Bushe Abantu Kuti Bafumyapo Ulukaakala?

“Abafwailisha basanga ukuti abacita ulukaakala ukucila pa muku umo nangu babakakula mu cifungo balatwalilila ukucusha abantu kabili ifyo bonaula te ndalama fye iyo, fingi sana.”—E fyalembele ba dokota Stanton E. Samenow mu citabo citila Inside the Criminal Mind.

UKULI konse fye uko umuntu ekala, cila bushiku kulaba imisango ipya iya ulukaakala. Kanshi ici kuti calenga twaipusha atuti: Bushe inshila shipya isha kulesha abantu ukucita ulukaakala, pamo nga ukubakanda icabipisha, ukubakaka e lyo ne nshila shimbi, bushe shilabomba? Bushe ukubakaka kulalenga baleke ukucita ulukaakala? Nelyo bushe, finshi abekala calo balecitapo pa cilenga abantu ukucita ulukaakala?

Ba Dokota Stanton E. Samenow balembele pa nshila ishipya isha kulesha ulukaakala ukuti: “Pa numa ya kwikala mu cifungo [mukukulu] alacilapo ukucenjela kabili alatwalilila ukufwailapo inshila na shimbi isha kucitilamo ulukaakala. Casangwa ukuti impendwa ya bantu ababwelela mu cifungo pa numa ya kubakakula inono sana pantu nga bafuma mu cifungo, bamo balacenjela sana kabili balasanga inshila shimbi isha kucitilamo ulukaakala ica kuti te kuti babekate [na kabili].” Kanshi kuti twatila ififungo fiba kwati masukulu umo basambilila ulukaakala, kabili ukwabula ukwishiba, ififungo filafwilisha bamukukulu ukucenjela sana mu kucita ulukaakala.—Moneni umukululo uuleti, Ififungo Fyaba Kwati Masukulu umo Basambilila Ulukaakala pe bula 7.

Pa mulandu wa kuti abengi abacito lukaakala tababakanda, bampulamafunde bamona kwati ukucito lukaakala kanshi kusuma. Ici cibalenga ukuba no mupampamina wa kucito lukaakala kabili balafwaya ne nshila na shimbi isha kutobelamo amafunde. Pa kashita kamo Imfumu ya mano yalembele ukuti: “Pa kuti ukupingulo mulimo wabipa takucitwa bwangu, ni pali ici umutima wa bana ba bantu waiswilamo ku kucito bubi.”—Lukala Milandu 8:11.

Bushe Abacita Ulukaakala Baifwaila Fye?

Bushe pa kusanga imikalile kano fye umuntu acita ulukaakala? Ba Samenow batila: “Nalemona kwati ukucito lukaakala kwaliba fye bwino nga ca kuti umuntu mupina sana, nangu napelelwa sana nelyo ali na masakamika.” Lelo pa numa ya kufwailisha sana ificitika, ba Samenow bamwene ukuti ifyo balandile te filenga ukuti abantu balecita ulukaakala. Batile: “Abacita ulukaakala baitemenwa fye, . . . pantu [ifyo umuntu] atontonkanya e filenga ukuti acite ulukaakala te bantu ekala nabo iyo.” Na kabili ba Samenow batile: “Ifyo umuntu atontonkanyapo e fyo acita. Fyonse ifyo tucita tulatala twatontonkanyapo, na lintu tuleficita tulafintonkanyapo kabili na numa ya kuficita tulatontonkanyapo na kabili.” Ba Samenow batile, takwaba ifibalenga ukuba bamukukulu, “bene fye baitemenwa ukuba bamukukulu.”a

Bamukukulu “baisalila fye abene ukube fyo.” Na kuba, nomba line fye inyunshipepala ya ku Britain yakwete umutwe uwaleti: “Ulukaakala Mulimo Uo Abaice ba Mutauni Balesala Ukucita pa Kuti Bakekale Bwino.” Abantu balikwata ubuntungwa bwa kusala ukucita ifyo balefwaya, nelyo fye ni lintu ifintu fyafishe. Tatulekaana ukuti abengi balafyengwa kabili bapiina, nelyo bekala mu ndupwa umo bashumfwana; lelo ifi fyonse tafifwile ukubalenga ukutoba amafunde. Ba Samenow batila: “Abantu tababa bamukukulu pantu bekala na bena mupalamano ababipa nelyo pantu abafyashi babo tababasunga bwino, . . . nelyo tabakwata incito. Ifyo abantu batontonkanya e fibalenga ukucito lukaakala te bantu baikala nabo balenga.”

