumendo aali fye munandi kabili nalemona kwati tapali uwingatendeka ukunyamba pa mulandu fye wa kuti ndalanda nankwe.”

Kanshi ulwambo talwawama iyo. Lelo, abengi abaumfwapo ifyo cikalipa nga babamba, nabo bene balasumina ukutila balicitapo ulwambo. Nga ca kutila umo alelanda amashiwi ayabi pa muntu umbi, cilafya ukwikala fye ukwabula ukupoosapo. Mulandu nshi cafisha? Phillip uuli ne myaka 18 atila: “Ulwambo lulalenga umuntu afumya amano ku filemucusha. Abantu batemwa ukulanda sana pa mafya ya bantu bambi ukucila ukulanda pa yabo.” E ico, cinshi wingacita nga ca kuti ilyashi mulelanda na banobe lyasanguka ulwambo?

Alula Ilyashi Bwino Bwino!

Mona ifyo namutekenya alingile ukutontonkanya bwangu ifya kucita nga aleensha mu musebo umuli imyotoka ishingi. Limbi kuti kwacitika ifingalenga mu kwangufyanya aya mu musebo umbi, nelyo anashako motoka pa kuti motoka imbi ipite, atemwa aiminina. Nga ca kuti namutekenya nabika sana mano ku kwensha, alamona ifyo ku ntanshi kuli, e lyo no kucitapo fimo ilyo line fye.

E fyo wingafwaya ukucita nga ca kuti mulelanda ilyashi na banobe. Kuti waumfwa uko ilyashi lilelola. Nga waumfwa ukuti mwatampa ukwamba umuntu, bushe kuti wayalula ilyashi mwatampa ukulanda pali fimbi? Nga taucitile fyo, wishibe ukuti calubana, pantu ulwambo lulaletelela. Mike atila: “Naleshimikila abanandi pa mukashana umo ifi nati alitemwa abalumendo. Lelo umo pali balya bene twali na bo, ailemweba ifyo nasosele. Nshakatale ndaba ifyo akalipe ilyo aishile mu kumona ne fyo ishiwi lyakwe lyaumfwikile. Mu kuya kwa nshita twasukile twatampa ukusoshanya, lelo nshumfwa bwino nga naibukisha ukuti nalimukalifye sana!”

Kwena tacayanguka ukwalula ilyashi nga ca kuti twatendeka ukwamba umuntu umbi. Nangu cibe ifyo, caba nga filya Carolyn uuli ne myaka 17 alandile ati: “Ulingile ukucenjela sana ne fyo ulelanda. Nga ca kuti ifyo uleshimika taufishibe bwino bwino, kuti wabepa ubufi.”

Nga ulekonka uku kufunda ukwaba muli aya malembo yaba mu Baibolo kuti waleka ukwamba abantu bambi:

“Mu bwingi bwa fyebo tamubula bupulumushi, uulame milomo yakwe alishilimuka.” (Amapinda 10:19) Nga walanda sana ifyebo ifingi, kuti wasuka walanda ne fya kuti wasakamana ukuti kanshi nga tawafilandile. Kanshi caliba bwino abantu bakwishiba ukuti taulanda sana lelo ulakutika sana!

“Umutima wa mulungami welenganye ca kwasuka, lelo akanwa ka babifi kapongolole fyabipa.” (Amapinda 15:28) Ilyo taulasosa fimo, intanshi tontonkanya pa co ulefwaya ukulanda!

“Lanshanyeni icine umuntu onse no munankwe.” (Abena Efese 4:25) Ilyo taulashimika fimo, ica kubalilapo ishiba nga ca kuti ilyo lyashi lya cine.

“Ifyo mufwaya abantu bacite kuli imwe, citeni ifyo fine kuli bene.” (Luka 6:31) Nangu ca kutila ifyo ulefwaya ukulanda pa muntu umbi fya cine, ipushe we mwine ukutila, ‘Bushe kuti naumfwa shani nga ca kuti nine umuntu umbi alelandapo kabili asokolola ne fya musango yu pali ine?’

“E ico, kanshi, natukonkelele ifya mutende ne fya kukuulana.” (Abena Roma 14:19) Nangu fye lyashi lya cine kuti lyaba ilibi nga ca kuti talilekosha bambi.

