Ukuponya Ifumo Te Nshila ya Kupwishishamo Ubwafya
BILL ukufuma fye ku bwaice bwakwe aishibe ukuti ukuponya ifumo lubembu ulukalamba sana ulwalingana fye no kwipaya umuntu. Lelo nangu ca kuti ifi e fyo aishibe pa myaka iingi, mu 1975, ilyo Victoria, umukashana ale-enda nankwe akwete ifumo, tamwene ukuponya ifumo ngo lubembu ulukalamba. Aletiina ukuupa, pali bufi ukuba umufyashi. Bill atile: “Natontonkenye pa cingapwisha ubwafya mu kwangufyanya. E co, naebele Victoria ukuti afumye fye ifumo.”
Filya Bill alemona kwati icingapwisha ubwafya kufumya ifumo, maka maka umukashana nga aimita ilyo bashilefwaya ukukwata umwana, e fyo na bantu abengi bamona. Ukulingana ne fyo abantu bamo bafwailishe mu 2007, amafumo abanakashi baponeshe pano calo mu 2003 yafikile napamo 42 milioni. Abanakashi mu fyalo fye fyonse balaponya amafumo te mulandu ne mipepele yabo no mushobo. Kabili nampo nga bapiina nelyo bakankaala, atemwa balisambilila nelyo tabasambilila bonse balafumya amafumo. Ici cintu caliseeka ukutendekela fye ku bapungwe ukufika fye na ku bakalamba. Nga ca kutila mwasanga ukuti muli pa bukulu ilyo mushilefwaya ukukwata umwana, kuti mwacita shani? Mulandu nshi abengi baponesha amafumo?
‘Nalemona ati e Cingangafwa fye’
Umwanakashi uwa myaka 35 alondolwele ukuti: “Papitile fye imilungu 6 ukutula apo napapiile, nalisaimita na kabili, ninshi ifumo lya pa kubala lyalincushishe kabili na pa kupaapa tacayangwike nangu panono. E lyo inshita naimitilepo na yo ninshi ne ndalama tatwakwete e lyo kabili iyi nshita twalikwete sana amafya mu lupwa lwesu. Twamwene fye ukuti, ukuponya ifumo e kwingawama. Kwena umutima walenjeba ukuti cibi, lelo nalemona ati e cingangafwa fye.”
Fingi filenga abanakashi ukufumya amafumo. Bamo icilenga kukanakwata indalama, e lyo bambi ni co abalume babo balabacusha ica kuti tabafwaya na kufyalako umwana. E lyo bambi bena ni co balapanga ukucita ifintu fimo ifyo bengafilwa ukucita nga bakwata umwana.
Limo icilenga abanakashi ukufumya amafumo, kutiina ukuseebana. E fyo cali ku mwanakashi uo dokota umo uwe shina lya Susan Wicklund alandapo mu citabo cakwe icilanda pa kuponya amafumo icitila This Common Secret—My Journey as an Abortion Doctor. Umukashana umo uwaile kuli ena ukuti amwafwe ukufumya ifumo amwebele ati: “Abafyashi bandi ni bakapepa abakosa. . . . Ifi nshaupwa nga nakwata umwana, bakaseebana. Abanabo bonse bakeshiba ukutila nalibembuka.”
Ba Dokota Wicklund lyena bamwebele ati: “Kanshi, ku bafyashi bobe naubembuka, nomba ulemona ukutila kuti baumfwa shani nga wafumya ifumo?” Umukashana atile: “Kuli bena ninshi nacita ulubembu ulo nshingelelwa. Lelo cabapo bwino pantu ulu lubembu lukaba ni nkaama. Abapepa na [bafyashi bandi] tabakeshibe.”
Ukupingulapo ukuponya ifumo pa mulandu uuli onse, te cintu icayanguka. Cilakalifya sana umutima. Lelo bushe ukuponya ifumo kulapwisha ubwafya?
