Icifundisho Caingila mu Mipepele ya ku Kabanga

“Lyonse fye naletontonkanya nati bumunshifwa bwa mweo cintu ico abantu bonse basuminemo. E co nalisungwike icine cine ilyo naishileishibo kuti abantu ba mano nga nshi aba ku Kabanga na ba ku Masamba balibilingana mu kucincintila ici cisumino. Nomba ndelanguluka umulandu iyi mfundo ya bumunshifwa yaingile mu baHindu.”—AMASHIWI YA MUSAMBI WA PA YUNIVERSITI UWAKUSHIIWE NGO MUHINDU.

1. Mulandu nshi twingafwaila ukwishiba fintu icifundisho ca bumunshifwa bwa mweo catendeke na fintu calundulukile mu mipepele yalekanalekana?

NI SHANI fintu imfundo ya kuti umuntu akwato mweo ushifwa yaingile mu buHindu na mu mipepele imbi iya ku Kabanga? Ubu buli bwipusho bwa kufwayo kwishibilapo fimbi nangu fye ni ku baba mu fyalo fya ku Masamba abo pambi bashabeleshanya ne yi mipepele, apantu ici cisumino cilambukila inshila umuntu onse amwenamo inshita ya ku ntanshi. Pa mulandu wa kuti bumunshifwa e cilandwapo kuli bonse mu mipepele iingi ilelo, ukwishiba imfundo fintu yatendeke kuti mu cine cine kwasumbula ukumfwikisha kwawaminako no kumfwana.

2. Mulandu nshi India alumbukila ukuti e kwatula ukusonga kwa mu fya mipepele mu Asia?

² Ninian Smart, profesa wa masambililo ya fya mipepele pa University of Lancaster ku Britain, alandapo kuti: “Icifulo cine cine ukwafuma ukusonga pa mipepele ya mu Asia ni ku India. Ici tacili fye ni pa mulandu wa kuti ku India e kwatuntuka ubwingi bwa fisumino—pamo nga ubuHindu, buBuddha, buJain, buSikh, ne fisumino fimbi—lelo ni pa kuti cimo pali ifi, pamo nga buBuddha, caishilesonga apakalamba ni cikanga ulutambi lonse ulwa mu Asia wa ku Kabanga onse lwaluke.” Intambi ishingi ishasongelwe muli iyi nshila “shicili shimona India ngo mufyashi wabo uwa ku mupashi,” e fyasosa uwasoma ifya buHindu Nikhilananda. Nomba ni shani fintu ici cisambilisho ca bumunshifwa capekele ukwingila mu India na mu mbali shimbi isha mu Asia?

Icisambilisho ca BuHindu ica Kufyalwa Cipya Cipya

3. Ukulingana na kalemba wa lyashi lya kale, imfundo ya kuti imyeo ilaalukila mu mubili umbi nakalimo nani aitwele ku India?

³ Mu mwanda wa myaka uwalenga 6 B.C.E., ilyo Pythagoras na balemukonka mu Greece baleafwilisha imfundo ya kuti imyeo ilaalukila mu mubili umbi, abaHindu ba mano abaleikala mu lulamba lwa mimana ya Indus na Ganges mu India na bo balelundulula imfundo imo ine. Ukuti ici cisumino cimonekele pa nshita imo ine “mu baGriki na mu India tacingaba ca mankumanya fye nakalya,” e fyasosa uwaishibe lyashi lya kale Arnold Toynbee. Alondololo kuti: “Kumo uko cipalishe sana ukuti e ntulo yaishibikwa [iya uko kusonga] kwali ni kuli bamululumba ba ku Eurasia, abo mu myanda ya myaka uwalenga 7 no walenga 8 B.C. basanshile India, na Asia waba pa kati ka kapinda ka ku kulyo na Masamba, impanga yaumisha iyakonka ululamba lwa ku kapinda ka ku kuso aka bemba wa Black Sea, e lyo ne fisumbu fya Balkan na Anatolia.” Iyi mikowa yalelulumba ukwabulo kutwishika yalitwele ku India imfundo ya kuti umweo ulaalukila mu mubili umbi.

4. Mulandu nshi imfundo ya kuti imyeo ilaaluka mu mubili umbi yacebushishe aba mano aba ciHindu?

⁴ UbuHindu bwatendeke mu India mu kubangililako, ilyo baAryan bafikile mupepi na 1500 B.C.E. Pa kutendeka pene fye, ubuHindu bwali ne cisumino ca kuti umweo no mubili fintu fibili ifyapusana no kuti umweo wena ulashala pa mfwa. AbaHindu kanshi balepepe fikolwe kabili baleteka ifya kulya pa kuti imyeo ya bafwa babo ilelya. Ilyo papitile imyanda ya myaka lintu imfundo ya kuti umweo ulaalukila mu mubili umbi yafikile mu India, ifwile yalitemwikwe ku ba mano ba ciHindu abaleshashala no bwafya bwa bubifi ubwaba mpanga yonse no kucula uko abantu baculako. Ukutumbinkanye mfundo ya mweo ukwalukila mu mubili umbi na cintu bainika ifunde lya Karma, ifunde lya kuti ku cili conse kwaliba icilenga ne cifumamo, aba mano aba ciHindu bapangileko icifundisho ca kufyalwa cipya cipya umwaba ukuti ukuwamisha kwa mibele no kubipa kwa mibele mu bumi bumo fipeelwe cilambu nelyo ukukandilwa mu bumi buli no kukonkapo.

