Nalibombela Lesa Ukucila pa Myaka 70 Ukwabula Ukunenuka

Abashimika ili lyashi ni ba Josephine Elias

Ilyo abena mwandi bali mu cifungo, bantepeleshe abati, “Wisakamana. Nangu banjipaya nelyo bankakula, nkatwalilila uwa cishinka kuli Yehova.” Na ine wine nalefwaisha ukutwalilila ukuba ne cishinka. Na lelo line e fyo mfwaisha.

NAFYALWE mu 1916, mwi tauni linono ilya Sukabumi, ilyaba mu mpili ku masamba ya cishi ca Java, mu Indonesia. Abafyashi bandi bali bena China kabili bali bakankala ica kuti ing’anda bakwete yali iikalamba, kabili balikwete na babomfi abengi. Nafyelwe na bandume yandi basano, abakalamba pali ine batatu na baice babili. Ne mwanakashi nali fye neka, kabili naleangala kwati mulumendo. Nalenina pa mitenge ya mayanda kabili naletemwa ukuteyako ifyangalo fimo. Lelo, kwali icintu cimo icalensakamika.

Naletiina ukwisapya mu mulilo wa pe. Bakafundisha besu baletweba ukuti abakashana abashumfwa bakayapya mu mulimo wa pe. E co pa mulandu wa kuti nshaleumfwa, nalemona ukuti nkayapya. Pa numa, ilyo nali kwi sukulu lya ku sekondari mu Jakarta (umusumba baleita kale ati Batavia), nalilwele sana. Dokota alemona kwati nalafwa, e co umwine wa ng’anda apo twaleikala pa kunsansamusha alenjeba ukuti nomba line nali no kuya ku muulu. Lelo, naletiina ukuti nali no kuyapya mu mulilo wa pe.

Bamayo, ba Kang Nio, no mukalamba wandi Dodo baishile ku Jakarta mu kunsenda. Ilyo twalebwelelemo ku ng’anda, Dodo anjipwishe ukuti, “Bushe walishiba ati Baibolo isambilisha ukuti takwaba umulimo wa pe?”

Namwipwishe nati, “Ni kwisa waumfwile ifya musango yu?” Bamayo babelengele amalembo mu Baibolo ayalanga ukuti abafwa tabaishiba akantu nangu kamo kabili balolela ukubuushiwa. (Lukala Milandu 9:5, 10; Yohane 5:28, 29) Batile: “Twasambilile ifi ku Nte sha kwa Yehova.” Bampeele akatabo akaleti Where Are the Dead? ako natampile ukubelenga apo pene fye.a Ilyo tatulafika na ku ng’anda, nalisumine ukuti, “Ici e cine!”

Natendeka Ukwebako Bambi Ifyo Nalesambilila

Ulupwa lwandi pali iyi nshita ninshi lwalikukila ku Bandung, umusumba uukalamba uwali ku masamba pa cishi ca Java. Kulya e ko natendeke ukupola panono panono. Mu 1937 ba Clem Deschamp, ba Nte abena Australia abalebombela mu Jarkata balitutandalile. Ilyo batandele, bamayo, bandume yandi bonse batatu, Felix, Dodo, Peng na ine twalibatishiwe pa kulanga ukuipeela kwesu kuli Lesa. Mu kuya kwa nshita, Hartanto na Jusak, bandume yandi abaice e lyo na batata, ba Tan Gim Hok, nabo baishileba ba Nte.b

Ilyo fye twabatishiwe, twabombele pamo na ba Clem muli kampeni yaibela iya kushimikila pa nshiku 9. Balitulangile ifya kushimikila ukubomfya akapepala kalipo ubukombe bwa mu Baibolo mu ndimi shitatu. Na kabili twaleshimikila na balupwa lwesu ne fibusa mu lyashi fye. Tapakokwele ibumba lyesu ilinono mu Bandung lyaishileba icilonganino, kabili ici e cali icilonganino ca bubili mu Indonesia.