“Mube no buyo bwa kwikala tondolo no kwangwa fye ifyenu no kubombela ku minwe yenu.” (1 Abena Tesalonika 4:11) Wilabika sana amano ku fya banobe. Kwaliba ifintu ifisuma ifyo wingacita muli iyo nshita.

Nga ni we Baleamba

Kuti wasumina ukutila tulingile ukulama ululimi pa kuti twilayamba bambi. Lelo nga ni we baleyamba, e lyo wingamona sana ifyo ulwambo lwabipa. Ilyo Joanne uuli ne myaka 16 bamwambile, alandile ukuti: “Nalemona kwati capwa nshakakwatepo abanandi. Inshita shimo pa kulaala, nalelila. Naleumfwa kwati ishina lyandi lyaonaika capwa!”

Finshi wingacita nga ca kuti ni we bayamba?

◼ Ishiba icilengele balelanda pali iwe. Ishiba icilenga abantu ukwamba abanabo. Bamo ico bambila abanabo ni co bafwaya ukulumbuka no kuti abanabo balemona kwati e beshiba bwangu ifintu. Karen uuli ne myaka 14 atila: “Bafwaya abantu balemona kwati e bacenjela pantu fye balelanda pa bantu bambi.” Icilenga abaice bamo ukuseebanya abanabo ni co balamona ukutila abanabo balibacila, kanshi balabasebanya pa kutila cimoneke kwati tababacila. Renee uuli ne myaka 17, alanda na umbi umulandu uulenga abantu ukwamba abanabo. Atila: “Abantu tabakwata fya kucita. Kanshi tabafwaya ukwikala fye, bafwaya ukulalanda ilyashi ilya kuseebanya abanabo.”

◼ Wilafulwa Bwangu. Umuntu nga bamubepesha ubufi, e lyo, afilwa ukuilama, akalipa sana, kuti acita ne co ashaciba na kucita. Amapinda 14:17 yatila: “Uwasuswa kukalipa acito bupumbu.” Nangu ca kutila calyanguka ukulanda ukucila ukucita ico cine ulandile, kwena nga bakwamba, ulingile ukuilama sana. Nga wacita ifyo, tawakalufyanye nge fyo uwakwambile alufyenye.

◼ Ishiba nga ca kuti ca cine balikubepeshe ubufi. Ipushe we mwine auti: ‘Bushe ninshininkisha ukuti ca cine uyo muntu aleng’amba?’ Bushe mang’umfung’umfu fye naumfwile nangu kwali fye fimo ifyo nshaumfwikishe? Bushe ndekosha fye ifintu?’ Ukuba kwena, ulwambo lonse fye apo lwapela lubi. Nangu cibe fyo, ukufulwa sana kuti waonaula ishina lyobe ukucila no bufi bakubepeshe. Kanshi kuti wacita ifyo Renee acitile. Atila: “Ilingi line ndakalipa nga ca kuti umuntu alanda ifibi pali ine, lelo ndesha ukukanafulwa sana pantu ndeshiba ukuti umulungu ukakonkapo nalimo bakalalanda pa muntu umbi nangu pa fintu fimbi.”b

Icingakwafwa Sana

Baibolo isosa ukuti “ifwe bonse tulaipununa imiku iingi,” e lyo yalundako no kutila: “Ngo muntu taipununa mu cebo, uyu ninshi muntu uwapwililika, uwingalama no mubili wakwe onse ku mukobelo.” (Yakobo 3:2) E ico, ukubika mano ku fyebo fyonse ifyo bambi balanda pali ifwe te kuti cibe bwino iyo. Lukala Milandu 7:22 itila: “Umutima obe waishibo kuti imiku iingi na iwe watukile bambi.”

Icintu icikankaala ico wingacita nga bakwamba, kuba ne mibele isuma. Yesu atile: “Amano yalungamikilwa ku milimo ya yako.” (Mateo 11:19) E ico ulesansamukila abantu bonse no kubatemwa. Ukapapa ifyo abakwamba bakaleka bwangu ukukwamba nelyo ifyo ukalasuulako bwangu nga bakwamba.

[Amafutunoti]

IFYA KUTONTONKANYAPO

◼ Bushe kuti wacita shani pa kuti wilaamba bambi?

◼ Kuti wacita shani nga ca kuti umuntu alekwamba?