Icipandwa 5

UbuHindu—Ukusapika Ukulubuka

“Muli sosaite ya ciHindu, waba mwata wa butotelo, ica kubalilapo ulucelo, ukowa mu mumana wa mupepi nelyo pa ŋanda nga takuli mumana nelyo umulonga apepi. Abantu basumina ukuti cibalenga ukuba aba mushilo. Lyene, na kabili ilintu tabalalya, baya kwi tempele lya cikaya no kupeela ifya kuninika fya maluba nelyo ifya kulya kuli lesa wa cikaya. Bamo kuti basamfya akalubi no kukayemfya ku bunga bwakashika no bwa mutuntula.

“Mupepi ne ŋanda iili yonse yalikwata icifutu nelyo fye umuputule umwa kupepela lesa watemwikwa uwa lupwa. Lesa walumbuka mu bwikashi bumo ni Ganesa, lesa nsofu. Abantu no kucila bapepela kuli wene ishuko lisuma, pantu aishibikwa ukuba kasesha wa fipindami. Mu fifulo fimbi Krishna, Rama, Siva, Durga, nelyo umulungu umbi pambi kuti wabuula icifulo ca ntanshi mu kuipeelesha.”—Tara C., Kathmandu, Nepal.

1. (a) Londolola imyata imo iya ciHindu. (b) Kupusana nshi kwabapo pa kati ka mimwene ya ku Masamba ne mimwene ya ciHindu?

UBUHINDU cinshi? Bushe bwaba fye ni mfundo yacilapo kwangushiwa iya ku Masamba iya kushinshimuna ifinama, ukowa mu Ganges, no kuba abayakanishiwa mu fiputulwa? Nelyo bushe kwabako ifyacilapo kuli bwene? Ubwasuko buli bwa kuti: Kwabako ifyafula. UbuHindu ni nshila yapusanako iya kumfwikisha ubumi, uko ifyakatamikwa ifya ku Masamba fyaba ifyeni nga nshi. Abena Masamba bakongamina ku kumona ubumi ngo mutande wakonka inshita uwa ficitika mu lyashi lya kale. AbaHindu bamona ubumi ngo kushinguluka kwa kuibwekeshamo ukwine umo ilyashi lya kale ilya buntunse lyaba lya bucindami bunono.

2, 3. (a) Mulandu nshi cakosela ukulondolola ubuHindu? (b) Ni shani kalemba umo umwina India alondolola ubuHindu ne cisambilisho ca kupepa balesa abengi?

² Tawaba mulimo wayanguka ukulondolola ubuHindu, apo tabwakwata icisumino cine cine, hairaki ya bushimapepo, nangu icibombelo ca kutungulula. Nangu cibe fyo, bwalikwata ba swami (bakafundisha) na ba guru (intungulushi sha ku mupashi). Ukulondolola kwasaalala ukwa buHindu ukwapeelwa ne citabo cimo ica lyashi lya kale kusosa ukuti bwaba “kupikana konse ukwa fisumino ne fyaimikwa ifyamoneka ukufuma ku nshita lintu amalembo yabo ya pa kale (kabili ayacilishapo kushila), amaVeda, yashikilwe ukufika na nomba.” Bumbi bulondolola ukuti: “Pambi kuti twasosa ukuti ubuHindu kukakatila kuli nelyo ukupepa kwa balesa Vishnu, nelyo Shiva [Siva], nelyo lesa mwanakashi Shakti, nelyo ukufwala kwabo umubili umbi, imbali, abena mwabo, nelyo ikwata.” Ico cibomba ku kusanshamo imipepele ya kusefya iya kwa Rama na Krishna (ukufwala umubili umbi ukwa kwa Vishnu), Durga, Skanda, na Ganesa (umo umo ukuba umukashi na bana baume ba kwa Siva). Catungwa ukuti ubuHindu bwakwata balesa amamilioni 330, lelo casoswa ukuti ubuHindu te bwa balesa abengi. Ni shani ico cingaba?

³ Kalemba wa ku India A. Parthasarathy alondolola ati: “AbaHindu te bakapepa ba balesa abengi. UbuHindu bulanda ulwa kwa Lesa umo . . . Balesa baume na balesa banakashi bapusanapusana abe longo lya balesa ba ciHindu bakwimininako fye amaka ne mibombele ya kwa Lesa umo uwapulamo mu calo camoneka.”

4. Cinshi ico inumbwilo “ubuHindu” ifimba?

⁴ AbaHindu ilingi line balosha ku citetekelo cabo nga sanatana dharma, icipilibula ifunde lya ciyayaya nelyo umuyano. UbuHindua mu cituntulu lishiwi ilishapampamikwa ililondolola umulalo wa mabutotelo ne fyakaniko (sampradayas) ifyo fyalunduluka no kutemfuma pa makana ayengi aya myaka pe samba lya mwamfuli wa nshimi sha pa kale isha ciHindu shakobenkana. Isho nshimi shaba ishapikana nga nshi ica kuti New Larousse Encyclopedia of Mythology ilanda ukuti: “Inshimi sha ciIndia liteshi lishingakobolokwamo lya kukula kwafumba. Lintu waingilamo ulalufya ulubuuto lwa kasuba na mano yalengama yonse aya kutungulula.” Nangula ni fyo, ici cipandwa cilefimba shimo imbali ne fisambilisho fya ico citetekelo.

Imishila ya pa Kale iya BuHindu

5. Bushe ubuHindu bwaanana shani?

⁵ Ilintu ubuHindu bushingaba pambi ubwayanana nga amabutotelo yakalamba yamo, nangula ni fyo, bwalamine bucishinka bwa bakonshi apepi na mamilioni 700 ukufika mu 1990, nelyo apepi na 1 muli 8 (13%) wa bekashi ba pa calo. Nangu cibe fyo, ubwingi bwa aba basangwa mu India. E co cilimo amano ukwipusha ukuti, Ni shani kabili mulandu nshi ubuHindu bwalemenene mu India?

6, 7. (a) Ukulingana na bakalemba ba lyashi lya kale bamo, ni shani fintu ubuHindu bwafikile ku India? (b) Ni shani fintu ubuHindu bupeela umulumbe wa buko uwa lyeshi? (c) Ukulingana na kashula wa fyashikama Marshall, mibele nshi ya butotelo iyabeleshiwe mu Mupokapoka wa Indus ilyo abena Aryan tabalafika?

⁶ Bakalemba ba malyashi ya kale bamo basosa ukuti ubuHindu bwakwete imishila ya buko pa myaka yapitapo 3,500 mwi bimbi lya kukuuka ilyaletele abantu ba nkanda yalulukila, abena Aryan ukutentemuka ukufuma ku masamba ya ku kapinda ka ku kuso mu mupokapoka wa Indus, nomba uwabelama maka maka mu Pakistan na India. Ukufuma kulya basalanganine mu malungu ya mumana wa Ganges no kucilinganya India. Incenshi shimo basosa ukuti imfundo sha butotelo sha balekuuka shashimpilwe pa fisambilisho fya pa kale ifya cina Iran ne cina Babiloni. Ubushishi bumo ubwaseeka ku fikulilo ifingi kabili ubusangwa na kabili mu buHindu mulumbe wa lyeshi.—Moneni umukululo, ibula 120.

⁷ Lelo musango nshi wa butotelo wabeleshiwe mu mupokapoka wa Indus pa ntanshi abena Aryan tabalafika? Kashula wa fyashikama umo, Sir John Marshall, alanda ulwa kwa “‘Lesa Nyina Mukalamba’, ifya kulangisha fimo ukuba ifipasho fya banakashi baimita, ifingi ukuba ifikope fya banakashi babo bwamba abakwata ifikolala fyasumbuka pa fipeya ne fya kufwala ku mutwe. . . . Mu kukonkapo pesa ‘Lesa Mwaume’, ‘ukwishibikwa ilyo line fye nge cimpashanya ca kwa Siva wa mu lyashi lya kale’, uwikele mu kuba nanyante nkasa shakwe pa nshi (imikalile ya yoga), uwaposola (ukwibukisha imipepele ya kusefya lingam [ukulangisha ubwamba bwa caume]), uwashingulukwa ne finama (ukucite cikope ce shiwi lya kulangilila icishibilo ca kwa Shiva, ‘Shikulu wa Finama’). Ifya kulangisha ifya bwamba bwa caume no bwamba bwa canakashi fyalipaka, . . . ifisonta ku mipepele ya kusefya iya lingam na yoni iya kwa Shiva no mwina mwakwe.” (World Religions—From Ancient History to the Present) Ukufika kuli buno bushiku Siva acindikishiwa nga lesa wa kusanda, lesa wa bwamba bwa caume, nelyo lingam. Nandi wa kwa cilume wa ŋombe.

8, 9. (a) Ni shani umo uwasambilila uwa ciHindu akaana ukusuminishanya no kwelenganya kwa kwa Marshall? (b) Kutunga nshi ukwa kupilika kucitwa ku lwa fintu fishinshimunwa ifya buHindu no “buKristu”? (c) Citendekelo nshi ca fyalembwa fya mushilo ifya buHindu?

⁸ Uwasambilila uwa ciHindu Swami Sankarananda tasuminishanya no bwilulo bwa kwa Marshall, ukulondolola ukuti mu kutendekelako amabwe yashinshimwinwe, yamo ayaishibikwa nga Sivalinga, yali fishibilo fya “mulilo wa ku mulu nelyo akasuba no mulilo wa kasuba, imyengelele.” (The Rigvedic Culture of the Pre-Historic Indus) Apelulula ukuti “imipepele ya kusefya kwa bwamba . . . tayatendeke nge mipepele ya kusefya kwa butotelo. Cintu caisako pa numa. Kubotelela kwa ca kutendekelako. Baba bantu ebaleta pe samba itontonkanyo, ilyacishamo kusumbuka ica kufilwa ukumfwikisha kuli bene, ukufika ku fipimo fyabo.” Ngo kusuusha ukulengulula kwa ku Masamba ukwa buHindu, asosa ukuti, ukushimpwa pa kushinshimuna kwa Bwina Kristu ukwa musalaba, icishibilo ca cisenshi bwamba bwa caume, “Abena Kristu . . . ebaipelesha ku mipepele ya kusefya kwa bwamba.”

