Baibolo Citabo Umwaba Amasesemo Ayafikilishiwa Ulubali

Imbila Nsuma ku Bantu Bonse

Cino cipande ica mbali 8 muli “Loleni!” cilelanda pa cintu cimo icacindama ico Baibolo yalandapo, ne ci busesemo nelyo ifyasobelwe ukuti fikacitika ku ntanshi. Ifi fipande fili no kumwafwa ukwasuka aya mepusho: Bushe abalembele ubusesemo ubwaba mu Baibolo bantu fye abacenjela? Bushe ubu ubusesemo bwafuma kuli Lesa? Kuti cawama mwabelenga ifi fipande pa kuti mwaishiba ifyasuko kuli ifi fipusho.

AMASHIWI ya kwa Lesa ku bantunse yasangwa mu Baibolo, kabili aya mashiwi ni mbila nsuma icine cine. E mulandu wine, Yesu Kristu abomfeeshe ubumi bwakwe ku kubila “imbila nsuma iya bufumu.” (Luka 4:43) Baibolo itila ubu Bufumu, buteko bwa kwa Lesa no kuti e bukafumyapo ubuteko bwa bantunse ubwa mutitikisha, bukaleta umutende, no kufumyapo ificusha abantunse fyonse. (Daniele 2:44; Mateo 6:9, 10) Iyi ni mbila nsuma icine cine!

Ukwabula no kutwishika imbila nsuma iya musango yu ifwile ukubilwa icalo conse. Lelo ilyo Yesu aipaiwe, ashile abasambi abanono nga nshi. Bushe umulimo atendeke wali no kupwila apa pene? Baibolo yasobele ukuti wali no kutwalilila. Yatile: (1) Imbila nsuma ikabilwa mu fyalo fyonse. (2) Abantu bakafilwa ukulesha uyu mulimo. (3) Abena Kristu ba bufi bali no kwima no kulufya abantu abengi. Natulande pali aya masesemo.

Imbila Nsuma Ikabilwa ku Nko Shonse

Amasesemo: “Imbila nsuma ili no kubilwa mu nko shonse ilyo impela ishilaisa.” (Marko 13:10) “Mukaba inte shandi mu Yerusalemu na mu Yudea monse na mu Samaria, na ku mpela ya pano isonde.”—Imilimo 1:8.

Ukufikilishiwa: Pa numa fye ya mfwa ya kwa Yesu mu 33 C.E., abasambi babilile imbila nsuma pa Bufumu bwa kwa Lesa mu Yerusalemu yonse. Balisalangene mu Yudea monse na mu Samaria iyali lwa mupepi, kabili mu myaka fye 15, bamishonari Abena Kristu balituminwe ku ncende shimbi isha Buteko bwa bena Roma. Ilyo calefika mu 61 C.E., casoselwe ukuti imbila nsuma yalibililwe “ku mpela” ya pano isonde.

Ifyo ilyashi lya kale lyalandapo:

● Ifyalembwa fimbi ifishili fya mu Baibolo ifya mu myaka ya ba 100 C.E. filanda ukuti ubuKristu bwalilundulwike nga nshi. Kalemba wa lyashi lya kale umwina Roma Suetonius alandile ukuti mu mwaka wa 49 C.E. ninshi Abena Kristu balikosa sana mu Roma. Kalata iyo Pliny Younger, umulashi wa ku Bithynia (pali lelo Turkey) atumine kuli Kateka Trajan nalimo mu 112 C.E., yalandile pa buKristu ukuti “bwalisalangene bwangu mu misumba, mu mishi, na mu mafarmu nga filya fisalangana ubulwele.” Pa numa ya kupituluka mu fishinka fyonse, uyu kalemba wa lyashi lya kale asondwelele ukuti: “Mu myaka fye iya kupenda pa numa abatumwa babe nabafwa bonse, ififulo fya kupepelapo ifya Bena Kristu fyalifulile nga nshi mu Buteko bonse.”

● Mu citabo ca mutwe wa kuti The Early Church, Profesa Henry Chadwick atila: “Ifyalengele icalici ukulunduluka muli uyu musango tafyaishibikwa bwino bwino. Takuli icintu cimbi icingatunguluka nge fi icalici lyatungulwike.”

Ukukaanya Ukubila Imbila Nsuma

Ubusesemo: “Abantu bakamutwala ku filye, kabili bakamupuma mu masunagoge no kumwimika pa ntanshi ya balashi ne shamfumu pa mulandu wandi, pa kuti mube inte kuli bena.”—Marko 13:9.

Ukufikilishiwa: Abena Kristu balibacushishe ku baYuda na ku bena Roma. Balebekata, ukubapoosa mu cifungo, no kubepaya.

Ifyo ilyashi lya kale lyalandapo:

● Flavius Josephus, kalemba wa lyashi lya kale ilya baYuda uwa mu nshita ya batumwa, alilanda pali Yakobo, munyina wa kwa Yesu, uo bashimapepo ba ciYuda baipeye. Baibolo itila Gamaliele, uwali pali bakapingula bacindikwa mu cilye cikalamba ica baYuda, asokele icilye ukucenjela sana ilyo balepingula abasambi ba kwa Yesu. (Imilimo 5:34-39) Ifitabo fya basambilila sana filanda ukuti Gamaliele e ko aali no kuti alelanda ukwabula ukupita mu mbali ifyo aletontonkanya.

