ILYASHI LYA KALE

Desiderius Erasmus

ILYO Desiderius Erasmus (uwaliko nalimo muli ba 1469 ukufika ku 1536) talafwa, pa kubala abantu baleti aali pa bena Europe abasambilile sana, lyena pa numa baishiletendeka ukutila aali ni kuwe nelyo alesuusha ifyo balesambilisha mu calici. Ilyo kwali ukukansana mu fya mapepo, alefwaya ukulanga ifilubo ifyo ba Katolika balepanga e lyo ne filubo ifyo abalefwaya ukufuma mu Katolika nabo balepanga. Pali ino nshita balanda ukuti aaba pa bantu abalengele imipepele mu Europe ukwaluka. Cinshi balandila ifi?

AMASAMBILILO NE FYO ASUMIINEMO

Apo Erasmus alishibe sana iciGriki ne ciLatin, alitendeke ukulinganya ifyo bapilibwile amaBaibolo ya ciLatin ku fimfungwa fya malembo ya ciGriki ifya kale, ayo beta no kuti Icipingo Cipya. Ilyo alecita ifi, alishileshininkisha kuti ukwishiba Baibolo kwalicindama sana. Ici calengele amone ukuti Baibolo ifwile ukupilibwilwa mu ndimi isho abantu abengi balelanda pali ilya nshita.

Erasmus alefwaya ukuti aba mu calici mu Katolika baaluke mu fyo basumiinemo, pantu aishibe ukuti Umwina Kristu afwile ukulacita ifyo asumiinamo, tafwile ukulakonka fye intambi sha mu calici. Ici calengele abantu bamone kwati e waletunka abantu abatendeke ukufwaya ukuti ba Katolika baaluke muli fimo ifyo basumiinemo.

Erasmus alilandile pa filubo ifyo ba Katolika na balepanga amacalici yambi balepanga

Mu fyo Erasmus alembele alilandile pa fyabipa ifyo bashimapepo balecita, pa cilumba bakwete, na pali ba papa abatemenwe inkondo. Taali nga bashimapepo abalepoka amafisakanwa no kubomfya intambi pamo nga ukuyebelela amasambi kuli bashimapepo, ukupepa abatakatifu, ukufunga e lyo no kuya mu kupepa pa kuti fye baleliila abantu amasuku pa mutwe. Na kabili alipatile filya aba mu calici balelipilisha indalama pa kuti imembu sha muntu shilekelelwe na filya balekaanya ukuupa nelyo ukuupwa.

ICIPINGO CIPYA MU CIGRIKI

Mu 1516, Erasmus alifumishe Baibolo ya Icipingo Cipya mu ciGriki iyo abalilepo ukufumya, kabili iyi e Baibolo ya Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki iyo babalilepo ukupulinta. Muli iyi Baibolo mwali ne fyebo ifyalelondolola amashiwi yamo ifyo alelemba mwi samba. Erasmus alipilibwile na Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki mu ciLatin kabili yalipusene na Baibolo ya Vulgate. Mu kuya kwa nshita alitwalilile ukupituluka muli Baibolo apilibwile, kabili ici calengele ipusane sana na Baibolo ya Latin Vulgate.

Ubupusano bumo bwaba pali 1 Yohane 5:7. Abantu bamo abalefwaisha ukutungilila icisambilisho ca kuti muli Lesa umo mwaba abene batatu, balibikile pali ili ilembo muli Baibolo ya Vulgate amashiwi ayo beta ukuti comma Johanneum. Aya amashiwi yatila: “Ku muulu, Tata, Cebo, na Mweo Mutakatifu: kabili aba batatu umo.” Na lyo line, Erasmus tabikilemo ayo amashiwi mu maBaibolo ya kubalilapo yabili ayo apilibwile, pantu mu fimfungwa fya kubalipo ifya ciGriki tamwali aya amashiwi. Pa numa, aba mu calici balimupatikishe ukuti ayabikemo muli Baibolo apilibwile iyo alepitulukamo pa muku walenga butatu.

Ifyo Erasmus apilibwile Icipingo Cipya mu ciGriki fyalyafwile sana abapilibwilile Baibolo mu ndimi shimbi isho balanda ku Bulaya. Bakapilibula ba Baibolo pamo nga Martin Luther, William Tyndale, Antonio Brucioli, na Francisco de Enzinas, balibomfeshe sana Baibolo apilibwile ilyo balepilibula Amalembo ya ciGriki mu ciGerman, mu ciNgeleshi, mu ciItalian, na mu ciSpanish.

Ilyo Erasmus aali no mweo, kwali sana ifimfulunganya mu fya mapepo, kabili Baibolo apilibwile baleibomfya sana ku batendeke ukupanga ifilonganino fya ba Protestanti. Abantu bamo balemona kwati Erasmus na o aali pa bantu abalefwaya ukupanga ifilonganino fya mapepo ifya ba Protesitanti, lelo icishinka calishibikwe ilyo ifi filonganino fyatendeke ukupangwa. Ilyo kwali ukukansana mu fya mapepo, alikeene ukutungilila abali bonse. Napapita imyaka ukucila pali 100 ukutula apo ba David Schaff, abasambilile sana Baibolo balembele ukuti Erasmus “afwile ninshi tapepa ukuli konse. Ba Katolika te kuti balande ukuti aali muntu wabo, ba Protestanti nabo te kuti balande ukuti aali muntu wabo.”