⁹ Mu kupita kwa nshita, ifisumino, inshimi, ne milumbe ya ku India fyabikilwe mu kulembwa, kabili ilelo fyapanga ifyalembwa fya mushilo ifya buHindu. Nangula iyi milimo yashila yaba iyalunduluka, tayesha ukutubulula icifundisho caikatana ica ciHindu.

Ifyalembwa fya Mushilo Ifya ciHindu

10. Ni fili kwi fimo ifyalembwa ifyakokwesha ifya buHindu?

¹⁰ Ifyalembwa fyakokwesha fyaba maVeda, ukulonganika kwa mapepo ne nyimbo shaishibikwa nga Rig-Veda, Sama-Veda, Yajur-Veda, na Atharva-Veda. Shashikilwe mu myanda ya myaka iyafulilako kabili shapwishishiwe mupepi na 900 B.C.E. AmaVeda pa numa yalundilweko ne fyalembwa fimbi, ukusanshako ifya ciBrahmana ne ciUpanishad.

11. (a) Kupusana nshi kwaba pa kati ka fya ciBrahmana ne ciUpanishad? (b) Fifundisho nshi fyalumbululwa mu fya ciUpanishad?

¹¹ Ifya ciBrahmana filondolola mu kulungatika ifyo ukusefya kwa ntambi na malambo, fyonse ifya pa ŋanda na pa cintubwingi, fili no kucitwa kabili fiya mu kulonsha kukalamba pa bupilibulo bwa fiko ubwashika. Fyabikilwe mu kulembwa ukutula apepi na 300 B.C.E. nelyo pa numa. Ifya ciUpanishad (mu kukonke shiwi, “ukwikala mupepi na kafundisha”), ifyaishibikwa na kabili nga Vedanta no kulembwa apepi na 600-300 B.C.E., yaba malyashi yalembwa ayo yaimika umulandu ne tontonkanyo lyonse ne ncitilo, ukulingana na mano ya buntunse ya ciHindu. Ifisambilisho fya samsara (ukukuuka kwa mweo) na Karma (icisumino ca kuti imicitile ya kubako kwa ntanshi yaba ica kulenga kwa mibele ya umo iya nomba mu bumi) yalumbulwilwe muli ifi fyalembwa.

12. Rama aali nani, kabili ni kwi ilyashi lyakwe lisangwa?

¹² Ilongo limbi ilya fyalembwa fya ciPurana, nelyo amalyashi yalepa aya mampalanya ayabamo inshimi ishingi isha ciHindu pa lwa balesa baume na balesa banakashi pamo pene ne mpalume sha ciHindu. Uyu laibrari wa ciHindu watanunuka na kabili asanshamo imilumbo ya Ramayana na Mahabharata. Ilya kubalilapo lyashi lya kwa “Shikulu Rama . . . uwakatamisha ukucila pali bonse abasangwa mu fitabo fya mu malembo,” ukulingana na A. Parthasarathy. Ici Ramayana e cimo ica mu fyalembwa fyacilapo ukulumbuka ifya baHindu, ukupendelwa inshiku ukufuma mupepi no mwanda wa myaka walenga ine B.C.E. Lyaba lyashi lya mpalume Rama, nelyo Ramachandra, uumonwa ku baHindu ngo mwana mwaume wa cilangisho, munyina, no mulume. Alangulukwa ukuba avatar (ukufwala umubili umbi) walenga cinelubali kwa kwa Vishnu, kabili ishina lyakwe ilingi line liloshiwako ngo kuposha.

13, 14. (a) Ukulingana ne ntulo imo ya ciHindu, Bhagavad Gita cinshi? (b) Cinshi ico Sruti na Smriti fipilibula, kabili Manu Smriti cinshi?

¹³ Ukulingana na Bhaktivedanta Swami Prabhupāda, katampa wa International Society for Krishna Consciousness, “Bhagavad-gītā [ulubali lwa kwa Mahabharata] e kufunda kwapulamo ukwa mibele isuma. Amafundisho ya Bhagavad-gītā yapanga imibombele yapulamo iya butotelo ne mibombele yapulamo iya mibele isuma. . . . Ukufunda kwashalikishako kwa Gītā e shiwi lyapelekeshako ilya mibele isuma yonse no butotelo: cimba kuli Kṛṣṇa [Krishna].”—BG.

¹⁴ Bhagavad Gita (Ulwimbo lwa fya mu Mulu), ulwamonwa kuli bamo nge “cisaamo ca mano ya ku mupashi aya India,” lwaba kulanshanya kwa pa cibansa ca bulwi “pa kati ka kwa Shikulu Śrī Kṛṣṇa [Krishna], Umuntu Wapulamo uwa kwa Lesa wa finso fitatu, na Arjuna, cibusa Wakwe wapalamisha no waipeeleshako, untu Afunda muli sayansi ya kuimwensekesha umwine.” Nangu cibe fyo, Bhagavad Gita lubali lumo fye lwa laibrari wa mushilo watanunuka uwa ciHindu. Fimo ifya ifi fyalembwa (ifya ciVeda, iciBrahmana, ne fya ciUpanishad) fimonwa nga Sruti, nelyo “ifyaumfwika,” kabili muli fyo filangulukwa ukuba ifyalembwa fyashila ifyasokololwa mu kulungatika. Fimbi, pamo nge milumbo ne fya ciPurana, fyaba fiSmriti, nelyo “ifibukishiwa,” kabili muli fyo fyashikwa kuli bakalemba ba buntunse, nangula fyafuma ku kusokolola. Ica kumwenako cimo ni Manu Smriti, icilondolola ifunde lya ciHindu ilya butotelo ne lya kwangalila capamo, ukulunda ku kulondolola icitendekelo ca fiputulwa fya mabumba. Fisumino nshi fimo ifyaimako ukufuma kuli ifi fyalembwa fya ciHindu?

Ifisambilisho ne Myendele—“Ahimsa” na “Varna”

15. (a) Londolola ahimsa, kabili londolola fintu abaJain baibomfya. (b) Ni shani fintu Gandhi amwene ahimsa? (c) Ni shani fintu abaSikh bapusana ukufuma ku baHindu na baJain?

¹⁵ Mu buHindu, pamo nga mu mabutotelo yambi, mwabamo imfundo sha citendekelo shimo ishisonga ukutontonkanya ne myendele ya cila kasuba. Iyapulamo ni yo iya ahimsa (Sanskrit, ahinsa), nelyo ukubulwa ulukaakala, kuli iyo Mohandas Gandhi (1869-1948), uwaishibikwe nga Mahatma, alumbukileko. (Moneni umukululo, pe bula 113.) Pa citendekelo ca aya mano ya buntunse, abaHindu tabalingile ukwipaya nangu ukucita ulukaakala ku fibumbwa fimbi, uwaba umo uwa milandu iyo bashinshimuna ifinama, pamo nge ŋombe, insoka, na bakolwe. Bakafwilisha bakosesha aba ici cisambilisho ca ahimsa no mucinshi wa bumi bakonshi ba buJain (ubwatampilwe mu mwanda wa myaka walenga mutanda B.C.E.), abenda na makasa ya busokwa kabili abafwala ne cifimbo pa kuti tabengamina mu kukanaenekela akashishi akali konse. (Moneni umukululo, ibula 104, ne cikope, ibula 108.) Mu kucilana, abaSikh baishibikilwa ku cishilano cabo ca bulwi, kabili Singh, ishina ilya munsaunte lya kushalikishako pa kati kabo, lipilibula inkalamo.—Moneni umukululo, amabula 100-101.

16. (a) Ni shani fintu abaHindu abengi bamona ifiputulwa fya mabumba? (b) Cinshi Gandhi asosele pa lwa fiputulwa fya mabumba?

¹⁶ Ulubali lwaishibikwa mu cinkumbawile ulwa buHindu ni varna, ifiputulwa fya mabumba, ifyakanya sosaite mu mabumba yaumina kumo. (Moneni umukululo, ibula 113.) Umo kuti apatikishiwa ukumona ukuti sosaite ya ciHindu icili iyapampwa kuli iyi micitile, nangu yakanwa kuli baBuddha na baJain. Nangu cibe fyo, nga fintu fye akapaatulula ka nkanda katwalilila mu United States na kumbi, e fyo mu kupalako ifiputulwa fya mabumba yashiikama mu muntontonkanya wa mwina India. Mu nshila imo yaba mibele ya kukutuluka kwe bumba iyo, mu nshila yalinganako, kuti na kabili yasangwa ilelo ku cipimo cacepako muli sosaite ya ku Britain na mu fyalo fimbi. (Yakobo 2:1-9) Muli fyo, mu India umuntu afyalilwa mu ciputulwa ca mabumba ayaumina kumo, kabili takwingaba inshila ya kufuminamo. Ukulundapo, umuHindu wa cipimo ca pa kati tafwaya nshila ya kufuminamo. Aimona ngo lubali lwa bumi lwapiminwa kabela, ulushingafyukwako, ica kufumamo ca milimo yakwe mu kubako kwa ntanshi, nelyo Karma. Lelo ni shani fintu ifiputulwa fya mabumba fyatendeke? Na kabili tuli no kwalukila ku nshimi sha ciHindu.

17, 18. Ukulingana ne nshimi sha ciHindu, ni shani fintu ifiputulwa fya mabumba fyatendeke?