Muli uyu wine mwaka ulupwa lwesu lwakuukile ku Jakarta pantu kwali abantu 80,000 abalelanda iciChinese abo twalefwaya ukulashimikila. Bamayo, Felix, na ine twatendeke ukubomba bupainiya bwa nshita yonse. Naleshimikila na mu Bandung, mu musumba wa Surabaya, na mu fifulo fimbi. Inshita iikalamba, naleshimikila neka. Nali umwaice kabili nalikwete amaka e lyo naleumfwa bwino ukubombela Lesa. Lelo, inkondo yali fye mupepi no kutendeka, kanshi icitetekelo candi cali mupepi no kweshiwa.

Balitucushishe Ilyo Kwali Inkondo

Mu December 1941, ifyalo fya ku Asia na fyo fyatendeke ukulwako Inkondo ya Calo iya bubili. Abashilika ba ku Japan basanshile icalo ca Indonesia no kucipoka. Impapulo shesu isha Baibolo balishibindile, kabili balitukenye ukushimikila pa cintubwingi. Pa kuya mu kushimikila, nalesenda ifya kute-ela icangalo beta ati chess pa kuti abantu balemona kwati naya fye mu kuteya chess.

Mu 1943, naupilwe kuli ba André, bapainiya bashipa abali ne shiwi ilyatikama ilyalelenga abantu ukufwaya ukukutika ifyo balelanda. Ine na ba André twalesenda impapulo sha Baibolo ishabindilwe no kutwalila ba Nte banensu abali mu Java. Nga batwikete nga balitucushishe icabipisha no kutwipaya. Inshita shimo twalepusuka fye kwempe.

Bushiku bumo ilyo twali mwi shitima pa Sukabumi, ine na ba André balitwiminike kuli bakapokola abena Japan abo abengi baletiina. Nalisendele impapulo shabindilwe kabili nashibikile pa nshi ya cola. Kapokola aipwishe ukuti: “Finshi mukwete mu cola?”

Ba André bayaswike ukuti: “Fya kufwala.”

Na kabili aipwishe ukuti: “Finshi fili pa nshi ya cola?”

Ba André batile: “Fya kufwala na fimbi.”

Kapokola aipushishe ukuti: “Nomba nge fili pa nshi ya cola finshi?” Nalyumfwile sana umwenso kabili napepele mu mutima kuli Yehova. Ba André bayaswike ukuti: “Kuti cawama mwaimwena mwe bene.”

Kapokola umbi apishishe ukuboko pa nshi ya cola. Twamwene fye uko kapokola afumya ukuboko lubilo lubilo mu cola ninshi aleti, ‘nafwa.’ Akacela kamo e kamutungile. Uyu kapokola atwebele ukwisala icola no kunina ishitima.

Pa lwendo lumbi ilyo twaile ku Sukabumi, bakapokola balinjishibe ukuti ndi Nte kabili banjebele ukuya ku maofesi yabo ayakalamba. Ba André na ndume yandi Felix balinshindike. Ilyo twafikile, babalilepo ukwipusha ba André. Babepwishe ifipusho ifyakosa ifingi mu kukonkana pamo nga: “Bushe Inte sha kwa Yehova ni bani? Bushe ulasusha ubuteko bwa bena Japan? Bushe uli nengu?”

Ba André bayaswike ukuti: “Tuli babomfi ba kwa Lesa wa maka yonse kabili tatucitile icibi nangu cimo.” Umukalamba wa bashilika abulile ulupanga no kulwimya mu mulu.

Alandile aya mashiwi ninshi nakalipa ati: “Mwalacita shani nga namwipaya?” Ba André babikile umutwe pe tebulo lya kwa kapokola no kupepa mu mutima. Bonse bali fye tondolo, lyena bakapokola baponene mu nseko. Kapokola umo atile: “Kwena walishipa!” Lyena aebele ba André ukufuma no kwita Felix na ine. Ilyo aumfwile ifyo twasosele fyalingana ne fyalandile ba André, kapokola apundile ukuti: “Tamuli nengu iyo. Fumeni pano!”

Bonse batatu twaile ku ng’anda aba nsansa kabili twalitashishe Yehova. Tatwaishibe ukutila amafya na yambi ayakosa yali no kwisa bwangu bwangu.

