IFINGAFWA ULUPWA | IFYA KUKUSHA ABANA

Ifya Kulanshanya no Mwana pa fya Kutumishanya Amashiwi ne Fikope fye Shiku pa Foni

UBWAFYA UBUBAPO

Tutile mwaumfwa ukuti muno nshiku naciseeka sana abacaice ukutumishanya amashiwi ne fikope fye shiku pa foni. Kuti mwalayipusha amuti, ‘Bushe umwana wandi na o alacita ifi?’

Bushe kuti mwatendeka shani ukulanshanya no mwana wenu ili lyashi? Ilyo mushilayasuka ici cipusho, taleni tontonkanyeni pa filenga abacaice bamo ukulatumishanya amashiwi ne fikope fye shiku pa foni no mulandu mufwile ukubikila amano kuli ili lyashi.

UMULANDU BACITILA IFI

Pa kulanga umuntu ukuti nabamutemwa, abacaice bamo balatumina uyo muntu amashiwi ya fya kulaalana.
E lyo limo umulumendo kuti apatikisha umukashana ukuti amutumine icikope ico umukashana aikopele ninshi tafwele.
Limbi nalyo, bucibusa no mukashana nga bwapwa, umulumendo kuti atumina abanankwe icikope umukashana akopelwe ninshi tafwele pa kuti abasekeshe nelyo pa kuti alandule.

Kanshi fingi umusepela engacita nga alikwata foni ifingamuletelela. Icitabo cilanda pa fyo umuntu engaicingilila pa Intaneti ica CyberSafe citila, “Ukutuma fye amashiwi yamo nelyo icikope icishili bwino kuti kwaletelela umuntu pa myaka iingi.”

Ico abantu abengi balaba ca kuti nga batuma icikope pa Intaneti, ninshi capwa uuli onse kuti acibomfya umo alefwaila. Akabungwe ka bakapokola aka U.S. Federal Bureau of Investigation (FBI) katile, umukashana umo uwa myaka 18 “ali-ipeye ilyo aishibe ukuti umulumendo aleyangala nankwe natumina abanankwe abengi pa sukulu icikope ico uyu mukashana aikopele ninshi tafwele. Na kuba, uyu mukashana atumine ici cikope ku mulumendo pa foni. Kabili abantu batila abana be sukulu banankwe abamweneko ici cikope batendeke ukulamuseka sana no kulatuminako bambi.”

Ukutumishanya amashiwi ne fikope fye shiku pa foni mulandu ku buteko. Ku ca kumwenako, mu fyalo fimo, abacaice bamo abatumina abacaice banabo ifikope fye shiku pa foni balabekata no kubapeela umulandu wa kulanga abanabo ifye shiku. Mwe bafyashi nalimo kuti bamupeela umulandu nga ca kutila inambala ya foni iyo umwana wenu abomfya ku kutuma ifye shiku ailembesha mwi shina lyenu. Na kabili, kuti bamupeela umulandu nga basanga ukuti tamubika amano ku kumona ifyo umwana abomfya foni.

IFYO MWINGACITA

Mupeeni amafunde ya kukonka. Kwena nalimo te kuti mukumemo ukulamona fyonse ifyo umwana alecita pa foni, na lyo line, kuti mwamulondolwela bwino ifyo ashifwile ukucita e lyo ne fyo mukamukanda nga apula ayo mafunde. Mwe bafyashi, muleibukisha ukuti mwalikwata insambu sha kwishiba ifyo umwana wenu umusepela abomfya foni.—Ilembo ilingamwafwa: Abena Efese 6:1.