Ifyo Batontonkanyapo E Filenga Babe Bamukukulu

Baibolo itila ifyo umuntu atontonkanyapo e filenga alecita ifyabipa. Pali Yakobo 1:14, 15 patila: “Umuntu onse eshiwa ilyo alembulwa no kubelelekwa ku lunkumbwa lwakwe lwine. E lyo ulunkumbwa, ilyo lwaimita, lufyala ulubembu; no lubembu, ilyo lwafishiwapo, luleta imfwa.” Umuntu nga aletontonkanya ifyabipa ninshi alelundulula ububi. Kabili icikonkapo kucita icalubana. Ku ca kumwenako umo nga atemwa ukutamba ifye shiku limo limo, mu kuya kwa nshita kuti alafwaisha ukucita ifyo alemona, napamo ukubomfya fye ulukaakala.

Na cimbi icilenga abantu balecita ulukaakala kuitemwa, ukutemwa indalama, ukutemwa ukwangala no kufwaya ukuisekesha apo pene fye. Baibolo yalilandile pa nshita tuleikalamo ukuti: “Mu nshiku sha kulekelesha . . . , abantu bakaba abaitemwa, abatemwe ndalama, . . . abakali, abashatemwa busuma, [kabili] abatemwo kwangala ukucisho kutemwa Lesa.” (2 Timote 3:1-5) Icabipa ca kuti mu mafilimu na mangalo ya pa vidio, na mu fitabo, e mo ulukaakala lumonekela sana kabili na bantu abo bacetekela nabo balacita ulukaakala ne ci calilenga ulukaakala ukufulilako.b Kwena, umuntu tafwile ukukonkelela iyi mibele twalandapo. Na kuba bamo abali ne iyi mibele balyaluka fye sana.

Abantu Kuti Bayaluka!

Umuntu nga ni mukukulu tacipilibula ukuti akatwalilila fye ukuba mukukulu. Icitabo ca Inside the Criminal Mind cilondolola ukuti filya fine umuntu asalapo ukuba mukukulu e fyo “engasalapo no kwalula imibele yakwe ukube iisuma no kutendeka inshila iisuma iya kwikalilamo ukucila ukucita ulukaakala.”

Ifyo abantu bamo bayaluka e filanga ukuti abantu bonse aba fikulilo fyalekanalekana kuti bayaluka.c Nomba pa kuti baaluke bafwile ukuitemenwa ukwalula imibele yabo, no kupata ifintu ifibalenga ukucita ulukaakala, e lyo bafwile no kwalula ukutontonkanya kwabo pa kuti balekonka fye amafunde ya kwa Kabumba ayashaluka. Na kuba Kabumba e watwishiba bwino sana. Na kabili Lesa alikwate nsambu sha kweba abantu icabe cisuma ne cabipa. Pa kuti Lesa atwebe ifyo afwaya, apuutilemo abantu nalimo 40 abakwete akatiina kuli ena ukulemba ibuuku ilyo twaishiba nga Baibolo wa Mushilo. Ili buuku, e litungulula abantu pa kuti babe aba nsansa no kwikala bwino.—2 Timote 3:16, 17.

Nalimo te kuti canguke ukwalula imibele yesu pa kuti tutemune Lesa, pantu tufwile ukulwisha ulubembu ulo twakwata, ulwa kucita icalubana. Na kuba, kalemba umo uwa Baibolo aitile ifyo alelwishanya no lubembu mu mutima wakwe ukuti ‘bulwi’! (Abena Roma 7:21-25) Alicimfishe ubulwi pantu tacetekele mu maka yakwe lelo mu maka ya kwa Lesa, uo Icebo cakwe icapuutwamo “ca mweo kabili ca maka.”—AbaHebere 4:12.

Amaka ya Cebo ca kwa Lesa

Umubili pa kuti ube bwino ulakabila ifya kulya ifisuma. Na kabili ifi fya kulya fifwile ukushetwa bwino bwino e lyo no kusungululwa, ukucite fyo kulakabila inshita na maka. Cimo cine na ifwe, pa kuti tube abakosa mu fya kwa Lesa, tufwile ukulatontonkanya pa fyo Lesa alanda kwati kufisheta pa kuti fingile mu matontonkanyo yesu ne mitima. (Mateo 4:4) Baibolo itila: “Tontonkanyeni fyonse ifya cine, fyonse ifya mushiye, fyonse ifyalungama, fyonse ifya musangwela, fyonse ifyatemwikwa, fyonse ifyawama, conse ica busuma icabako na conse ica kutasha icabako, twalilileni ukutontonkanya pali ifi fintu . . . , na Lesa wa mutende akaba na imwe.”—Abena Filipi 4:8, 9.

Nga tulefwaya ukuleka imibele yesu ya kale no kuba ne mibele iipya, tufwile ‘ukutwalilila ukutontonkanya’ pa fyo Lesa alanda. Pa kuti twishibe Lesa bwino, tufwile ukutekanya pantu ukwishiba Lesa takwisa fye kwati meno ya mu kanwa.—Abena Kolose 1:9, 10; 3:8-10.