Kwali Amafya na Yambi

Pa numa ya myeshi iingi, ba André balibabepeshe ubufi ku ba “bwananyina ba bufi,” kabili balibakakile. (2 Abena Korinti 11:26) Nalebatandalila ilyo bali mu cifungo. Balyondele kabili tabakwete amaka. Balelya fye utwa kulya baletolelesha mu cifungo. Nangu bakakilwe, tabanenwike. Nge fyo nandile pa kutampa, bantepeleshe pe windo lya nshimbi ilya mu cifungo abati: “Wisakamana. Nangu banjipaya nelyo bankakula, nkatwalilila uwa cishinka kuli Yehova. Cawamapo, bamfumya mu cifungo ninshi ndi citumbi, te cipondoka iyo.”

Pa numa ya kwikala imyeshi 6 mu cifungo, ba André babatwele ku cilye cikalamba ica Jakarta High Court. Ulupwa lwesu ne fibusa ni fwe twafulilemo mu cilye. Bonse twali aba mwenso.

Shimafumu abepwishe ati: “Cinshi wakaanina ukuba umushilika wa bena Japan?”

Ba André bayaswike ukuti: “Ndi mushilika wa Bufumu bwa kwa Lesa, kabili umushilika te kuti abombe mu mabumba yabili aya bashilika pa nshita imo ine.”

Shimafumu na kabili aipwishe ukuti: “Bushe kuti wakaanya na bantu bambi ukwingila ubushilika?”

Ba André batile, “Iyo, bene bafwile ukuisalila.”

Ba André bakonkenyepo ukuipokolola, kabili ifyo balelandapo sana fya mu Baibolo. Shimafumu, uwali umuShilamu alitemenwe ifyo balelanda. Atile: “Ifyo twasuminamo kuti fyapusana, lelo te kuti mpatikishe umuntu ukukanakonka ifyo kampingu yakwe ilemweba. Nakukakula.”

Ifibusa na balupwa abali mu muputule wa cilye balitemenwe nga nshi, e lyo na ine nalisansamwike sana. Ba André baishile kuli ine no kunjikata ku kuboko. Balupwa ne fibusa bakolongene apo twali, no kutweba ukuti batemwa sana.

Ukushimikila pa Buntungwa Ubo Lesa Apeela

Ilyo Inkondo ya Calo iya bubili yapwile, abantu mu Indonesia batendeke ukulwisha ukuti balubulwe ku kutekwa na bena Netherlands. Abantu abengi balibepeye, kabili abekashi ba mu mishi iingi bonse balifulumwike mu mayanda yabo. Abali pa ntanshi mu kulwila ubuntungwa baletupatikisha ukupundako ukuti “Merdeka,” e kutila “Ubuntungwa.” Lelo twabebele ukutila ifwe tatuiposamo mu mashiwi ya fikansa fya calo.

Te mulandu ne fimfulunganya fyaliko, twatendeke ukushimikila na kabili ku ng’anda ne ng’anda. Twalebomfya utupepala twa kushimikililapo utwashelepo e lyo ne mpapulo isho twasungile ilyo inkondo ishilaima. Mu May 1948, ilyo ifimfulunganya fyacepeleko, ine na ba André twatendeke ukubomba bupainiya na kabili, kabili ni fwe fye twali bapainiya mu Indonesia pali ilya nshita. Ilyo papitile imyaka itatu twalitemenwe nga nshi ilyo twapokelela ba Nte 14 mu Jakarta, bonse bafumine kwi Sukulu lya bamishonari ku New York, mu United States. Ifyo batusambilishe fyalitupangeshe ukubomba imilimo na imbi.

Mu June 1952, ba André na ine twalisumine ukuba bapainiya baibela mu musumba wa Semarang, uwaba pa kati ka Java. Umwaka wakonkelepo, na ifwe bene twalile ku sukulu lya bamishonari ilyalenga 22. Ilyo twapwile isukulu twabwelelemo ku Indonesia kabili batutumine kwi tauni lya Kupang, pa cishi ca Timor. Na kumbi uko baishiletutuma pa numa ni ku South Sulawesi na North Sulawesi. Kulya na ko baletucusha.