¹⁷ Ukulingana ne nshimi sha ciHindu, mu kutendekelako kwaliko ifiputulwa fya mabumba ifikalamba fine ifyashimpilwe pa fiputulwa fya mubili wa kwa Purusha, wishi wa bucilolo uwa kutendekelako wa mutundu wa muntu. Inyimbo sha Rig-Veda shilumbula ukuti:

“Lintu bayakenye Purusha ni mbali shinga shintu bapangile?

Cinshi beta akanwa kakwe, amaboko yakwe? Cinshi beta amatanta yakwe na makasa?

Brahman [iciputulwa cacilishapo kusumbuka] cali kanwa kakwe, ku maboko yakwe yonse yabili e kwacitilwe Rajanya.

Amatanta yakwe yasangwike Vaisya, ukufuma ku makasa yakwe e kwapangilwe Sudra.”—The Bible of the World.

¹⁸ Muli fyo, baBrahman ba bushimapepo, iciputulwa cacilishapo kusumbuka, batunganishiwe ukufuma ku kanwa ka kwa Purusha, ulubali lwakwe lwasumbukishapo. Ibumba lya kutungulula, nelyo ilya ba bulwi, (Kshatriya nelyo Rajanya) lyafumine ku maboko yakwe. Ibumba lya bamakwebo na balimi, ilitwa Vaisya, nelyo Vaishya, lyafumine ku matanta yakwe. Iciputulwa ca mabumba ica pe samba, Sudra, nelyo Shudra, nelyo ibumba lya bacibombebombe, lyafumine ku lubali lwabesha pe samba ulwa mubili, amakasa yakwe.

19. Fiputulwa nshi fyaishile mu kubako?

¹⁹ Pa myanda ya myaka iingi nangu fye fiputulwa fya mabumba fyabesha pe samba fyaishile mu kubako, abasuulwa na Abakankambwa, nelyo nga fintu Mahatma Gandhi abetile mu cikuuku cacilapo, baHarijan, nelyo “abantu ba kwa lesa Vishnu.” Nangu cingati ukukankambwa kwalibindwa mu India ukutula 1948, Abakankambwa bacili balikwata ubwikalo ubwakosa.

20. Ni mbali nshi shimbi isha fiputulwa fya mabumba?

²⁰ Mu kupita kwa nshita, ifiputulwa fyalisandulwike ukulingana fye no mulimo uuli onse no butukushi muli sosaite wa ciIndia. Ifiputulwa fya mabumba fya pa kale, ifisungilila onse mu cifulo cakwe ca kwangalila capamo, mu cituntulu caliba na kabili ca mushobo kabili “cisanshamo ne mibele ya mushobo yalekana mu kuibela ukufuma ku caishibikwa nga abaAryan [ba nkanda yakashikila] ukufika ku [ba nkanda yafiita] iya kufyalwa pa ntanshi ya buDravidian.” Varna, nelyo iciputulwa ca mabumba, cipilibula “ukubalabata.” “Ifiputulwa fya mabumba ya kubalilapo fitatu bali bena Aryan, abantu bacililepo ukuyemba; iciputulwa ca bune, umo mwali abana calo ba nkanda yafiita aba aborigine, tabali baAryan.” (Myths and Legends Series—India, kuli Donald A. Mackenzie) Caba cishinka ca bumi bwa mu India ukuti ifiputulwa fya mabumba, ifyakoshiwa ku cisambilisho ca butotelo ica Karma, cakwata amamilioni ya bantu ukufungililwa mu bupiina bwabelelela no lufyengo.

Ukushinguluka Kufulwisha Ukwa Kubako

21. Ukulingana na Garuda Purana, ni shani fintu Karma yambukila ubuyo bwa muntu?

²¹ Icisumino ca citendekelo na cimbi ico cambukila ifishinte fya mibele isuma ifya ciHindu ne myendele, kabili cimo icacilapo kucindama, cisambilisho ca Karma. Ici cili cishinte ca kuti incitilo iili yonse yalikwata ififumamo fya iko, ifyashininkishiwa nelyo ifishashininkishiwa; cipima ukubako kumo kumo ukwa mweo wakuuka nelyo kufyalwa mu cintu cimbi. Nga fintu Garuda Purana alondolola ukuti:

“Umuntu e kabumba we shamo lyakwe umwine, kabili nangu fye mu bumi bwa bucece bwakwe ambukilwa ku lupikwe lwa milimo ya kubako kwakwe kwa pa ntanshi. Nampo nga apampamikwa mu lupili nelyo akusenkela pa mulu wa bemba, nampo nga akwata umutelelwe pe tanta lya kwa nyina nelyo ukusumbulwa pa mulu wa mutwe wakwe, umuntu te kuti apupuke ukufuma ku fya kufumamo fya ncitilo shakwe sha pa ntanshi. . . . Conse icili no kuponena umuntu pa mushinku uwaibela uuli onse nelyo inshita mu kushininkisha fikamusanga ilyo kabili pali ubo bushiku.”

Garuda Purana atwalilila ati:

“Ukwishiba kunonkwa ku muntu mu kufyalwa kwakwe ukwa ntanshi, ifyuma fipeelwa muli bukapekape mu kubako kwakwe kwa ntanshi, ne milimo yacitwa kuli wene mu kufwala fye umubili kwa ku numa, fitangililo mweo wakwe mu kulebela kwa uko.”

22. (a) Kupusana nshi kwabako pa kati ka kusobolapo kwa ciHindu ukwa mweo pa numa ya mfwa no ko ukwa Kristendomu? (b) Cisambilisho nshi ca Baibolo pa mweo?

²² Ni pali cinshi ici cisumino cishininda? Umweo uushifwa ulafwaikwa ku cisambilisho ca Karma, kabili Karma e cilenga imimwene ya muHindu iya mweo ukupusana ukufuma kuli iyo iya Kristendomu. UmuHindu asumino kuti umweo wa pa lwakwe umo na umo, jīva nelyo prān,b upita mu kufyalwa cipya cipya ukwingi kabili pambi mu kucitikako “helo.” Ufwile ukutukuta ukulundana ne “Cituntulu Capulamo,” na kabili icitwa Brahman, nelyo Brahm (te kufulunganishiwa na lesa wa ciHindu Brahma). Ku lubali lumbi, ififundisho fya Kristendomu fitambika ku mweo ukusalapo kwa mulu, helo, umutwala, nelyo Limbo, ukushintilila pa kunashanasha kwa butotelo.—Lukala Milandu 9:5, 6, 10; Ilumbo 146:4.

23. Ni shani fintu Karma yambukila imimwene ya ciHindu iya bumi? (Linganyeniko Abena Galatia 6:7-10.)

²³ Pamo nge ca kufumamo muli Karma, abaHindu bakongamina ku fya mashamo. Basumina ukuti icifulo ca nomba ica umo ne mibele ca kufumamo ca mu kubako kwakwe ukwa ku numa kabili ifyo fyalimuyana, nampo nga fisuma nelyo fibi. UmuHindu kuti aesha ukwimika icalembwa cawaminako pa kuti ukubako kukakonkapo kwingaba ukwacilapo ukushipikishiwa. Muli fyo, alapokelela mu kucilapo kuitemenwa ulubali lwakwe mu bumi ukucila ificita umwina Masamba. UmuHindu acimona conse nga ukubomba kwe funde lya cilenga ne cifumamo mu kwampana ku kubako kwakwe ukwa pa ntanshi. Caba cishinte ca kuseepa fintu wabyala mu kubako kwa ntanshi kwatunganishiwa. Conse ici, kwena, cashimpwa pa mfundo ya kuti umuntu akwata umweo uushifwa uupita ukuya ku bumi bumbi, nampo nga uyo wa buntunse, icinama, nelyo icimenwa.

24. Moksha cinshi, kabili ni shani fintu umuHindu asumina ukuti ilafikwako?

²⁴ E co, buyo nshi bwa kupelako mu citetekelo ca muHindu? Kufika pali moksha, icipilibula ukulubuka, nelyo ukukakulwa, ukufuma ku mupeto ushinguluka uwa kufyalwa cipya cipya no kubako kwapusanapusana. E ico, kwaba kufyuka ukufuma ku kubako kwaba mu mubili, te kwa mubili, lelo ukwa “mweo.” “Apo moksha, nelyo ukukakulwa ukufuma ku mutande walepa wa kufyalwa kwa mubili, bwaba e buyo bwa muHindu uuli onse, ica kucitika cacilapo ubukulu mu bumi bwakwe caba mu cituntulu imfwa yakwe,” e filondolola umo uwa kulandapo. Moksha kuti afikwapo mu kukonka ba marga bapusanapusana, nelyo inshila. (Moneni umukululo, ibula 110.) Iye, fintu fyafula ifya ici cisambilisho ca butotelo ifyapelama pa mfundo ya pa kale iya cina Babiloni iya bumunshifwa bwa mweo!

25. Ni shani fintu imimwene ya ciHindu iya bumi yapusana ne mimwene ya Baibolo?

²⁵ Lelo, ukulingana na Baibolo, uku kusuula no kucenda kwa bumi bwa mubili calipusanako nga nshi ku mifwaile ya kutendekelako ya kwa Yehova Lesa iya mutundu wa muntu. Lintu abumbile abantunse ba ntanshi babili, abapeele ulubali lwa kubako kwa pe sonde, ulwabamo ukusekelela ulwa kuba pa calo. Ubulondoloshi bwa Baibolo butweba ukuti:

“Kabili Lesa alengele umuntu mu cata cakwe, mu cata ca kwa Lesa e mo amulengele; umwaume no mwanakashi e fyo abalengele. Kabili Lesa alibapaalile, Lesa atile kuli bene, Fyaleni, fuleni, kumaneni pe sonde no kupanasha; kabili mube na bukateka kwi sabi lya muli bemba, na ku fyuni fya mu lwelele, na ku fya mweo fyonse ifyenda pe sonde. . . . Kabili Lesa amwene conse ico acitile, kabili, moneni, naciwamisha.” (Ukutendeka 1:27-31)

Baibolo isesema ulwa nshita isungamine iya mutende no bulungi kwi sonde, inshita umo ulupwa lumo na lumo lukakwata icifulo ca kwikalamo ca luko icisuma, kabili ubutuntulu bwapwililika no bumi fikaba e cipendwilo ca muyayaya ica mutundu wa muntu.—Esaya 65:17-25; 2 Petro 3:13; Ukusokolola 21:1-4.

