Tabakwete Itontonkanyo lya Kusuusuka!
UKUBOKO kwa kwa Yehova kwali na bakonshi ba mu kubangilila aba kwa Yesu Kristu. (Imilimo 11:21) Mu kuba no kwaafwa kwa kwa Lesa, ukwabulo kusuusuka bakonkelele inshila yalungama. Ukuti na kabili balikumenye ubunkalwe nelyo fye ukupakasa kwatapata cishinka ca mu lyashi lya kale icaishibikwa bwino.
Bumpomfu bwa bakonshi ba kubalilapo aba kwa Kristu bwasanguka icishinka caseeka. Nelyo fye ni mu kulolenkana ne mfwa, balikeene ukunasha icitetekelo cabo. Lelo mulandu nshi basungilwe buluku buluku ifyo?
Abapatwa apa Fye
Ukupala Yesu, Abena Kristu ba cine tabaakene mu lunkumbwa ne fisumino fya cino calo. (1 Yohane 4:4-6) Ukulundapo, ukukula kwa buKristu “kwali ukwayangufyanya nga nshi, kabili ukutunguluka kwa buko ukwamonekesha, ica kuti ukupunkana kwabipisha [na maka ya buteko bwa Roma] kwali ukushingasengaukwa,” e fisosa kalemba we lyashi lya kale Edmond de Pressensé.
Yesu inshita imo abomfeshe ku mwine ilumbo lya mu busesemo, ukusoso kuti: ‘Bampata apa fye.’ (Yohane 15:25; Ilumbo 69:4) Pa ntanshi ya kweba abasambi bakwe ici, aali nabasoka ati: “Umusha tacila pali shikulu wakwe. Nga bapakese ine, bakapakasa na imwe.” (Yohane 15:20) Tacali no kuba icayanguka ukukonka mu nkasa shakwe. Umulandu umo wa kuti, intungulushi sha butotelo pa kati ka baYuda shali no kusunga abasambi ba kwa Yesu abaYuda nga basanguka ukufuma ku buYuda. Lintu capindilwe ukuti abakonshi ba kwa Yesu belalanda na kabili pa lwa wene, nangu cibe fyo, balikeene ukunakila na muli ifyo ukunasha icitetekelo cabo.—Imilimo 4:17-20; 5:27-32.
Mu bunte bwapeelwe ku Sanhedrin ya ciYuda mu kwipipa pa ntanshi ya Pentekoste wa 33 C.E., umusambi Stefani alipeelwe umulandu wa ‘kulande fya kupontela Mose na Lesa.’ Nangula ca kuti iyi milandu yali iyeni, alipoolelwe amabwe ukufikila imfwa. Nge ca kufumamo, “mwaimine ukupakasa kukalamba pa lukuta mu Yerusalemu,” kabili “bonse bapalanganiwe mu fyalo fya Yudea na Samaria, kano abatumwa.” (Imilimo 6:11, 13; 8:1) Abengi bapooselwe mu cifungo.
AbaYuda basupile abakonshi ba kwa Yesu “mu kuba no lupato lwatwalilila,” e fisosa icitabo Christianity and the Roman Empire. Pantu, kamfulumende ya Roma ilingi line yali no kubomba ku kucingilila Abena Kristu! Ku ca kumwenako, ifita fya Roma fyalipokolweleko umutumwa Paulo ukufuma ku baYuda bapampamine pa kumwipaya. (Imilimo 21:26-36) Lelo, ukwampana pa kati ka Bena Kristu na bena Roma kwatwalilile ukuba ukwakosa.
Roma Aluminisha
Mupepi ne myaka pabula pa numa ya mfwa ya kwa Stefani, kateka wa Roma Herod Agripa I alengele umutumwa Yakobo ukwipaiwa pa kuti enganonka ububile bwa baYuda. (Imilimo 12:1-3) Pali ilya nshita, icisumino muli Kristu cali nacisalanganina ku Roma. (Imilimo 2:10) Mu 64 C.E., iciputulwa cikalamba ica ulya musumba calyocewe ku mulilo. Ukupakasa kwabipisha ukwa Bena Kristu kwalikonkelepo pa numa Nero abapeele umulandu pa kayofi mu kubombesha kwakwe ku kushimaisha amaŋumfuŋumfu ya kuti e washingemwe no koca umulilo. Bushe aocele umusumba nge ca kuleseshamo ku kukuula wene cipya cipya uwaembesha no kuwinika Neropolis ishina lyakwe? Nelyo bushe umukashi wakwe Poppaea, uwasangwilwe umuYuda uwakwete ulupato lwaishibikwa ku Bena Kristu, asongele ukupingulapo kwa kwa Nero ku kubapeelo mulandu? Bakasapika tabashininkisha, lelo cakwete ukwambukila kwa kulengo mwenso.
