Ifilenga Abantu Ukuba ne Mpatila no Musobolola

“Abantunse bonse fye bafyalwa abantungwa kabili abalingana ukucindama, e lyo ne nsambu bakwata shimo shine. Balatontonkanya kabili balakwata kampingu e lyo balingile ukulamona abantu banabo nga bamunyinabo.”—E filanda icipande 1 mu lupapulo lulanda pa nsambu sha bantu ulwa Universal Declaration of Human Rights.

TE MULANDU ne fintu ifisuma ifyo ici cipande calandapo, abantu balitwalilila ukuba ne mpatila no musobolola ku bantu banabo. Iyi mpatila ya bantu ilangilila fye ukuti inshiku twikalamo ni nshiku sha kulekelesha no kuti fwe bantunse tatwapwililika. (Amalumbo 51:5) Nomba te kutila ninshi tapali ifyo twingacitapo. Ukulanda fye icishinka, kuti twafilwa ukupwisha impatila yaseeka mu calo pali lelo, lelo impatila iyo limbi ifwe twingakwata kuti twaipwisha.

Ico tulingile ukubalilapo ukwishiba ca kuti, ifwe bonse kuti twakwata impatila. Icitabo cimo icilanda pa lupato icitwa ukuti Understanding Prejudice and Discrimination catile: “Nalimo ifintu ifyacindama sana ifyo abafwailishapo pa lupato basanga ni fi: (1) umuntu uuli onse uulanda no kutontonkanya kuti akwata impatila, (2) ilingi line icifwaikwa pa kupwisha impatila kubombesha, no kufwaisha ukukanaba ne mpatila, na (3) nga kuli icacindama ico tulefwaila ukucimfya impatila, kuti cayanguka ukukanapata bambi.”

Balanda ukutila ukusambilila kulaafwa sana abantu ukuleka ukupata abantu bambi. Ku ca kumwenako, ukusambilila bwino kuti kwatwafwa ukwishiba ifyalenga abantu ukuba ne mpatila, e lyo no kutwafwa ukuiceceta bwino fwe bene, kabili kuti kwatwafwa ukushipikisha nga ca kuti ni fwe bapatile.

Natulande pa Filenga

Impatila ilalenga abantu ukupotonganya ifishinka, ukubepa ubufi, nelyo fye ukusuula ifishinka nga nafipusana ne fyo batontonkanya pa fintu fimo. Impatila kuti yatendekela fye na ku fintu ifimoneka kwati tafyabipa ifyo ulupwa lwacindika lelo ifyo bashaishiba bwino. E lyo bambi abalenga kwaba impatila ni balya abeba abantu ifyabipa pa mishobo imbi ne mitundu. Cimbi icilenga impatila kutemwisha icalo cesu ne fisambilisho fya bufi ifya mu mipepele. Na cimbi icingalenga, kuba sana ne cilumba. Ilyo muletontonkanya pa fishinka fyakonkapo e lyo na pa fyebo fya mu Baibolo ifyo tulingile ukulakonka, kuti cawama mwaibebeta mwe bene pa kuti mumone nga mulingile ukwaluka.

Ifibusa. Abantu mu cifyalilwa fye balitemwa ukukwata ifibusa, kabili ici tacabipa. E cilya, Baibolo ilandila ukuti “uuitalusha ku banankwe afwaya fye ukucita ifyo umwine atemenwe” kabili tafwaya ukupandwa amano. (Amapinda 18:1) Lelo, tulingile ukusala bwino ifibusa, pantu kuti fyalenga tulecita ifisuma nelyo ifyabipa. E co abafyashi aba mano, balafwaya ukwishiba umusango wa fibusa abana babo basangwa na fyo. Casangwa ukutila abana abanono abali ne myaka itatu na bo kuti bapata imitundu imbi, nga abantu bambi balelanga impatila mu fyo balanda ne fyo bacita. Lelo abafyashi maka maka e balingile ukubombesha ukusambilisha abana babo imibele isuma, pantu abana bakopa sana imisango ya bafyashi babo.

