Ifyo Twingacita nga Tuli na Masakamika

IFYALECITIKA kuli ba Kari filacitika na ku bengi. Ukulingana ne fyo aba mu kabungwe kaafwa abakwata amasakamika mu United Kingdom bafwailishe, umubomfi umo pa babomfi 5 mu Britain atile, amasakamika yalilengele alwala, kabili umuntu umo pa babomfi 4 alelila pa ncito pa mulandu wa kukwata ifya kucita ifingi. Ilyo ubunonshi bwabwelele pa nshi mu fyalo fimo mu mwaka wa nomba line, abantu abengi balenwa sana imiti ya kucefyanyako amasakamika.

Finshi filenga mulesakamikwa?

• Ukukanakwata indalama nelyo ifintu fimbi

• Ukukwata ifya kucita ifingi sana

• Ukukanaumfwana na bantu bambi

• Icintu icabipa icamucitikiile

Bushe amasakamika yalenga mwaba shani?

• Ukulwala amalwele ayalekanalekana

• Ukutontonkanya sana

• Ukufilwa ukulaala

• Ukuba no bulanda sana

• Ukukanaumfwana na bantu bambi

Amasakamika kuti yalenga umubili wenu ukutendeka ukubombesha pa kuti upwishe ubwafya mukwete. Umubili ulafumya ama hormone ayalenga umuntu ukupemashika, umutima ukutunta sana e lyo no mulopa ukubutukisha. Kabili insandesande shimbi isha mulopa e lyo na shuga yaba mu mubili filaya mu mulopa. Ifi ificitika mu mubili filalenga umuntu aba na maka ya kulwisha ifilengele asakamikwe. Ifyacilenga musakamikwe nga fyapwa, umubili wenu ulabwelela ifyo waba. Lelo ifyacimuletela amasakamika nga tafipwile kuti mwatwalilila fye ukuba na malangulushi. Kanshi ukwishiba ifya kucita nga namusakamikwa nelyo nga mulanaka sana kuti kwalenga mwakwata ubumi ubusuma e lyo kuti muletontonkanya bwino.

Ifya Kucita nga Namusakamikwa

Ukusakamikwa takwabipa. Mu America, abasambilila pa fyo abantu batontonkanya batile: “Ukusakamikwa kuti twakupashanya kuli filya intambo ya pali banjo yaba. Nga ca kuti intambo taitiintike sana, iciunda tacumfwika bwino; nga yatintika sana, na lyo line iciunda tacumfwika bwino e lyo ne ntambo kuti yaputuka. Amasakamika nga yafula kuti yaipaya umuntu, lelo ukusakamikwako panono kuti kwalenga ubumi bwakwe ukuba bwino. Kanshi ukwishiba ifya kucita nga namusakamikwa, kwalicindama sana.”

Cimbi ico mufwile ukwishiba ca kuti ubumi ne mibele ya bantu filapusanapusana. E co icingasakamika umo, te kuti cisakamike umbi. Kanshi ifyo mucita cila bushiku nga filalenga mwafilwa ukutekanya nelyo nga tamwishiba ifya kucita ilyo kwacitika fimo, ninshi mufwile mwalikwata amasakamika.

Bamo nga basakamikwa sana balatendeka ukunwa ubwalwa e lyo no kubomfya imiti ikola. Bambi nabo balatampa ukulya sana nelyo ukukanalya, e lyo bambi bena bapoosa inshita iikalamba ku kutamba TV nelyo ukuba pa kompyuta. Ukucita ifi takupwisha amasakamika, lelo e lyo yafulilako. Finshi tufwile ukucita nga tuli na masakamika?

Abantu abengi nga bakonka ifyo Baibolo ilanda, balaleka ukusakamikwa sana. Bushe ifyaba mu Baibolo kuti fyamwafwa na imwe? Pa kwasuka ici cipusho, natulande pa fintu 4 ifyaseeka ifilenga abantu ukusakamikwa.

1 IFYABIPA IFINGACITIKA

Bonse fye tulasakamikwa pa fintu fyalekanalekana. Nga fintu Baibolo ilanda, “inshita ya macushi ne nshita ya fintu fyabula ukwenekela ifikila fye umuntu uuli onse.” (Lukala Milandu 9:11) Finshi mwingacita nga mulatiina ukuti ifyabipa fikamucitikila? Kuti mwaeshako ukucita ifi.

• Ebeniko lupwa nelyo cibusa uo mwacetekela. Abafwailishapo pali uyu mulandu batila, umuntu uuli na masakamika nga balemwafwa cila nshita kuli balupwa lwakwe, te kuti akwate amalwele yesa pa mulandu wa kusakamikwa. Baibolo itila, “ukutemwa kwa kwa cibusa wa cishinka takupwa, kabili uyu cibusa ni munyina uufyalwa ilyo kuli ubucushi.”—Amapinda 17:17.

• Mwilatontonkanya sana pa fintu ifyabipa ifyamucitikiile pantu kuti fyalenga muleba fye na malangulushi umo shacela. Nalimo ifyo muletiina te kuti ficitike no kucitika! E mulandu wine Baibolo isosela ukuti: “Mwilasakamikwa pa bushiku bwa mailo, pantu ubwa mailo bukaba na masakamika ya buko.”—Mateo 6:34.