26. Cipusho nshi nomba cilekabila icasuko?

²⁶ Icipusho cakonkapo ica kwasuka ca kuti, Ni balesa nshi umuHindu alingile ukusekesha mu kuti akwate Karma musuma?

Ilongo lya Balesa ba baHindu

27, 28. (a) Ni balesa nshi bapanga Trimurti wa ciHindu? (b) Ni bani baba abakashi babo nelyo abena mwabo? (c) Lumbula balesa bambi baume aba ciHindu na balesa banakashi.

²⁷ Ilintu ubuHindu pambi kuti bwatunga ukukwata amamilioni ya balesa, mu kubelesha kwa cine cine kwabako balesa batemwikwa bamo abasanguka icishinka ca kutontapo ku fyakaniko fyalekanalekana mu kati ka buHindu. Batatu aba balesa bacilapo ukulumbuka basanshiwa mu co abaHindu beta Trimurti, bulesa butatu, nelyo bubutatu bwa balesa.—Kuli balesa ba baHindu bambi, moneni umukululo, amabula 116-17.

²⁸ Bubutatu bwakwata Brahma Kabumba, Vishnu Kabaka, na Siva Konaula, kabili umo na umo mu kucefyako akwata umukashi umo nelyo umwina mwakwe. Brahma aupa Saraswati, lesa mwanakashi wa kwishiba. Umukashi wa kwa Vishnu ni Lakshmi, lintu umukashi wa ntanshi wa kwa Siva aali Sati, uwaipeye. Ali e mwanakashi wa ntanshi ukwingila mu mulilo wa bulilambo, kabili muli fyo asangwike umwanakashi wa ntanshi ukocewa pamo no mulume. Ukukonka ica kumwenako cakwe ca mu nshimi, amakana ayengi ya ba mukamfwilwa aba baHindu pa myanda ya myaka iingi baliipeela bulilambo abena beka fya balume babo, nangu cingati ici cibelesho nomba calibindwa. Siva na kabili alikwata umukashi umbi uwaishibikwa ku mashina yafulilako na malumbo. Mu mibele yakwe yabamo umutembo, aba Parvati na Uma, pamo pene na Gauri, Umo uwa Mutelelwe. Nga Durga nelyo Kali, aba lesa mwanakashi uwa kutiinya.

29. Ni shani fintu Brahma amonwa ku baHindu? (Linganyeniko Imilimo 17:22-31.)

²⁹ Brahma, nelyo aba pa kati na nkati mu nshimi sha baHindu, takwata cifulo cakatama mu kupepa kwa muHindu wa cipimo ca pa kati. Na kuba matempele yanono fye yapeelwa kuli wene, nangula etwa Brahma Kabumba. Nangu cibe fyo, inshimi sha baHindu shipeela umulimo wa kubumba ububumbo bumoneka ku wabako wapulamo, intulo, nelyo ubutuntulu bwa cine cine—Brahman, nelyo Brahm, uwaishibikwa ku cilembo cashishiwa OM nelyo AUM. Ifilundwa fyonse fitatu ifya muli bubutatu filangulukwa ulubali lwa uyo “Wabako,” kabili balesa bonse bambi bamonwa ngo kusokoloka kwapusanapusana. Uuli onse lesa lyene apepwa ngo wapulamo, uyo mulungu utontonkanishiwa ukuba uufukatila fyonse. E co ilintu abaHindu bashinshimuna amamilioni ya balesa, abengi bapokelela fye Lesa umo uwa cine, uwingakwata imisango iingi: umwaume, umwanakashi, nelyo fye inama. E ico, abasambilila abaHindu bangufyanya ukusonta ko ukuti ubuHindu mu cishinka bwa kwa lesa umo, te bwa balesa abengi. Ukutontonkanya kwa ciVeda ukwa pa numa, nangu cibe fyo, kwafumyapo imfundo ya wabako wapulamo, ukuipyanikapo ne cishinte ca bulesa bushaba muntu nelyo icituntulu.

30. Ma avatar nshi yamo ya kwa Vishnu?

³⁰ Vishnu, umulungu wa nkumbu wa kasuba no wa bubumbo bonse, e cifulo ca pa kati ka kupepa kwa bakonka ukupepa Vaishnava. Amoneka pe samba lya ma avatar ikumi, nelyo ukufwala fye umubili, ukusanshako Rama, Krishna, na Buddha.c Avatar umbi ni Vishnu Narayana, “uwimininwako mu musango wa buntunse asendeme pa nsoka yanyongana Shesha nelyo Ananta, aleelela pa menshi ya bubumbo bonse no mukashi wakwe, lesa mwanakashi Lakshmi, ekele pa makasa yakwe lintu lesa Brahma aima ukufuma pe lula lyakula pa mutoto wa kwa Vishnu.”—The Encyclopedia of World Faiths.

31. Musango nshi uwa kwa lesa untu Siva aba?

³¹ Siva, uwitwa na kabili mu munsaunte Mahesha (Shikulu Wapulamo) na Mahadeva (Lesa Mukalamba), aba e lesa wa cibili wacilapo ubukulu uwa buHindu, kabili ukupepa kupeelwa kuli wene kwitwa ubuSaiva. Alondololwa nga “uuipusula ifya maliila umukalamba, cibinda wa yogin (icisambilisho ca kulundanya) uwikala mu kwetetula pa mikunkuluko ya Himalayas, umubili wakwe usubilwe imito no mutwe wakwe ufimbene umushishi walukwe fikuti.” Na kabili aishibikwa “ku citemwishi cakwe, nga kaleta wa kusanda na shikulu wapulamo wa bubumbo, Mahadeva.” (The Encyclopedia of World Faiths) Ukupepa kupeelwa kuli Siva mu nshila ya lingam, nelyo ukulangilila kwa bwamba bwa caume.—Moneni ifikope, ibula 99.

32. (a) Mibele nshi iyo lesa mwanakashi Kali abuula? (b) Ni shani fintu ishiwi lya ciNgeleshi lyabuulilwe ukufuma ku kumupepa?

³² Ukupala amabutotelo ya mu calo ayengi, ubuHindu bwalikwata lesa mwanakashi wapulamo wa buko, uwingaba uwa kucebusha nelyo uwa kutiinya. Mu mibele yakwe iyacilamo ukuwama, aishibikwa nga Parvati na Uma. Umusango wakwe uwa kutiinya ulangishiwa nga Durga nelyo Kali, lesa mwanakashi wa cilaka ca mulopa uusekelela mu malambo ya mulopa. Pamo nga Nyina Lesa, Kali Ma (Nyina Wafiita we Sonde), e mulungu ukalamba uwa cakaniko ca Shakti. Alangishiwa ukuba ubwamba ukufika mu musana no kufwala ifisaamo fya fitumbi, insoka, ne fipanga. Mu nshita shapita, ububamfi bwa bantu batitilwa bwalepeelwa kuli wene ku basumina baishibikwe nga thugi, ukwafuma ishiwi lya ciNgeleshi “thug” (icipondo).

UbuHindu no Mumana wa Ganges

33. Mulandu nshi Ganges abo washila ku baHindu?

³³ Te kuti tulande ulwe longo lya balesa ba buHindu ukwabula ukulumbula umumana wacilapo kushila—Ganges. Ubwingi bwa nshimi sha ciHindu mu kulungatika shaampana ku mumana wa Ganges, nelyo Ganga Ma (Mayo Ganga), nge fyo abaHindu baipeelesha bawita. (Moneni mapu, ibula 123.) Babelenga ku mutwe ipepo ilyo lisanshamo amashina yapusanapusana 108 aya mumana. Mulandu nshi Ganges acindikishiwa ifyo ku baHindu bafumaluka? Pantu wakuma mu kupalamisha no kupusunsuka kwabo kwa cila bushiku kabili ne nshimi shabo sha pa kale. Basumina ukuti akatanshi waliko mu myulu nge Cipinda Bushiku. Lyene ni shani waishileba umumana?

34. Ukulingana ne nshimi sha ciHindu, bulondoloshi nshi bumo ubwa fintu umumana Ganges waishile mu kubako?

³⁴ Mu kuba no kulekana kumo abaHindu abengi kuti bacilondolola ukupala ici: Maharajah Sagara akwete abana baume 60,000 abaipaiwe ku mulilo wa kwa Kapila, ukumoneka kwa kwa Vishnu. Imyeo yabo yasenukilwe ku helo kano fye nga ca kuti lesa mwanakashi Ganga aali no kutentemuka ukufuma ku mulu ku kubasangulula no kubakakula ku citiipu. Bhagīratha, icishikulula ca kwa Sagara, apaapaatile Brahma ukusuminisha Ganga washila ukutentemukila kwi sonde. Ubulondoloshi bumo butwalilila ukuti: “Ganga ayaswike ati. ‘Ndi mumana wa mukuku kuti natobaula ifitendekelo fye sonde.’ E co [Bhagīratha], pa numa ya kucita ukuicefya pa myaka ikana limo, aile kuli lesa Shiva, uwacilapo ubukulu pali bonse abaipusule fya maliila, no kumunashanasha ukwiminina apasumbuka pa mulu we sonde mu kati ka mabwe na menshi makaasa ya Himalayas. Shiva akwete umushishi walukwe fikuti pa mutwe wakwe, kabili asuminishe Ganga ukubulukuta ukufuma mu makumbi ukwingila mu mpolombo shakwe, ishapokelele mu kutekanya ukutenta kwa kutiinya isonde. Ganga lyena akonkolweke mu kunakilila pe sonde no kutentemuka ukufuma ku mpili ukucilinganya amalungu, ukuleta amenshi kabili muli ifyo ubumi kwi sonde lyauma.”—From the Ocean to the Sky, ica kwa Sir Edmund Hillary.