◼ Cinshi Baibolo yalandapo? “Sambilisha umwaice umo afwile ukubela; ne lyo akakota takafumemo.” (Amapinda 22:6) “Uule-enda na ba mano akaba uwa mano, lelo uwangala na bawelewele akacula.” (Amapinda 13:20) Nga muli bafyashi, kuti mwayipusha amuti: ‘Bushe ndasambilisha abana bandi ifya cine kabili ifyalungama mu menso ya kwa Lesa? Bushe ndampana na bantu abakwata imibele isuma iyo ningasambililako? Bushe ndalenga bambi ukuba ne mibele isuma iyo nakwata?’—Amapinda 2:1-9.

Ukutemwisha Icalo Cesu. Icitabo cimo cilondolola ukutila abatemwisha icalo “balatontonkanya sana pa calo cabo no kumona ukuti calicindama sana ukucila ifyalo fimbi, balalumbilisha sana intambi shabamo ne fyo cifwaya kabili bamona kwati e fyacindama ukucila ifya mu fyalo fimbi.” Ba Ivo Duchacek, abasambilila sana ifya mapolitiki, balembele mu citabo citila Conflict and Cooperation Among Nations ukuti: “Ukutemwisha icalo kulalenga abantu ukuba mu mabumba ayashumfwana. Ici calenga abantu ukulamona kwati ukuba abena America, abena Russia, abena China, abena Egypt, nelyo abena Peru cacindamapo pa kuba abantunse.” Uwalipo umukalamba wa kabungwe ka UN alembele ukuti: “Icilenga amafya ayengi ayo fwe bantu tukwata pali lelo, kutontonkanya kwabipa, kabili kumo ukwisa fye na fwe bene ukwabula no kwishiba. Fimo pali ifi kutontonkanya ukuti nakulakonka ifya mu calo candi, nampo nga fisuma nelyo fibi.”

◼ Cinshi Baibolo yalandapo? “Pantu Lesa atemenwe nga nshi aba pano calo [e kutila abantu bonse] ica kuti apeele Umwana wakwe uwafyalwa eka, ukuti onse uumutetekela ekonaika lelo akabe no mweo wa muyayaya.” (Yohane 3:16) “Lesa taba na kapaatulula, lelo umuntu uwa mu luko lonse uutiina Lesa no kucita icalungama alapokelelwa kuli ena.” (Imilimo 10:34, 35) Yipusheni amuti, ‘Nga ca kuti Lesa taba na kapatulula ica kuti alapokelela abantu bonse aba mu luko lonse, ukubikako na ine, bushe nshilingile ukubombesha ukuti ndemupashanya, maka maka nga ndaitunga ukutila ndamutiina?’

Ukupata imitundu imbi. Icitabo cimo citila abapata imitundu imbi basumina “ukuti imitundu e yalenga abantu ukupusana imibele nelyo ukucita ifyo bambi bafilwa ukucita, no kuti imitundu imo yalicindama ukucila imbi.” Lelo, icitabo ca kuti The World Book Encyclopedia, citila abafwailisha “tabasanga ifili fyonse mu fya sayansi ifilangilila ukuti imitundu imo yalicindama ukucila imbi.” Ulufyengo lwabipisha pamo nga ukupoka abantu banabo insambu bapeelwa pa mulandu wa kupata umushobo wabo, e cilangilila sana ukuti imilandu abantu bapatilapo imishobo imo ya bufi.

◼ Cinshi Baibolo yalandapo? “Icine cikamulenga ukuba abantungwa.” (Yohane 8:32) “Mu muntu umo e mo [Lesa] alengeele inko shonse isha bantunse.” (Imilimo 17:26) “Ifyo umuntu amona te fyo Lesa amona, pantu umuntunse amona fye ifimoneka ku menso; lelo Yehova ena, amona mu mutima.” (1 Samwele 16:7) Yipusheni amuti: ‘Bushe ndesha ukumona abantu bonse nge fyo Lesa abamona? Bushe ndesha ukwishibana na bantu bamo pa bo twapusana na bo umushobo ne ntambi tukonka pa kuti njishibe bwino ifyo uyo mushobo wa bantu waba?’ Nga twaishiba bwino abantu bambi, kuti twasanga ukuti ifyo tumfwa pali bena ifyalenga tubapate, fya bufi.