● Bakalemba ba lyashi lya kale batila ukutendeka na Kateka Nero mu 64 C.E., bakateka abena Roma balicushishe nga nshi Abena Kristu. Amakalata ayo Kateka Trajan alelembeshanya na Pliny Younger yalanda pa fyo balekanda Abena Kristu abalekaana ukusha icisumino cabo.

● Profesa Chadwick uo tulandilepo kale atile: “Mu nshita ya kuti ukubacusha kulenge icalici ukuloba, ifyacitike fyalengele fye ukuti likoseleko.” Ilyo Abena Kristu balefulumuka abalebacusha, baletwala imbila nsuma ku ncende shimbi isho balefulumukilako. (Imilimo 8:1) Tabanenwike, nangu ca kuti balupwa ne fibusa balebalwisha. Ici kuti capapusha abantu, pantu abasambi ba kwa Yesu bali “bantu abashasambilila kabili abantu yaweyawe,” abashaleitumpa na mu mapolitiki. (Imilimo 4:13) Bakalemba ba lyashi lya kale balasumina ukuti “imbila nsuma yalisalangene bwangu sana, . . . ku bene ba matuuka na kuli bashimakwebo.”

Ilyo abantu balesambilila pa Bena Kristu ba kubalilapo, balapapa pa fyo ibumba ilyacepesha ifi lingasalanganya ubuKristu mu kwangufyanya sana nangu ca kuti balebacusha nga nshi. Lelo kwena, Yesu alisobele kale ukuti ifi fintu fyali no kucitika ku ntanshi. Amalembo yasobele no kuti uyu mulimo wa kushimikila pa nshita imo wali no kufubalishiwa.

Abena Kristu ba Bufi Bakema

Amasesemo: “Imimbulu iikali ikengila muli imwe kabili tayakasunge bwino umukuni, kabili muli imwe mukema abantu abakalasambilisha ifyanyongana pa kuti bongole abasambi, balebakonka.” (Imilimo 20:29, 30) “Muli imwe mukesaba bakasambilisha ba bufi. Aba bene e bakalafunda ifya bufi ifya kuleta amalekano aya kumonaula . . . , na pa mulandu wabo ukupepa kwa cine kukapontelwa.”—2 Petro 2:1, 2.

Ukufikilishiwa: Icilonganino ca Bena Kristu calingililwe na bantu abakaluka, incenjeshi, kabili aba cilumba.

Ifyo ilyashi lya kale lyalandapo:

● Maka maka pa numa ya mfwa ya bakonshi ba kwa Yesu, mu buKristu bwa cine mwaishileba abaume balumbuka abafumine mu buKristu mwine kabili abalengele ifisambilisho fya Bena Kristu fikowele ku mano ya bantunse abaGriki. Tapapitile ne nshita kwaishileba ibumba lya bashimapepo ilyatendeke ukuletamo amano ya bakateka ba bupolitiki. Ukulingana na bakalemba ba lyashi lya kale, ilyo “ubuKristu” bwaishileba imipepele ya Buteko bwa Roma, e papwilile na fyonse ifyalecitika mu cilonganino ca kubalilapo.

● Mu kupita kwa nshita, abali muli ubu buKristu bwakowela baleitumpa mu bunkalwe na mu kufwaisha ukukwata ifintu. Mu nshita ya kuti bashimapepo balange ukuti baali basambi ba kwa Yesu, balecusha bonse abaleshimikila nga filya Yesu aleshimikila na balefwaya ukupilibula Baibolo mu ndimi isho abantu balelanda pali ilya nshita.

Ilyo ubuKristu bwa bufi bwakwete sana amaka, camoneke kwati takwali nangu umo uwalebila imbila nsuma. Lelo, Yesu asobele ukuti imbila nsuma yali no kutendeka na kabili mu nshiku sha kulekelesha. Apashenye iyi nshita ku kulobolola ilyo kukaba ukupaatukanya Abena Kristu ba bufi, abaali kwati fyani, ukubalekanya na Bena Kristu ba cine, abali kwati ni ngano. (Mateo 13:24-30, 36-43) Pali ilya nshita, ubusesemo pali uyu mulimo wa kubila imbila nsuma bwali no kufikilishiwa apakalamba nga nshi. (Mateo 24:14) Ulubali lukonkelepo pali lino lyashi lukalanda pali ubu bwine busesemo bushaiwamina.

[Akabokoshi na Mapu pe bula 32

(Nga mulefway ukumona mapu, moneni muli magazini)

Mupepi na 61 C.E., ubukombe bwa Bufumu bwalishibikwe nga nshi

Ubuteko bwa Roma

SPENI

ITALIA

Roma

Melita

MAKEDONIA

GRISI

Krete

ASIA MINOR

Kupro

MESOPOTAMIA

SAMARIA

YUDEA

Yerusalemu

EGUPTI

LIBIA

BEMBA WA MEDITERRANEAN

Ifyalo uko imbila nsuma yafikile mu nshita ya batumwa

YUDEA

Yerusalemu

ASIA MINOR

Kupro

MAKEDONIA

GRISI

Krete

ITALIA

Roma

Melita

SAMARIA

MESOPOTAMIA

ELAMU

MEDAI

PARTIA

ARABIA

LIBIA

EGUPTI

ETIOPIA

[Icikope pe bula 31]

Aba bakateka abena Roma Nero (ku kulyo), Domitian, Marcus Aurelius, na Diocletian e balengele ukuti kube ukucusha nga nshi Abena Kristu ba kubalilapo

[Abatusuminishe]

Photograph taken by courtesy of the British Museum