35. Ni shani abakonshi ba kwa Vishnu balondolola ukubako kwa mumana?

³⁵ Abakonshi ba kwa Vishnu bakwata ubupilibulo bwapusanako ubwa fintu Ganges atampile. Ukulingana ne calembwa ca pa kale, Vishnu Purana, ubupilibulo bwabo bwa kuti:

“Ukufuma kuli ici citungu [icipuna ca mushilo ca kwa Vishnu] kwaya umumana Ganges, uufumyapo imembu shonse . . . Atula mu lwala lwa cikondo cikalamba ca lukasa lwa ku kuso lwa kwa Vishnu.”

Nelyo nge fyo abakonshi ba kwa Vishnu basosa mu ciSanskrit: “Visnu-padabja-sambhuta,” icipilibula “Icafyalwa mu lukasa lwapala ilula lya kwa Vishnu.”

36. Cinshi abaHindu basumina pa lwa maka ya menshi ya Ganges?

³⁶ AbaHindu basumina ukuti Ganges alikwata amaka ya kukakula, ukusangulula, ukubuutusha, no kundapa abasumina. Vishnu Purana ilondolola ukuti:

“Abatakatifu, abasangululwa ku kowa mu menshi ya uyu mumana, kabili abo imintontonkanya yabo yaipeelesha kuli Kesava [Vishnu], bakwata ukulubuka kwa kupelako. Umumana washila, lintu waumfwika, wafwaikwa, wamonwa, wakumishiwa, waowamo, nelyo ukulumbwa mu lwimbo, ubushiku no bushiku yasangulula ifyaba no mweo fyonse. Nangu fye ni abo abekala akatalamukila . . . bapunda ati ‘Ganga kabili Ganga’ balalubulwa ku membu shacitilwe mu kati ka kubako kwa ntanshi kutatu.”

The Brahmandapurana alondolola ukuti:

“Abo bowa limo mu kuipeelesha mu mikuku yasanguluka iya Ganga, imikowa yabo ilacingililwa kuli Wene ukufuma ku masanso imyanda ya makana. Ububi bwatulumene ukupulinkana mu nkulo bulonaulwa. Ukowa fye muli Ganga umo alasangululwa ilyo line fye.”

37, 38. Mulandu nshi amamilioni ya baHindu bakonkomokela ku Ganges?

³⁷ Abena India bakonkomokela ku mumana ku kucita puja, nelyo ukupepa, pa kutuula amaluba, ukwimba amapepo, no kupokelela ukufuma kuli shimapepo tilak, itoni lya fya kusuba fyakashika nelyo ifya mutuntula pa mpumi. Lyene batubula mu menshi ku kowa. Abengi na kabili balanwa amenshi, nangula yakoweshiwa apakalamba ku busali, ifya miti, ne fitumbi. Lelo uko e kucebusha kwa ku mupashi kwa Ganges ica kuti caba kuibililika kwa mamilioni ya bena India ukowamo mu kucefyako limo mu ‘mumana washila’ wabo, uwakoweshiwa nelyo iyo.

³⁸ Bambi baleta imibili ya batemwikwa babo ku kocewa pa fyonto pa lulamba lwa mumana, kabili lyene imito kuti pambi yakubwa mu mumana. Basumina ukuti ici cebekesha icisansamushi ca muyayaya ku mweo wafumapo. Abo baba abapiina bacilamo bashingalipilile conto ca cililo basunkilisha fye citumbi capombwa mu mumana, umo ciliwa ku fyuni filya iminofu nelyo ukubola fye. Ici cituleta ku cipusho ca kuti, Mu kulunda ku fyo tulangulwikepo kale, cinshi ubuHindu busambilisha pa lwa bumi pa numa ya mfwa?

UbuHindu no Mweo

39, 40. Cinshi uwa kulandapo wa ciHindu umo asosa ku lwa mweo?

³⁹ Bhagavad Gita ipeela icasuko lintu itila:

“Nga fintu umweo wasanshiwamo upita mu kutwalilila, muli uyu mubili, ukufuma ku bwaice ukuya ku musepela, kabili lyene ku mushinku wa bukote, mu kupalako umweo upita mu mubili umbi pa mfwa.”—Icipandwa 2, icikomo 13.

⁴⁰ Ukulandapo kwa ciHindu kumo pali ici cilembo kutila: “Apo icipeema conse mweo pa lwa uko, cimo na cimo calealula umubili wa ciko pa kashita akali konse, inshita shimo ukusokoloka ngo mwana, inshita shimo ngo musepela, kabili inshita shimo ngo mukoloci—nangu cingati umweo wa mupashi umo wine ubako kabili taupita mu kwaluka ukuli konse. Uyu mweo umo pa lwa uko mu kupelako walula umubili uwine, mu kukuuka ukufuma kuli umo ukuya ku unankwe, kabili apo washininkisha ukukwata umubili na umbi mu kufyalwa kwakonkapo—nangu uwa buntu nelyo uwa bumupashi—takwaliko cakulenga ukulilishika kuli Arjuna pa mulandu wa mfwa.”

41. Ukulingana na Baibolo, kulekana nshi ukukuma ku mweo kuli no kucitwa?

⁴¹ Moneni ifyo ukulandapo kulondolola ukuti “icipeema conse mweo pa lwa uko.” Nomba uko kulondolola kumfwana na cintu Baibolo isosa pa Ukutendeka 2:7:

“E lyo Yehova Lesa abumbile umuntu ku lukungu lwa mushili, na mu myona yakwe apuutilemo umupu wa mweo; no yo muntu abe cibumbwa ca mweo.”

Lelo ukulekanya kwacindama kuli no kucitwa: Bushe umuntu apangwa ukuba icibumbwa ca mweo mu kuba ne mibombele yakwe yonse no kwibulula, nelyo bushe alikwata umweo pa mbali ya mibombele ya mubili wakwe? Bushe umuntu mweo, nelyo bushe akwata umweo? Ukwambula kwakonkapo kulondolola imfundo ya ciHindu.

42. Ni shani fintu ubuHindu na Baibolo fyapusana ku kumfwikisha kwa mweo?

⁴² Icipandwa 2, icikomo 17, ca Bhagavad Gita cilondolola ukuti:

“Ico icipulinkana mu mubili taconaika. Takwaba wakwata amaka ya konaula umweo ushiloba.”

Ici cikomo lyene cilondololwa ukuti:

“Umubili umo na umo wakwatamo umweo pa lwa uko, kabili ifishibilo fya kubapo kwa mweo fimoneka ngo kwiluka kumo kumo.”

E ico, ilintu Baibolo ilondolola ukuti umuntu e mweo, icisambilisho ca ciHindu cilondolola ukuti wene akwata umweo. Kabili kwabako icalo ica kupusana pano ico cambukila mu kushika ifisambilisho ifyo fyaba fya kufuma muli iyi mimwene.—Ubwina Lebi 24:17, 18.

43. (a) Cinshi caba intulo ya cisambilisho ca mweo uushifwa? (b) Fya kufumamo nshi fya ciko?

⁴³ Icisambilisho ca mweo uushifwa mu kupelekeshako cafumishiwa ku cishiba ca pa kale icacikalishi ca kwishiba kwa butotelo ukwa cina Babiloni. Mu kubamo ukupelulula citungulula mu fifumamo fya ‘bumi bwa pa numa ya mfwa’ ifilangishiwa mu fisambilisho fya mabutotelo yafule fyo—ukufyalwa mu cintu cimbi, umulu, helo, umutwala, Limbo, na fimbipo. Ku muHindu umulu na helo fyaba fifulo fya pa kati fya kupembelelapo intanshi umweo taulafika ku kufyalwa mu cintu cimbi kukakonkapo. Ica kusekelela kwaibela citontonshi ca buHindu ica helo.

Ukusambilisha kwa ciHindu Ukwa Helo

44. Twaishiba shani ukuti ubuHindu busambilisha ukuti kwalibako helo wa kulungulusha kwa mu butuntulu?

⁴⁴ Icilembo cimo ukufuma muli Bhagavad Gita cilondolola ukuti:

“Lintu amafunde ya lupwa yaonaulwa, Janārdana, lyene uwa bantu bekala mu helo mu kushininkisha alafuma.”—I.44, Harvard Oriental Series, Vol. 38, 1952.

Ukulandapo kutila: “Abo baba abacilapo ulubembu mu bumi bwabo bwa pa calo bali no kupita mu misango ya kukandwa kwapusanapusana pali baplaneti ba helo.” Nangu cibe fyo, kuliko icubilishi cimo ica kupusana no kulunguluka kwa ciyayaya ku mulilo wa helo wa Kristendomu: “Uku kukandwa . . . te kwa ciyayaya.” Lyene, cinshi helo wa ciHindu aba mu cine cine?