Kalemba wa lyashi lya kale umwina Roma Tacitus atila: “Ukupumya kwalundilwe ku mfwa; ukufwikwa imikupo ya finama, [Abena Kristu] balepawilwe ku mbwa; ukupampaminwa ku nsunga pa fyapindama; ukocewa, pa kuti lintu ulubuuto lwa kasuba lwapwile, kuti babomba nge fya kubuutusha,” ifyenge fya buntunse ku kubuutusha amabala ya kwa kateka. Tacitus, uushali cibusa wa Bena Kristu, alundapo kuti: “Apo baali aba mulandu, kabili abawaminwa ukukandwa kwa ca kumwenako, baleletesha icililishi, nga baleonaulwa, te ku busuma bwa cintubwingi, lelo ukufuma ku bunkalwe bwa muntu umo,” Nero.
Ukucilana Kwamonekesha
Nangu ca kuti caumfwene ne mifwaile ya kwa Nero ukupeela Abena Kristu umulandu wa konaula Roma, tatalile ababinda nelyo ukulesha ubuKristu ngo butotelo mu kati ka Buteko. E co mulandu nshi abena Roma batwalilile ukupakasa? Pantu “ubwikashi bunono ubwa Bena Kristu bwalecusha icalo ca busenshi icalalukila umusamwe mu kuba no kucindikisha Lesa kwabo no kutekanya,” e fisosa kalemba wa lyashi lya kale Will Durant. Ukucilana pa kati ka buKristu no kucimfyanya kwa kusuumyo mulopa ukwa balwa ne finama aba mu Roma nga takwali ukwakulapo. Ishuko lya mu nshita ku bena Roma ukufumyapo Abena Kristu na muli ifyo ukutontolola bakampingu babo lyali ilyawamisha ica kuti tabengalipanya.
Pamo nga maka ya calo, Roma yalemoneka iishingacimfiwa. Abena Roma basumine ukuti umulandu umo uwa maka yabo aya fita wali kupepa kwabo imilungu yonse. Muli ifyo bacisangile icakosa ukumfwikisha ukuipeelesha kwa ku mulungu umo ukwa Bwina Kristu no kukaana kwa buko ukwa milungu yonse imbi, ukusanshako ukupepa kateka. Tacali ca kupapusha ukuti Roma yamwene ubuKristu ngo kusonga kwalecefya icitendekelo cine ica buteko.
Umutengo wa Kwimininako Ubunte
Ukulola ku mpela ya mwanda wa myaka uwa kubalilapo C.E., umutumwa Yohane alitwelwe bunkole pa cishi ca Patmo “pa mulandu wa cebo ca kwa Lesa no bunte bwa kwa Yesu.” (Ukusokolola 1:9) Casuminwa ukuti kateka wa Roma Domitian e washingemwe ne ci. Te mulandu no kutitikisha ukwaletelwe pa bakonshi ba kwa Yesu, nangu cibe fyo, ukufika ku kwaluka kwa mwanda wa myaka, ubuKristu bwalisalangene ukupulinkana ubuteko bwa Roma bonse. Ni shani ici cacitikeko? A History of the Early Church cisoso kuti ubuKristu “bwaikatanishiwe capamo ku butumikishi bwa buko.” Ukupala Yohane, Abena Kristu ba mu kubangilila abapakeswe tabanashishe icitetekelo cabo lelo mu kupimpa balikoselele mu kulanda pa lwa kwa Lesa no kucitilo bunte pa lwa kwa Yesu.—Imilimo 20:20, 21; 2 Timote 4:2.
Ukupakasa kwa Bena Kristu kwabuulile ulubali lupya ukufuma mu 112 C.E., imyaka ibili pa numa Kateka Trajan asontele Pliny ukuba kafinala wa Bithynia (iili nomba pa kati ka kapinda ka ku kuso na masamba ya Turkey). Ubuteko bwalipo kale bwali ubwa muleketela, ukufumamo icimfulumfulu. Amatempele ni cikanga yabe ayabulwamo abantu, kabili ukushitisha kwa fya kulya fya nama sha kupeela amalambo kwaliwile nga nshi. Abasulwishi bapeele ukupepa kwa Bwina Kristu ukwayanguka umulandu, pantu takwakwete amalambo ya nama no tulubi.
Pliny alibombeshe ku kubukulula ukupepa kwa cisenshi, ilintu Abena Kristu baipaiwe pa kukaana ukuninika waini ne finunka icisuma pa ntanshi ya fimpashanya fya kwa kateka. Mu kupelako, amabulashi ya ciRoma yalisumine ukuti Abena Kristu “bali bantu ba bulumba, lelo abakaluka icishingalondololwa ku cishilano ca kale ica butotelo,” e fisosa Profesa Henry Chadwick. Nangu ca kuti ukuba Umwina Kristu kwatwalilile ukuba umulandu wa kwipailwapo, abakonshi ba cine aba kwa Yesu tabakwete itontonkanyo lya kusuusuka.