Natulande pa mwanakashi uo bacendele ilyo aali umwaice; atendeke ukubomfya imiti ikola, ukunwa ubwalwa no kupeepa fwaka. Kabili ino nshita balimukaka ukufwila mu cifungo pa mulandu wa kucita ulukaakala ulwalekanalekana. Mu cifungo mwine, atampile ukusambilila Baibolo ne Nte sha kwa Yehova kabili atendeke no kucita ifyo alesambilila. Ici calengele ukuti panono panono aleyalula imibele yakwe no kukwata imibele ipya iya kwa Kristu. Fino tulelanda tatontonkanya pa kucite fyabipa nelyo ukutekwa ubusha ku fibelesho fyabipa. Ilembo ilyo atemwa sana ni 2 Abena Korinti 3:17 ilitila: “Lelo Yehova Mupashi; kabili ukuli umupashi wa kwa Yehova, e kuli ubuntungwa.” Nangu ca kuti aliba mu cifungo aliba umuntungwa ukucila ifyo aali kale.

Lesa wa Luse

Kuli Yehova Lesa, umuntu nangu abipe shani kuti ayaluka. Umwana wa kwa Lesa, Yesu Kristu atile: “Nshaisa ku kwita abalungami iyo, kano ababembu ku kulapila.” (Luka 5:32) Kuti nalimo cayafya ukulakonka ifyo Baibolo ilanda. Lelo abatekanya no kukonka ifyo Lesa abeba pamo no kwaafwa kwa Bena Kristu banabo, e baleka imibele iyabipa. (Luka 11:9-13; Abena Galatia 5:22, 23) Pa kwafwa abantu ukulakonka ifyo Baibolo ilanda, Inte sha kwa Yehova ukuli konse balatandalila abaume na banakashi mu fifungo abacitile imilandu ya lukaakala iyapusanapusana abafwaya ukusambilila Baibolo.d Mu fifungo ifingi, cila mulungu, Inte sha kwa Yehova balaya mu kutungulula ukulongana.—AbaHebere 10:24, 25.

Nangu ca kutila abalecito lukaakala balileka kabili Bena Kristu ba cine, Baibolo yena itila, ‘bumpulamafunde bwena bukafula.’ (Mateo 24:12) Nga fintu tukamona mu cipande cikakonkapo uku kusesema twalandapo kwaba pa masesemo ayalanda pa mbila nsuma.

[Amafutunoti]

[Amashiwi pe bula 13]

Kwaliba abantu abengi abacula ku bupiina lelo tabacita lukaakala

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 14, 15]

“BALABWELELA MU CIFUNGO PA NUMA FYE YA MYAKA IBILI”

Inyunshipepala ya The Times iya ku London, mu England yatile, bamukukulu abengi mu Britain abeba mu fikuulwa na bapupu fye, balabakaka na kabili pa numa fye ya myaka ibili. Abengi abakunkuma ku miti ikola balacita ulukaakala pa kuti basangemo indalama sha kubomfya kuli ici cibelesho cabipa icibapwila fye indalama.

[Akabokoshi pe bula 15]

IFIFUNGO FYABA KWATI MASUKULU UMO BASAMBILILA ULUKAAKALA

Profesa John Braithwaite uwa pa University of California mu Los Angeles alembele muli magazini ya Law Review ukuti ififungo fyaba kwati masukulu umo basambilila ulukaakala. Dr. Stanton E. Samenow alembele mu citabo cakwe ica Inside the Criminal Mind, ukuti, “bamukukulu abengi balasambililako ku fyo bacitile kale,” lelo te fintu ifisuma ifyo abantu mu bwikashi bengafwaya ukuti basambilile. Atwalilila ukuti, mu cifungo “umuntu alakwata inshita iikalamba sana iya kusambilila ifya kuba mukukulu uwafikapo sana. . . . Na kuba bambi balesa mu kuba bamukukulu abene bene, ica kuti tabacita fye lukaakala lelo balacenjela sana pa kuti tababekete na kabili.”

Mu cipande ca kulekelesha ba Samenow batile: “Icifungo tacalula imibele ya muntu. Nampo nga ali mu musebo nelyo mu cifungo, umuntu kuti asambilila inshila na shimbi pa kuti akeshibe bwino bwino ifya kucita ulukaakala, kabili alebako na banankwe inshila na shimbi isho aishiba isha kucitilamo ulukaakala.” Mukukulu umo umwaice atile: “Ukwikalapo mu cifungo kwalilenga nafikapo ukulasambilishako bambi ifya kuba bamukukulu.”