45. Ni shani fintu ukulungulusha kwa helo wa ciHindu kwalondololwa?

⁴⁵ Ifyakonkapo e kulondolola kwe shamo lya mubembu, ukwafumishiwa muli Markandeya Purana:

“Lyene intumi sha kwa Yama [lesa wa bafwa] mu kwangufyanya shimukakila ku fifundo fya kutiinya no kumukululwila ku kapinda ka ku kulyo, aletutuma ku lupumo lwa nkonto. Lyene akulululwa ku ntumi sha kwa Yama, aletuma inkuuta ya kutiinya, iya kalanda ukupulinkana mu mushili wakalabana [ukuba ne cimenwa] Kusa, imyunga, ifyulu, banapini na mabwe, ukubembela ku lubingu mu fifulo, fyafimbwa ne mikanda, ukubilima ku cikabilila ca kasuba no kupya ku myengelele ya kako. Ukukulululwa ku ntumwi shitiinwa kabili ukuliwa ku myanda ya ba mumbwe, umuntu mubembu aya ku ŋanda ya kwa Yama ukupula mu mpito itiinwa. . . .

“Lintu umubili wakwe waocewa akumanya ukuyumfwa kukalamba kwa kupya; kabili lintu umubili wakwe wapumwa nelyo ukutetaulwa ayumfwa ukukalipwa ukukalamba.

“Umubili wakwe ukonaulwa muli iyo nshila, icibumbwa, nangu cende ukuya mu mubili umbi, cicula ukupelelwa kwa ciyayaya pa mulandu wa ncitilo sha ciko isha kubipilwa. . . .

“Lyene pa kukwata imembu shakwe ukusambwa asendwa kuli helo umbi. Pa numa ya kupula muli bahelo bonse umubembu abuula ubumi bwa cinama. Lyene ukupula mu bumi bwa myambo, utushishi, na balunshi, ifinama fikatu, muŋwiŋwi, insofu, ifimuti, bakabalwe, iŋombe, no kupula mu bumi bwalekanalekana bumbi ubwa lubembu ubwa bucushi no kupelelwa, wene, pa kwisa ku mushobo wa bantu, afyalwa ngo waŋongo, nelyo ngo muntu wabipa nelyo akantele mafwesa nelyo Chandala Pukkasa.”

46, 47. Cinshi Baibolo isosa pa lwa mibele ya bafwa, kabili kusondwelela nshi twingafikapo?

⁴⁶ Linganyeniko ico na cintu Baibolo isosa ku lwa bafwa:

“Pantu aba mweo bantu abaishibo kuti bakafwa, lelo abafwa bantu abashaishiba kantu nangu kamo, kabili takwaba cilambu kuli bene; pantu icibukisho cabo calabwa. Kabili ukutemwa kwabo no kupata kwabo no kufinuka kwabo kwaliloba kale, ne cakaniko tabakwata kabili umuyayaya muli conse icicitwa mwi samba lya kasuba. Conse ico iminwe yobe yasanga ica kucita, cita ku maka yobe; pantu takuli ica kucita nangu ca kwelenganya nangu kwishiba nangu mano ku Mbo uko uleya.”—Lukala Milandu 9:5, 6, 10.

⁴⁷ Kwena, nga ca kuti nge fyo Baibolo isosa, umuntu takwata umweo lelo e mweo wine, lyena takuba ukubako kwa kwishiba pa numa ya mfwa. Takubako kusekelela, kabili takubako kucululuka. Ukupikana kwabulwamo ukupelulula konse kwa “pa numa ya cabako” kulaloba.d

Icibambe ca buHindu

48, 49. (a) Mu kupitulukamo, finshi fimo ifisambilisho fya ciHindu? (b) Mulandu nshi bamo batwishikila bucishinka bwa buHindu? (c) Ni ani waimine ku kusonsomba itontonkanyo lya ciHindu?

⁴⁸ Uku kupitulukamo kwipi ukwakabilwa ukwa buHindu nakulanga ukuti ukupepa kwa balesa abengi kwashimpwa pa kupepa kwa kwa lesa umo—icisumino muli Brahman, Uwabako Wapulamo, intulo, nelyo ubutuntulu bwa cine cine, walangililwa ku cishibilo ca OM nelyo AUM, kabili uwakwata imbali ishingi nelyo ukusokoloka. Na kabili bwaba butotelo ubusambilisha ukulekelelako no kukoselesha icikuuku ku finama.

⁴⁹ Ku lubali lumbi, imisango imo iya cifundisho ca ciHindu, pamo nga Karma no lufyengo lwa fiputulwa fya mabumba, pamo pene no kupepe filubi no kulwishanya mu nshimi, fyalenga abantu batontonkanya bamo ukwipusha bucishinka bwa cilya cisumino. Katwishika umo uwa musango yo aimine ku kapinda ka ku kuso ka kabanga ka India mupepi no mwaka wa 560 B.C.E. Aali ni Siddhārtha Gautama. Aimike icisumino cipya icafililwe ukutunguluka mu India lelo icakulile kumbi, nge fyo icipandwa cesu cakonkapo cilelondolola. Ico cisumino cipya cali buBuddha.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 100, 101]

UbuSikh—Ubutotelo Bwaaluka

UbuSikh, bulangililwa ku mpanga shitatu ne cintengunusha, butotelo bwa bantu ukucila pa mamilioni 17. Abengi bekala mu Punjab. Itempele lya Golde lya baSikh, lyaimikwa mu kati na nkati ka bemba wa cimpashanya, lyaba mu Amritsar, umusumba wa mushilo uwa baSikh. Abaume abaSikh beshibikwa mu kwanguka ku fitambala fyabo ifyafituluka, ifyabuuta, nelyo ifyafiita, ifyo ukufwala kwa fiko kwaba ulubali lukalamba lwa cibelesho cabo ca butotelo, pamo nge fyaba umushishi wabo ukukula uutali.

Ishiwi lya ciHindu ilya sikh lipilibula “umusambi.” AbaSikh basambi ba kwa kasanga wabo, Guru Nānak, na bakonshi ba fisambilisho fya ba guru ikumi (Nānak ne mpyani pabula) abo ifyalembwa fyabo fyaba mwi buku lya mushilo ilya baSikh, Guru Granth Sahib. Ubutotelo bwakwete ukutendeka kwa buko mu kubangilila kwa mwanda wa myaka walenga 16 lintu Guru Nānak afwaile ukubuula ifyapulamo mu buHindu no buShilamu no kupanga ubutotelo bwaikatana.

Ukutumwa kwa kwa Nānak kuti kwalumbululwa mwi sentensi limo: “Nge fyo kwaba Lesa umo eka, kabili Wene e Shifwe; e ico, ifwe bonse tufwile ukuba bamunyina.” Ukupala abaShilamu, abaSikh basumina muli Lesa umo kabili balabinda ukubomfya ifilubi. (Ilumbo 115:4-9; Mateo 23:8, 9) Bakonka icishilano ca ciHindu ica kusumina mu mweo uushifwa, ukufyalwa cipya cipya, na Karma. Icifulo ca kupepa ica baSikh ciitwa gurdwara.—Linganyeniko Ilumbo 103:12, 13; Imilimo 24:15.

Limo ilya mafunde yakalamba ya kwa Guru Nānak lyali: “Lyonse ibukisha Lesa, bwekeshapo ishina Lyakwe.” Lesa alandilwako nga “Umo uwa Cine,” lelo takwaba ishina lyapeelwa. (Ilumbo 83:16-18) Ifunde limbi lyali “Akana ifyo unonka na bashuka panono.” Mu kumfwana ne ci, kwabako langar, nelyo ikicini lya pa fye, mwi tempele lya baSikh ilili lyonse, umo abantu ba misango yonse bengalya apa fye. Kwabako fye ne miputule ya pa fye umo abalendo bengatubilisha ubushiku.—Yakobo 2:14-17.

Guru wa kupelako, Gobind Singh (1666-1708), aimike ubwananyina bwa baSikh bwainikwe Khalsa, abakonka ifyaishibikwa nga ba K basano, ababa: kesh, umushishi wabula ukuputulwako, ukulangilila bumupashi; kangha, icisakulo mu mushishi, ukulangililo muyano no kusalapula; kirpan, ulupanga, ukupilibula umucinshi, ukushipa, no kuipeela bulilambo; kara, icinkwingili ca cela, ukulangilila ukwikatana na Lesa; kachh, akaputula nge ca kufwala ca mu kati, ukulangisha ukulinga no kufwalwa ku kulangilila ukuikanya kwa mibele isuma.—Moneni The Encyclopedia of World Faiths, ibula 269.

[Icikope pe bula 100]

Itempele lya Golde lya baSikh, Amritsar, Punjab, India

[Ifikope pe bula 101]

Icitambala cafitulukila cilangisha umuntontonkanya wasaalala nge ulu, uwabulwamo icifulo ca mpatila

Icitambala cabuuta cipilibula umuntu wa bumushilo atungulula ubumi bwaba ica kumwenako

Icitambala cafiita caba cibukisho ca kupakasa kwa bena Britain ukwa baSikh mu 1919

Ukubalabata kumbi kwaba mulandu wa kusoobolapo

Mu kulangisha kwa kusefya shimapepo wa ciSikh ashimika ilyashi lya filwilo fyashila

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 104]

UbuJain—Ukuikaana Kabili Ukwabula Ulukaakala

Ubu butotelo ne cishibilo ca buko ca pa kale ca swastika wa ciIndia, bwasangilwe mu mwanda wa myaka walenga mutanda B.C.E. kuli cilolo wa fyuma umwina India Nataputta Vardhamāna, uwacilapo ukwishibikwa nga Vardhamana Mahāvīra (ilumbo lipilibula “Umuntu Mukalamba” nelyo “Impalume Ikalamba”). Ayalukile ku bumi bwa kuikaana no bwa kuipusula ifya malila. Aimine ubwamba mu kufwailisha ukwishiba “ukupulinkana mu mishi na malungu ya India wa pa kati mu kufwailisha ukukakulwa ukufuma ku kushinguluka kwa kufyalwa, imfwa, no kufyalwa cipya cipya.” (Man’s Religions, iya kwa John B. Noss) Acetekele ukuti ipusukilo lya mweo kuti lyasangwa fye ukupitila mu kuikaana kwacilamo no kuisalapula no kubomfya kwakosa ukwa ahimsa, ukwabula ulukaakala ku fibumbwa fyonse. Asendele ahimsa mu kucishamo kwa kusenda umukusao wanaka u o engapyangilako mutembomutembo utushishi utuli tonse utwingaba mu nshila yakwe. Umucinshi wakwe ku bumi na kabili wali kucingilila umusangwela na bumpomfu bwa mweo wakwe.