• Mulepepa pa kuti Lesa alemupeela amaka. Pali 1 Petro 5:7 patila: “Mulepoosa amasakamika yenu yonse pali [Lesa], pantu asakamana imwe.” Lesa alatusakamana pantu alatupeela umutende wa mu muntontonkanya e lyo alitweba no kuti ‘takatulekeleshe nakalya’ nga twamulomba ukuti atusansamushe no kutwafwa ilyo tuli na macushi.—AbaHebere 13:5; Abena Filipi 4:6, 7.

2 UKUKWATA IFYA KUCITA IFINGI SANA

Ukuya ku ncito no kubwela, ukusambilila, ukusakamana abana nelyo abafyashi abakote kulanasha sana. Kabili ifingi pali ifi ifyo twalandapo fintu ifyacindama ifyo umuntu ashingaleka ukucita. (1 Timote 5:8) E ico finshi mulingile ukucita pa kuti mwilanaka sana?

• Muleshako inshita ya kutuusha. Baibolo itila: “Ukutuusha panono kwawama ukucila ukucishamo ukubombesha no kuuma fye umwela.”—Lukala Milandu 4:6.

• Ishibeni ifintu ifyacindama ifyo mufwile ukubikako sana amano kabili mwilafwaya ukukwata ifintu ifingi. (Abena Filipi 1:10) Mulecefyako ifya kucita, mwilashitashita ifintu nelyo ukupoosa inshita iikalamba sana ku ncito.—Luka 21:34, 35.

Ba Kari abo tulandilepo, balyalwile imibombele yabo. Batile: “Nasangile ukuti imikalile yandi yali fye iya bukaitemwe.” Balishitishe kampani yabo no kutendeka ukubomba incito iyalelenga balekwata inshita iikalamba iya kuba pa ng’anda. Batile: “Tatukwata ifintu ifingi nge fyo twalekwata kale, lelo ine no mwina mwandi tatunaka e lyo tatusakamikwa sana, kabili tulakwata ne nshita iikalamba iya kuba na balupwa ne fibusa. Te kuti ntemwe ukucita amakwebo ayali yonse ayengampwishisha umutende wa mu muntontonkanya.”

3 UKUKANAUMFWANA NA BANTU BAMBI

Ukukanaumfwana na bantu bambi, maka maka abo tubomba nabo, kuti kwalenga tulesakamikwa sana. Kuli ifintu ifingi ifingamwafwa nga ca kuti ifi filamucitikila.

• Nga ca kuti umo amukalifya, mule-esha ukwikala tondolo. Mwilacita ifingalenga akalipilako. Pa Amapinda 15:1 patila: “Ukwasuka ukwafuuka kunasha ubukali, lelo amashiwi ya kukalifya yalenga umuntu ukukalipa.”

• Mule-esha ukupwisha amafya ilyo muli babili kabili mu mucinshi pa kuti uumukalifye amone ukuti namumucindika.—Mateo 5:23-25.

• Esheni ukwishiba ifyo aletontonkanya e lyo ne fyo alemona ifintu. Ukwishiba ifyo kuti kwalenga ‘tatulekalipa bwangu’ pantu kuti twaishiba icacilenga atukalifye kabili kuti twamulangulukilako. (Amapinda 19:11) Ici kuti calenga twalaimona nge fyo abantu bambi batumona.

• Mule-eleela. Ukweleela kusuma kabili kulalenga no bumi bwa muntu ukuba bwino. Lipoti imo iya mu 2001 yatile, “ukusunga icintu ku mukoshi” kulalenga umulopa ukubutukisha e lyo no mutima ukutunta sana, lelo ukweleela kulalenga abengi ukukanaba na masakamika sana.—Abena Kolose 3:13.

4 IFYABIPA IFYATUCITIKILE

Ba Nieng, aba ku Cambodia, baliponenwe na macushi ayengi. Mu 1974, balicenekwe sana ilyo ibomba lyapuulike pa cibansa ca ndeke. Umwaka wakonkelepo, abana babo babili na banyinabo e lyo na bena mwabo balifwile. Mu 2000, umulilo walyocele ing’anda yabo ne fipe fyabo fimo kabili ilyo papitile imyaka itatu, abena mwabo aba bubili balifwile. Pali ilya nshita, balefwaya ukuyipaya.

Lelo kwali ifya-afwile ba Nieng ukushipikisha. Nga fintu ba Kari bacitile, ba Nieng batampile ukubelenga Baibolo kabili ifyo balebelenga fyalibafwile ica kuti batendeke no kwebako bambi. Ifyabacitikile filenga twatontonkanya pa fyo abafwailishe pa masakamika mu Britain basangile mu 2008. Batile, icintu cimo icingatwafwa “ukuba abakosa ilyo tuli na masakamika, kucitilako abantu bambi ifintu.” Ifi fine e fyo na Baibolo itukoselesha ukucita.—Imilimo 20:35.

Na kabili, ba Nieng balikwete isubilo lya kuti ku ntanshi amafya yonse ayo abantu bakwata yakapwa, kabili “umutende ukafula” pano isonde ponse.—Amalumbo 72:7, 8.

Calicindama ukuba ne subilo lyakosa e lyo no kwishiba ifya kucefyanyako amasakamika. Baibolo ilatupeela ilyo isubilo kabili ilatweba ne fya kucita nga tuli na masakamika. Abantu abengi sana balinonkelamo mu fyaba muli Baibolo. Na imwe kuti mwanonkelamo.