Tontonkanyeni pa Fifumamo
Ukulingana ne fyo bamo bafwailishe mu 2004 pa banakashi 331 aba ku Russia, na pa banakashi 217 aba ku America abafumyapo amafumo, abanakashi hafu pa ba ku America na ba ku Russia batile, balyumfwile ububi sana pa numa ya kufumya ifumo. Abanakashi abena Russia mupepi na hafu e lyo na banakashi abengi abena America ukucila pali hafu batile umutima walebeba ukuti “nabalufyanya” pa kufumya ifumo. E lyo pa banakashi ba mu America, ukucila pali hafu batile ‘balelunguluka no mutima umo shacela pa co bacitile.’ Apo abengi abafumya amafumo kumo na balya abashipepa baleluka ukuti nabacita ulubembu, mulandu nshi abakashana abengi bafumisha amafumo?
Abengi babapatikisha fye ku bafyashi, na ku babapeela amafumo, nelyo ku fibusa fyabo ifibeba ukuti ukufumya ifumo kwawamapo ukucila ukukwata umwana. Ici cilenga basalapo ukufumya ifumo ukwabula no kutontonkanya pa bubi bwingafumamo. Lelo ba Priscilla Coleman, badokota abaishiba bwino ifyo ukufumya ifumo kucusha umuntu mu matontonkanyo, batile: “Pa numa ya kufumya ifumo, na masakamika pe fumo yapwa, abanakashi balatendeka ukumfwa ububi pa co bacitile, kabili balaba sana no bulanda.”
Ico abengi abomfwa ububi pa mulandu wa kuponya ifumo batontonkanyapo ca kuti: Bushe ilyo bafumishe ifumo, muntu baipeye uwali mwi fumo? Ukulingana no kufwailisha kwaliko pa kuponya amafumo, casangilwe ukuti abanakashi abengi abaponyapo amafumo, “bababepele ukuti mwi fumo tamuba ica mweo, bafumyamo fye insandesande shimo ifi. Abengi batila nga ca kuti balibebele icishinka nga tabafumishe ifumo.”
Pa numa ya kumfwa “ifileta sana ubulanda” ifyo abanakashi 1,940 abafumyapo amafumo balandile, abalefwailisha basangile ukuti, “abengi abafumya amafumo balaba ne cikonko pa mulandu wa kwipaya umwana uwali mu mala uo babebele ukuti tali muntu.” Basosele no kuti “ilingi line balomfwa sana ububi nga bailuka ukuti baipeye umwana wabo.”
Nomba icine ni cili kwi? Bushe ukuponya ifumo kufumya fye insandesande shimo mu mubili wa mwanakashi? Bushe umwana uuli mwi fumo na o wine muntu?
[Akabokoshi ne Fikope pe bula 4]
CINSHI CIBAPO BWINO, UKULEKA UMWANA AFYALWA NELYO UKUPONYA IFUMO?
Mu 2006 kwali abantu bamo abafwailishe ifyo cali ku banakashi abengi abaimite ninshi bacili abapungwe. Abakashana hafu pali aba balifumishe amafumo e lyo hafu tabafumishe amafumo. Abafwailishe batile, “abashafumishe amafumo baliko eyefilya ukucila abafumishe, pantu bena tabakwete sana amasakamika, kabili no tuulo balelala fye bwino. E lyo tabaleipoosa na mu kupeepa ifyamba nga banabo abaponeshe amafumo.”—E fyalandile ulupapulo lwa Journal of Youth and Adolescence.
Lipoti imbi na yo yalandile “pa fyo basangile mu kufwailisha kukalamba ukwacitilwe imiku ine pano calo.” Finshi basangile? Basangile ukuti: “Abanakashi abafumyapo ifumo balalwala sana amalwele yakuma ukutontonkanya, nga kubalinganya ku banakashi abashafumyapo ifumo.”—Report of the South Dakota Task Force to Study Abortion—2005.