Imipepele. Icitabo ca kuti The Nature of Prejudice citila: “Mulafuma ifyabipa nga ca kutila abantu babomfya imipepele pa kuti bacite ifya bukaitemwe ifisekesha umushobo wabo. Ifi e filenga abantu abaya na ku calici ukupata imitundu imbi.” Icitabo cimo cine cilanda ukuti icintu cimo icibipishe sana ca kuti abantu abengi aba mu mipepele “balelaba bwangu icisumino cabo no kukwata impatila.” Ifishinka ifitungilila aya mashiwi fimonekela mu macalici umwaba fye umutundu umo, na ku fyo amabumba ya mipepele yapatana no kucita ulukaakala, e lyo ne fyo imipepele isonga abantu babo ukucusha ababa mu mipepele imbi.

◼ Cinshi Baibolo yalandapo? “Amano ayafuma ku muulu [kuli Lesa] . . . yalenga umuntu ukuba . . . uwa mutende, uushipampamina fye pa cintu cimo, . . . tayalenga umuntu ukuba na kapaatulula.” (Yakobo 3:17) “Bakapepa bene bene bakapepela Tata mu mupashi na mu cine.” (Yohane 4:23) “Muletemwa abalwani benu kabili mulepepelako abamucusha.” (Mateo 5:44) Yipusheni amuti: ‘Bushe uko mpepa balatusambilisha ukutemwa abantu bonse, kumo na balya bene abengafwaya ukuncusha? Bushe uko mpepa balapokelela abantu abalekanalekana, te mulandu ne calo bafumako, ne fyo baba inkanda? Bushe balapokelela abantu bonse nampo nga baume nangu banakashi, nampo nga bapiina nelyo bakankaala?’

Icilumba. Umuntu nga aleimona ukuti alicindama ukucila bambi, icilumba cakwe kuti calenga aba ne mpatila. Ku ca kumwenako, icilumba kuti calenga umuntu ukulaimona ukuti alicindama sana ukucila bambi nelyo kuti calenga asuula abashasambilila sana nelyo abapiina. Na kabili kuti calenga alesumina fye ubufi bonse ubulanga ukuti icalo afumako nelyo umutundu wakwe e fyacindama sana. Bakalapashi ku bufi bamo pamo nga Adolf Hitler umukalushi, uwali kateka wa calo ca Germany, balakoselesha abantu babo ukuba ne cilumba pa calo cabo no mushobo wabo pa kuti abantu babo abengi balebatungilila na pa kuti balesaalula abantu ba mishobo imbi na bantu abo intungulushi shapata.

◼ Cinshi Baibolo yalandapo? “Onse uwaba no mutima wa cilumba wa bunani kuli Yehova.” (Amapinda 16:5) ‘Mwilakansana nelyo ukuibililika, lelo muleicefya no kumona bambi ukuti balimucila.’ (Abena Filipi 2:3) Yipusheni ukuti: ‘Bushe mu mutima ndomfwa bwino abantu nga balelumbilisha umutundu wandi nelyo umushobo wandi nangu nga balesusha imitundu imbi? Bushe ndaba na kalumwa ku bantu abalamuka muli fimo ifyo ine nshalamukamo, nelyo bushe ndasekelela pamo na bo?’

E cilya Baibolo itusokela ukuti: “Sunga umutima obe ukucila pa fintu fyonse ifyo ufwile ukusunga, pantu mu mutima e mwaba utumfukumfuku twa mweo.” (Amapinda 4:23) E co mulemona umutima wenu ukuti walicindama icine cine, kabili mwileka icili conse uku-ukowesha! Lelo, mulebikamo amano yafuma kuli Lesa. Nga mulecita ifi, e lyo ‘ukulingulula no kwiluka kukamulinda no kumupokolola ku mibele yabipa, na ku muntu uulesosa ifya kupuulula.’—Amapinda 2:10-12.

Nomba, finshi mwingacita nga ni mwe abantu aba lupato no musobolola balecusha? Icipande cikonkelepo cilelanda pali ili lyashi.

[Amashiwi pe bula 14]

Nga twaishiba bwino abantu bambi, kuti twasanga ukuti ifyo tumfwa pali bena ifyalenga tubapate, fya bufi