Abakonshi bakwe ilelo, mu kubombesha kwa kuwamya Karma yabo, batungulula ubumi bwapalako bwa kuikaana no mucinshi wa fibumbwa fimbi fyonse. Na kabili tumona ukusonga kwa maka pa myeo ya buntunse ica kusumina muli bumunshifwa bwa mweo wa buntunse.

Ilelo kwabako abasumina bacepako ukucila pa mamilioni yane aba ici cisumino, kabili abengi baba mu ntunga sha Bombay na Gujarat isha India.

[Icikope]

UmuJain alepepa pa makasa ya cilubi casumbuka amamita 17 ca mutakatifu Gomateswara mu Karnataka, India

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 106, 107]

Ukusontelela Kwayanguka ku Mashiwi ya ciHindu

ahimsa (Sanskrit, ahinsa)—ukubulo lukaakala; ukukanacena nelyo ukwipaya icili conse. Icitendekelo ca kulya imisalu kwa ciHindu no mucinshi ku finama

ashram—ulufuba nelyo icifulo apo guru (intungulushi ya ku mupashi) asambilisha

ātman—umupashi; walundanishiwa kuli ico icishingafwa. Ilingi line cipilibulwa umweo mu kulufyanya. Moneni jīva

avatar—ukusokoloka nelyo ukufwala umubili kwa mulungu wa ciHindu

bhakti—ukuipeela ku mulungu uyo utungulula kwi pusukilo

bindi—itoni lya kashika ilyo abanakashi baupwa basuba pa mpumi

Brahman—iciputulwa ca bushimapepo kabili icacilishapo kusumbuka ica fiputulwa fya mabumba; kabili Bucine cine Bwapelako. Moneni ibula 116

dharma—ifunde lyapelako ilya fintu fyonse; ilyo lipima ukulungama nelyo ukulubana kwa ncitilo

ghat—icinshoko nelyo icibwandanshi ca mumana

guru—kafundisha nelyo intungulushi ya ku mupashi

Harijan—icilundwa ca caputulwa Uwakankambwa; ukupilibula “abantu ba kwa Lesa,” ishina lyabamo ukulangulukila bapeelwe kuli Mahatma Gandhi

japa—ukupepa kwa kwa Lesa mu kubwekeshabwekeshapo limo ilya mashina yakwe; mala, nelyo kolona wa bulungu 108, abomfiwa ku kusunga ukupenda

jīva (nelyo prān, prāni)—umweo wa pa lwakwe nelyo ukubako

Karma—icishinte ca kuti imibombele iili yonse yalikwata ifya kufumamo fyashininkishiwa fya iko nelyo ifishashininkishiwa ku bumi bukakonkapo bwa mweo wakuuka

Kshatriya—ibumba lya balamuka, abateka, kabili bakalwa ne cipimo ca cibili ica fiputulwa fya mabumba

mahant—umuntu wa mushilo nelyo kafundisha

mahatma—umutakatifu wa ciHindu, ukufuma kuli maha, uwasumbuka nelyo umukalamba, na ātman, umupashi

mantra—ifunde lyashila, lyasuminwa ukukwata amaka ya buŋanga, yabomfiwa mu kwingisha mu cakaniko no kubwekeshiwapo mu mapepo na mu nyimbo sha lupupo

maya—icalo pamo ngo kukopeka

moksha, nelyo mukti—ukukakulwa ukufuma ku kushinguluka kwa kufyalwa cipya cipya; impela ya lwendo lwa mweo. Kabili caishibikwa nga Nirvana, ukulundana kwa muntu no Wabako Wapulamo, Brahman

OM, AUM—icishibilo ce shiwi cimininako Brahman cibomfiwa ku kwetetula; iciunda ukulangulukwa ukuba kubwela mfule kwa cimpa; cibomfiwa nga mantra washishiwa

paramatman—Umupashi wa Calo, ātman wa kubumbwa konse, nelyo Brahman

puja—ukupepa

sadhu—umuntu wa mushilo; uuipusula ifya amaliila nelyo yogi

samsara—ukukuuka kwa mweo wa ciyayaya, uushingonaika

Shakti—amaka ya canakashi nelyo umukashi wa kwa lesa, ukucilisha umwina mwakwe wa kwa Siva

sraddha—impupo shacindama shitungululwa ku kucindika ifikolwe no kwafwilisha imyeo yaya ukufika kuli moksha

Sudra—cibombebombe, uwabesha pe samba pa fiputulwa fya mabumba fikalamba fine

swami—kafundisha nelyo icipimo casumbuka ca butungulushi bwa ku mupashi

tilak—icishibilo pa mpumi ico cilangisha ukubaka icibukisho ca kwa Shikulu mu mibombele yakwe yonse

Trimurti—Bubutatu bwa ciHindi ubwa kwa Brahma, Vishnu, na Siva

MaUpanishad—ifyalembwa fya mu kubangilila fya mishikakulo yashila ifya buHindu. Na kabili fyaishibikwa nga Vedanta, impela ya maVeda

Vaisya—ibumba lya bashimakwebo na balimi; ibumba lya butatu mu fiputulwa fya mabumba

MaVeda—ifyalembwa fya mu kubangilila ifya mishikakulo yashila iya buHindu

Yoga—ukufuma ku mushila yuj, ukupilibula ukulunda nelyo ikoli; cibimbamo ukulundanya kwa muntu ku wabako uwa bulesa uwa mu kubumbwa konse. Caishibikwa mu kulumbuka nga ukusalapula kwa kwetetula kubimbamo imikalile no kulama umupu. UbuHindu mu kucefyako bwaishiba amaYoga yakalamba yane, nelyo inshila. Moneni ibula 110

[Ifikope]

Ukufuma ku kuso, mahant wa buHindu; sadhu, eminine mu kwetetula; guru ukufuma ku Nepal

[Akabokoshi pe bula 110]

Inshila Shine Kuli “Moksha”

Icisumino ca ciHindu cipeela mu kucefyako inshila shine isha kufika kuli moksha, nelyo ukulubuka kwa mweo. Ishi shaishibikwa pamo nga ama yoga nelyo ama marga, inshila sha kuli moksha.

1. Karma Yoga—“Inshila ya mibombele, nelyo karma yoga, ukusalapulwa kwa mibombele. Ukutendekelako, karma marga apilibula ukucita dharma ukulingana ne cifulo ca umo mu bumi. Imilimo imo ilafwaikwa ku bantu bonse, pamo nga ahimsa no kutaluka ku bwalwa ne nama, lelo dharma wa kulungatika wa muntu umo na umo ashintilila pa ciputulwa ca mabumba ica muntu ne cifulo ca mu bumi.”—Great Asian Religions.

Uyu Karma abomba ukupeleshiwa fye mu kati ka fipimo fya fiputulwa fya mabumba. Ukusangulula kwa micitile ya fiputulwa fya mabumba kubakwa nangula mu kuupa nelyo mu kulya ku nse ya fiputulwa fya mabumba fya umo, icapiminwe kuli Karma ya umo mu kubapo kwa mu kubangilila. E co iciputulwa ca mabumba ya umo tacimonwa ngo lufyengo lelo nge capyanwa ukufuma ku kufwala fye umubili ukwa ku numa. Mu mano ya buntunse aya ciHindu abaume na banakashi tabalingana bonse. Baakanishiwa ku ciputulwa ca mabumba no bwamba, kabili, mu cishinka, ku mibele ya nkanda. Ilingi line lintu inkanda ya buutilako, iciputulwa ca mabumba cilacilapo ukusumbuka.

2. Jnana Yoga—“Inshila ya kwishiba, nelyo jnana yoga, ukusalapula kwa kwishiba. Ukucilana ku nshila ya ncitilo, karma marga, mu kuba ne milimo ya iko yalondololwa ku kashita akali konse mu bumi, jnana marga ipayanya inshila sha mano ya buntu ne mitontonkanishishe ya kuishiba no bubumbo. Ukubako, te kucita, e lufungulo lwa ‘jnana marga.’ [Utulembo utunono twesu.] Icacilishapo ukucindama, iyi nshila ilenga moksha ukucitikako muli buno bumi kubaibelesha.” (Great Asian Religions) Ibimbamo yoga wa kuibebeta no kufumishiwa ku calo ne cibelesho ca kukaluka. Ni numbwilo ya kuilama no kuikaana.

3. Bhakti Yoga—“Imibele yacilapo ukwishibikwa iya cishilano ca ciHindu ilelo. Iyi ni nshila ya kuipeelesha, bhakti marga. Mu kucilanya kuli karma marga . . . iyi nshila yalyangukako, iyacilapo ukuitendekelako, kabili kuti yakonkwa ku bantu aba ciputulwa icili conse, umwaume nelyo umwanakashi, nelyo umushinku uuli onse. . . . [Yene] isuminisha inkuntu sha buntunse no kufwaisha ukukonkoloka mu kukakuka ukucila ukucimfiwa ku kuipusula ifya maliila fya yogi . . . [Kwena] kwabamo ukuipeelesha kwaibela mu milungu.” Kabili kwabako mu cishilano amamilioni 330 iya kushinshimuna. Ukulingana ne ci cishilano, ukwishiba kutemwa. Mu cishinka, bhakti ipilibula “ukulundana mu nkuntu kuli lesa wa umo uwasoobolwapo.”—Great Asian Religions.