Batubinda na Kabili

Mu 1965 ilyo kwaimine abantu bamo abalefwaya ukupoka ubuteko, abantu abengi balipaiwe. Bashimapepo bamo aba mu macalici balilwileko ishi mbuli kabili baletila Inte sha kwa Yehova batungilila ubuteko bwa ba Komyunisiti. Ku ce shuko, aba mu bulashi tabaumfwilile ifyo balebabepa. Lelo bashimapepo tabalekele ukucusha ba Nte. Na mu kulekelesha, pa December 25, 1976, ba Nte balibabindile.

Pashipita fye inshita inono ukutula apo ubuteko bwasabankanishishe ukuti ba Nte nababindwa, loya wa mu musumba wa Manado aitile ba André ku ofesi yakwe. Abepwishe ukuti: “Bushe nawishiba ukuti ba Nte nabababinda?”

Ba André bayaswike ukuti: “Ee.”

Loya aipwishe abena mwandi ati: “Bushe nauipekanya ukufuma muli iyi mipepele?”

Ba André babwelele inuma no kuyuma pa cifuba. Lyena balandile mwi shiwi ilikulu abati: “Kuti wafumyamo umutima mu mubili wandi, lelo te kuti unenge ukwalula imipepele yandi.”

Loya alipapile nga nshi, aipwishe ukuti, “Finshi nalalemba muli lipoti yandi?”

Ba André batile: “Lemba auti ncili Inte ya kwa Yehova kabili tapali nangu cimo icibi ico ncitile.”

Loya atile: “Nalakupoka ifitabo fyobe fyonse.”

Pali ubu bwine bushiku, mu nshita ya bushiku, ba Nte bacaice baishilesenda ifitabo mu ng’anda mu mwesu no kusha fye ifibokoshi umwabula nangu fimo. Twalitwalilile ukushimikila ukubomfya fye Baibolo. E lyo uyu loya, tatucushishepo na kabili.

Nalibomfya Bwino Ubumi Bwandi!

Mu kuya kwa nshita, ine na ba André twabombele bupainiya mu Surabaya, pa cishi ca Java, na pa cishi ca Bangka Island icaba ku kabanga ka Sumatra. Lelo, mu 1982, twabwelelemo ku Jakarta pa mulandu wa kulwalilila. Ku Jakarta kwine, mu 2000, ba André balifwile ninshi bali ne myaka 85. Bali abacincila muli bupainiya mpaka ne mfwa. Pa numa ya mwaka umo ukufuma apo bafwilile, ba Nte mu Indonesia balibasuminishe ukulashimikila.

Ala mwandini nalibomfya bwino ubumi bwandi! Pali lelo ndi ne myaka 93, kabili nabomba imyaka ukucila 70 mu mulimo wa bupainiya. Mu 1937, ilyo nabatishiwe, mu Indonesia mwali fye ba Nte 25. Pali lelo, baba mupepi na 22,000. Ala mumwene naliba ne nsansa pa kubombako umulimo walenga kube uku kulunduluka! Lelo ulwendo lwandi e lyo lutendeke. Mfwaya ukutwalilila ukulabombela Lesa ukwabula ukunenuka ku ciyayaya.

[Amafutunoti]

[Amashiwi pe bula 23]

“Ndi mushilika wa Bufumu bwa kwa Lesa, kabili umushilika te kuti abombe mu mabumba yabili aya bashilika pa nshita imo ine”

[Amashiwi pe bula 24]

“Kuti wafumyamo umutima mu mubili wandi, lelo te kuti unenge ukwalula imipepele yandi”

[Mapu pe bula 25]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

Ififulo uko twaikele no kushimikila

INDONESIA

Sulawesi

Manado

Sumatra

Bangka

Java

JAKARTA

Sukabumi

Bandung

Semarang

Surabaya

Timor

Kupang

[Icikope pe bula 25]

Ninshi ndi na ba André mu myaka yaba 1970

[Ifikope pe bula 25]

Akatabo kaleti “Where Are the Dead?” kalengele nsumine icine ca mu Baibolo ninshi ndi fye ne myaka 15