Ishibeni ifyo atontonkanya pali uyu mulandu. Kuti mwatila: “Abantu balanda ifyapusanapusana pa fyo batila e fye shiku. Bushe iwe umona ukuti mashiwi nshi nelyo fikope fya musango nshi ifyo wingatila te fisuma ukutumina umulumendo nelyo umukashana?” “Mu ncende shimo mulandu umwaice ukutuma icikope ca munankwe uushifwele. Bushe iwe umona ukuti ukucita ifi kubi?” “Bubi nshi bwabamo?” Ilyo umwana wenu alelondolola, mulekutikisha kabili mwafweni ukutontonkanya pa mafya engakwata nga baletumishanya ifye shiku. —Ilembo ilingamwafwa: AbaHebere 5:14.

Uletontonkanya pa mafya yaba mu kutumishanya ifye shiku

Landeni ifya kumwenako. Kuti mwaipusha umwana wenu umukashana amuti: “Bushe umukashana afwile ukucita shani umulumendo nga alemupatikisha ukuti amutumine amashiwi ya fya kulaalana nelyo icikope ce shiku? Bushe afwile ukusumina ukutumina umulumendo ifye shiku pa kuti fye batwalilile ukuba ifibusa? Bushe afwile ukukaana ukumutumina lelo aletwalilila ukulanga ukuti alimutemwa? Bushe alingile ukuleka ukumfwana nankwe? Nelyo bushe afwile ukwebako abakalamba?” Afweni umwana wenu ukutontonkanya pali ili lyashi. Aya mepusho kuti mwayabomfya na ku kulanshanya no mwana wenu umulumendo.—Ilembo ilingamwafwa: Abena Galatia 6:7.

Lekeni umwana aimwene ubusuma bwa kukanacita ifya musango uyu. Kuti mwamwipusha amuti, ‘Busuma nshi bwaba mu kupanga ishina ilisuma ku bantu? Mibele nshi ufwaya ukwishibikilwako? Kuti waumfwa shani nga waishiba ukuti umunobe naseebana pa mulandu wa kuti walitumine icikope cakwe icabipa ku bantu bambi? Kuti waumfwa shani nga taukonkelele abanobe ukutuma ifikope fya musango uyu? Mwafweni ‘ukukwata kampingu musuma.’—1 Petro 3:16.

Beni ica kumwenako cisuma. Baibolo itila amano yafuma kuli Lesa yalenga umuntu ukuba uwasanguluka no kukanaba uwa bumbimunda. (Yakobo 3:17) Bushe ifyo mucita filanga ukuti mwalisanguluka kabili tamuli babumbimunda? Icitabo tulandilepo kale ica CyberSafe citila, “Abafyashi bafwile ukuba ne mibele isuma kabili tabalingile ukulatamba ifikope fyabipa nelyo ifintu fimbi ifyabipa pa Intaneti.”

IFYO MWINGALANSHANYA

Nga muleumfwa insoni ukulanshanya no mwana wenu umusepela pali ili lyashi kuti mwaeshako ifyakonkapo:

Pa kubala lanshanyeni pa fyo abanankwe batumishanya ifye shiku. Kuti mwatila: “Nawishiba, ndeumfwa ukuti abaice baletumishanya sana amalyashi ya fya kulaalana ne fikope fye shiku. Bushe ca cine?”
Nomba mwipusheni ifyo omfwa pa fyo abanankwe bacita. Kuti mwatila, “Bushe ulemona ukuti abaice balishiba amafya bengakwata nga baletumishanya ifye shiku?”
Lyena lanshanyeni ifyo engacita umunankwe nga amutumina ifye shiku. Kuti mwatila, “Leka tulanshanye ifyo ufwile ukucita nga ca kuti umunobe akutumina amashiwi ayalelanda pa fya kulaalana nelyo ifikope fye shiku.”

Ifyo mwingacita: Nalimo kuti mwatendekela ukulanshanya pe lyashi lili mu nyunshipepala. Kuti mwatila: “Nalibelenga ilyashi mu nyunshipepala ilyalelanda pa mukashana uo abanankwe pa sukulu basabankanishishe icikope akopelwe ninshi tafwele? Bushe ifya musango uyu filacitika?”