4. Raja Yoga—Umusango wa “kwiminina kwaibela, inshila sha kupemenamo, no kubwekeshapo kwakonkana kwa mafunde yalinga aya kutontonkanya.” (Man’s Religions) Akwata intampulo cinekonsekonse.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 113]

Mahatma Gandhi ne Fiputulwa fya Mabumba

“Ukubula ulukaakala e cipande ca ntanshi ca cisumino candi. Na kabili e cipande ca kupelekeshako mu cifundisho candi.”—Mahatma Gandhi, March 23, 1922.

Mahatma Gandhi, alumbwike pa butungulushi bwakwe bwabulwo lukaakala mu kwaafwilisha ukufika ku kulubuka kwa India ukufuma kuli Britain (ukwapeelwe mu 1947), kabili acitile kampeini wa kuwamya ulubali lwa mamilioni ya baHindu banankwe. Nge fyo Profesa umwina India M. P. Rege alondolola ati: “Abilishe ahimsa (ukwabula ulukaakala) nge citendekelo ca mutengo wa mibele, intu ailwile ngo kwangwako ku mucinshi na ku busuma bwa muntu uuli onse. Akeenye ubulashi bwa malembo ya ciHindu lintu ukusambilisha kwa yako kwapusene na ahimsa, atukwite mu kushipa ukufumishiwapo kwa kukankambwa no kuteka ifiputulwa fya mabumba, kabili asumbwile ukulingana kwa banakashi mu ntunga shonse isha bumi.”

Cinshi cali imimwene ya kwa Gandhi iya cipendwilo ca Bakankambwa? Muli kalata wa kuli Jawaharlal Nehru, uwa bushiku bwa May 2, 1933, alembele ati: “Akabungwe ka baHarijan kantu kacishamo ubukulu ku kubombesha kwa mucetekanya. Takwaba icabipa nge fyo mu calo. Kabili nalyo line te kuti nshe ubutotelo kabili muli ifyo ubuHindu. Ubumi bwandi kuti bwaba icisendo kuli ine nga ca kuti ubuHindu bwanengele nsoni. Nalitemwa ubuKristu, ubuShilamu ne fisumino fimbi ifingi ukupitila mu buHindu. . . . Lelo kwena te kuti butekeleshe pamo no kukankambwa.”—The Essential Gandhi.

[Icikope]

Mahatma Gandhi (1869-1948), intungulushi yacindikishiwa iya ciHindu na kafundisha wa ahimsa

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 116, 117]

UbuHindu—Bamo Balesa Baume na Balesa Banakashi

Aditi—nyina wa balesa; lesa mwanakashi we ulu; umulungu Wabulwe Mpela

Agni—lesa wa mulilo

Brahma—Lesa Kabumba, icishinte ca bubumbo mu kubumbwa konse. Umo uwa balesa ba Trimurti (bubutatu)

Brahman, nelyo Brahm—Uwapulamo, uwapulinkana monse mu bubumbo, uwaimininwako ne ciunda ca OM nelyo AUM. (Moneni icishibilo pa mulu.) Kabili aloshiwako nga Atman. AbaHindu bamo bamona Brahman nge Cishinte ca Bulesa cishakwata buntu nelyo Bucine cine Bwapelako

Buddha—Gautama, kasanga wa buBuddha; abaHindu bamumona nga ukufwala fye umubili (avatar) kwa kwa Vishnu

Durga—umukashi nelyo Shakti wa kwa Siva kabili uwishibikilwa pamo na Kali

Ganesa (Ganesha)—lesa mwana wa kwa Siva wa mutwe wa nsofu, Shikulu wa Fipindami, lesa we shuko lisuma. Kabili etwa Ganapati na Gajanana

Ganga—lesa mwanakashi, umo uwa bakashi ba kwa Siva kabili uwimininako umumana Ganges

Hanuman—lesa kolwe kabili umukonshi waipeelesha uwa kwa Rama

Himalaya—ubwikashi bwa mfula yabuuta, wishi wa kwa Parvati

Kali—umwina mwakwe wafiita wa kwa Siva (Shakti) kabili lesa mwanakashi wa cilaka ca mulopa uwa bonaushi. Ilingi alangishiwa ukuba no lulimi ulwakashika ulukalamba ulupelela ku nse

Krishna—ukufwala fye umubili kwalenga cinekonsekonse kwatemwa ukwangala kwa kwa Vishnu kabili umulungu wa kwa Bhagavad Gita. Abatemwishi bakwe baali ba gopi, nelyo abakashana ba mukaka

Lakshmi—lesa mwanakashi wa ciyembo ne shuko lisuma; umwina mwakwe wa kwa Vishnu

Manasa—lesa mwanakashi wa nsoka

Manu—icikolwe ca mushobo wa buntunse; capusushiwe ku bonaushi bwa lyeshi ku cisabi cikalamba

Mitra—lesa wa lubuuto. Uwaishibikwa nga Mithras ku bena Roma

Nandi—cilume wa ŋombe, ica kwendelapo ca kwa Siva nelyo umusango wa myendele

Nataraja—Siva mu mibele ya kucinda ukufimbwa ku cintengulusha ca lubingu

Parvati nelyo Uma—lesa mwanakashi umwina mwakwe wa kwa Siva. Na kabili abuula imibele ya kwa lesa mwanakashi Durga nelyo Kali

Prajapati—Kalenga wa kubumbwa konse, Shikulu wa Fibumbwa, wishi wa balesa, ifiwa, ne fibumbwa fyonse fimbi. Pa numa aishibikwa nga Brahma

Purusha—umuntu wa mu lwelele. Amabumba yakalamba yane yapangilwe ukufuma ku mubili wakwe

Radha—umwina mwakwe wa kwa Krishna

Rama, Ramachandra—ukufwala fye umubili kwalenga cinelubali kwa kwa lesa Vishnu. Ukushimika kwa malyashi ya milumbo Ramayana kulanda umulandu wa kwa Rama no mukashi wakwe Sita

Saraswati—lesa mwanakashi wa kwishiba kabili umwina mwakwe wa kwa Brahma Kabumba

Shashti—lesa mwanakashi uucingilila abanakashi na bana mu kufyalwa kwa bana

Siva—lesa wa kusanda, imfwa, no bonaushi; icilundwa ca Trimurti. Cilangililwa kwi fumo lya filimi fitatu na ku bwamba bwa caume

Soma—fyonse fibili lesa ne ndawa; katumbinkanya wa bumi

Vishnu—lesa kabaka wa bumi; icilundwa ca butatu ica Trimurti

[Abatusuminishe]

(Fyashimpwa pa kutantika mu Mythology—An Illustrated Encyclopedia)

[Ifikope]

Ukufuma pa mulu ku kuso, ukulola ku kulyo, Nataraja (Siva ucinda), Saraswati, Krishna, Durga (Kali)

[Akabokoshi pe bula 120]

Umulumbe wa ciHindu uwa Lyeshi

“Mu lucelo baletele kuli Manu [icikolwe ca mutundu wa muntu na kapeela we funde wa ntanshi] amenshi ya kusamba . . . Lintu alesamba, isabi [Vishnu mu kufwala fye umubili wakwe pamo nga Matsya] lyaishile mu minwe yakwe.

“Lyasosele kuli wene aliti, ‘Nteeka, nkakupususha!’ ‘Ukampususha kuli cinshi?’ ‘Ilyeshi likakukulula ifibumbwa fyonse: kuli co e ko nkakupususha!’ ‘Kuti nakuteka shani?’”

Isabi lyafundile Manu ifya kulisakamana. “Pali ico lyatile, ‘Mu mwaka wa kuti na wa kuti ilyeshi likesa. Lyene ukasakamana (ku kupanda amano kwandi) ukupekanya icibwato; kabili ilyo ilyeshi likasumbana ukengila mu cibwato, kabili nkakupususha kuli lyene.’”

Manu akonkele ukufunda kwe sabi, kabili mu kati ka lyeshi isabi lyakuulile cibwato ku “lupili lwa ku kapinda ka ku kuso. Lyene lyatile, ‘Ninkupususha. Kakila icibwato ku cimuti; lelo wileka amenshi ya kuputule, ilintu uli pa lupili. Ilyo amenshi yalekama, kuti walaikila panono panono!’”—Satapatha-Brahmana; linganyeniko Ukutendeka 6:9–8:22.

[Mapu ne Fikope pe bula 123]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni mu citabo)

Ganges akonkoloka ukucila amakilomita 2,400 ukutula kuli Himalayas ukufika ku Calcutta na ku mawilo ya uko mu Bangladesh

INDIA

Calcutta

Umumana wa Ganges

INDIA

[Ifikope]

Ganga Ma, pa mulu wa mutwe wa kwa Siva, atentemuka ukupula mu mushishi wakwe

AbaHindu baipeelesha pa ghat, baleowa mu Ganges pa Varanasi, nelyo Benares

[Icikope pe bula 96]

Ganesa, lesa wa ciHindu wa mutwe wa nsofu we shuko lisuma, umwana mwaume wa kwa Siva na Parvati

[Ifikope pe bula 99]

Lingam (ifishibilo fya bwamba bwa caume) fishinshimunwa na baHindu. Siva (lesa wa kusanda) ali mu kati ka lingam imo kabili akwete imitwe ine ukushinguluka kumbi

[Icikope pe bula 108]

Abashimbe banakashi aba butotelo abaJain bafwele mukha-vastrika, nelyo ifya kufimba pa kanwa, ificilikila utushishi ukwingila no kwipaiwa

[Icikope pe bula 115]

Ukupepe

nsoka, kubeleshiwa apakalamba mu Bengal. Manasa e lesa mwanakashi wa nsoka

[Icikope pe bula 118]

Vishnu, no mukashi wakwe Lakshmi, bali pa nsoka yapombana Ananta ukuba na Brahma wa mitwe ine pe lula likula pa mutoto wa kwa Vishnu