Ulupato na kabili lwalishileko ukufuma ku “kukalifiwa kwaletelweko mu ndupwa sha cisenshi ku kusangulwa kwa filundwa fya lupwa,” e fisosa Profesa W. M. Ramsay. “Ubumi bwa kwangalila capamo bwalengelwe ubwayafya lintu umwina mupalamano wa umo tali na kunakila ku lutambi lwa lyonse ulwaseeka pa cishinte ca kuti catubulwile ukupokelela imilungu ya cisenshi,” e filondolola Dr. J. W. C. Wand. Te ca kupapa abengi bamwene Abena Kristu ba mu kubangilila nga bapata umutundu wa muntu nelyo ukulanguluka bene ukuba bamukanalesa.
Ukukula Kwaleta Ukupakasa Kwalundwapo
Polycarp, uyo cacitwa lipoti ukuti asambilishiwe ku mutumwa Yohane, asangwike eluda wacindikwa mu musumba wa Smurna (nomba uuli Izmir). Pa mulandu wa cisumino cakwe alyocewe pa cimuti mu 155 C.E. Kafinala wa citungu ca ciRoma Statius Quadratus alongenye amabumba. Icibansa caiswilemo abasenshi abankalwe abasenwike Polycarp wa myaka ya bukulu 86 pa mulandu wa kufuupula ukupepa tulesa twabo, kabili abaYuda balaluka mu kuitemenwa batebele inkuni, nangula ca kuti baali no kucite fyo pe Sabata likalamba.
Ibimbi lya kupakasa mu kukonkapo lyawilile pa Bena Kristu ukupulinkana icalo conse ica Roma. Pe samba lya kwa Kateka Marcus Aurelius, umulopa wabo wakonkolweke mu kucilanapo. Nga ca kuti bali bekashi ba Roma, bafwile ku lupanga; nga te ifyo, baleipaiwa ku finama fya mpanga mu fikuulwa fya fyangalo. Umusoka wabo? Pa kuba fye Abena Kristu abakeene ukusuusuka nelyo ukukaana icitetekelo cabo.
Umusumba wa muno nshiku uwa ku France uwa Lyons wakulile ukufuma ku musumba waletekwa na Roma uwa Lugdunum, icifulo ca pa kati ica bwangalishi bwa buteko kabili inkambi ya bashilika yeka fye iya Roma pa kati ka Roma no mumana wa Rhine. Ukufika mu 177 C.E., yakwete Abena Kristu abengi abo abasenshi baimine mu bukali. Ici catendeke lintu Abena Kristu bafumishiwe mu fifulo fya kukokolokelamo ifya cintubwingi. Impuka yaimishe impasase, kabili ukupakasa kwakonkelepo kwali ukwakulisha ica kuti takwali Umwina Kristu uwapamine ukufumina pa nse. Kafinala wa Roma akambishe ukuti Abena Kristu basokotwe no kwipaiwa.
Icilambu
Mu kuba ne mfwa ya batumwa ba kwa Yesu no kufumapo kwa kusonga kwabo ukwa kukaanya, ubusangu bwatendeke ukulunduluka pa kati ka Bena Kristu baitunga. (2 Abena Tesalonika 2:7) Ukulola ku mwanda wa myaka walenga ine C.E., ubuKristu bwa busangu bwasangwike ubutotelo bwa Buteko. Ukufika pali iyo nshita, bwali ubwabola kabili ubwaipekanya ukusuusuka no kuishibisha ubwine ne calo—icintu cimo ico Yesu na basambi bakwe aba mu kubangilila bashatalile abacita. (Yohane 17:16) Mu kubangilila nga nshi, nangu cibe fyo, umutande wa kulembwa kwa Baibolo wali naupwishishiwa, mu kuba ne fyalembwa fya uko ifya citetekelo ca Bwina Kristu.
Bushe ukucula ne mfwa ifya makana ya Bena Kristu ba mu kubangilila fyali ifya fye? Nakalya! Mu kukanaba ne tontonkanyo lya kunasha icitetekelo cabo, ‘babele aba cishinka ukufika ku mfwa, no kupeelwe cilongwe ca mweo.’ (Ukusokolola 2:10) Ababomfi ba kwa Yehova bacili balomfwa icikabilila ca kupakasa, lelo icitetekelo na bumpomfu bwa basumina banabo aba mu kubangilila fitwalilila ukuba intulo ya kukoselesha kukalamba kuli bene. E co, Abena Kristu ba muno nshiku na bo bene tabakwata itontonkanyo lya kusuusuka.
[Ifikope pe bula 8, 9]
Nero
Icipasho ca Roma wapulamo
Ulufuba lwapeeleshiwe ku kupepwa kwa kwa Kaisare
[Abatusuminishe]
Nero: No kusuminisha kwa British Museum
Museo della Civiltà Romana, Roma
[Icikope pe bula 10]
Marcus Aurelius
[Abatusuminishe]
The Bettmann Archive