5. Ukulingana no buHindu, umweo wakwata buyo nshi ubwa kupelako?

⁵ Lelo kwaliko imfundo na imbi imo iyasongele icisambilisho ca baHindu pa lwa mweo. Encyclopædia of Religion and Ethics itila: “Cimoneka kwati pa nshita ine lintu icifundisho ca kuti umweo ukulaalukila mu mubili umbi na karma, nelyo mu kubangililako, kwaliko imfundo na imbi iyalelunduluka panono panono mu kalibumba kanono aka bantu balamuka ku kapinda ka kuso aka India—imfundo ya mano ya buntunse iya Brahman-Ātman [Brahman wasumbukisha kabili uwa ciyayaya, uwapulamo].” Iyi mfundo yatumbinkanishiwe ne cifundisho ca kufyalwa cipya cipya ku kulangilila ubuyo bwa kupelako ubwa ciHindu—e kuti ukulubuka ku kushinguluka kwa kwaluka kwa mweo ukwalukila mu mubili umbi pa kuyafika ku kuba na umo uwapulamo. AbaHindu balisumino kuti cilacitika lintu umuntu atukuta ukuba ne misango yawama mu bwikashi no bwishibilo bwaibela ubwa buHindu.

6, 7. Cinshi cintu ubuHindu bwa muno nshiku bwasuminamo pa lwa bumi bwa mu Calo ca bafwa?

⁶ AbaHindu ba mano e fyo babikile imfundo ya myeo ukwalukila mu mubili umbi ukuba mu cifundisho ca kufyalwa cipya cipya pa kucikumbinkanya ne funde lya Karma ne mfundo ya Brahman. Octavio Paz, kashika wa nshintu uwapokele Icilambu ca Nobel kabili umwina Mexico uwali kale umwiminishi ku India, alemba ati: “Ilyo ubuHindu bwalesalangana, imfundo na yo yalekonkamo fye . . . apashintilile buBrahman, buBuddha, ne mipepele imbi iya mu Asia: ukwingila mu mubili umbi, umweo ukwalukila mu mubili umbi ukupula mu kubako kwakonkana.”

⁷ Icifundisho ca kufyalwa cipya cipya e pashimpwa ubuHindu bwa muno nshiku. Uwa mano ya buntunse umuHindu Nikhilananda atila: “UmuHindu fye umwine mwine alishininwo kuti ukufika kuli bumunshifwa tacaba ca bantu fye banono abasalwa, lelo ni nsambu ya kufyalwa na yo iya bonse fye.”

Ukufyalwa Cipya Cipya Ukwa BuBuddha

8-10. (a) Ni shani fintu buBuddha bulondolola ukubako kwa muntu? (b) Ni shani fintu uwasoma buBuddha alondolola ukufyalwa cipya cipya?

⁸ BuBuddha bwatendeke mu India mupepi na mu 500 B.C.E. Ukulingana ne fyo abaBuddha bashimika, umwana wa mfumu umwina India uwe shina lya Siddhārtha Gautama, uwaishileishibikwa nga Buddha pa numa ya kusambilila, e watendeke ubuBuddha. Apantu bwafumine mu buHindu, ifisambilisho fya buko mumo mumo filapalana no buHindu. Ukulingana no buBuddha, ukubako kwa muntu kwaba kushinguluka kushiputuka ukwa kufyalwa cipya cipya no kufwa, e lyo nga fintu caba mu buHindu, imikalile ya muntu iya ndakai ipiminwa ku ncitilo sha mu bumi bwakwe ubwafumineko.

⁹ Lelo buBuddha tabulondolola ukubako ukuti kwisako lintu umweo wa cine cine wapusunsuka pa mfwa. “[Buddha] ico fye amwene mu buntu cali fye kukonkana ukushikalilila ukwa mibele ya mitontonkanishishe, iyaikatililwa capamo ku lunkumbwa,” e fyalandile Arnold Toynbee. Lelo Buddha alisumine ukuti icintu cimo—imibele imo iya mitontonkanishishe nelyo amaka—yalapishiwa ukufuma ku bumi bumo ukuya ku bumi bumbi. Dokota Walpola Rahula, uwasoma ifya buBuddha, alondolola ati:

¹⁰ “Fyonse ifyabako fyaba fye kukumbinkana kwa maka nelyo ulupikwe lwa ku mubili na ku muntontonkanya. Ico twita atuti imfwa caba kuleko kubombo mupwilapo ukwa mubili wa munofu. Bushe aya maka no lupikwe fyonse filaleko kubomba nakalya nakalya lintu umubili waleko kubomba? BuBuddha bwakana. Ukufwaya kwa muntu, ukufwaisha kwa kubako, ukukaanafwa, ukulafyalwa libili libili, yaba maka yapulishamo ayatuninkisho bumi bonse fye, ne fintu fyonse ifyabako, ayatuninkisha fye ne calo conse. Aya e maka yakulisha, ulupikwe lwakulisha mu calo. Ukulingana no buBuddha, aya maka tayaleka kubomba lintu umubili waleko kubomba, e mu kuti pa mfwa; lelo yalatwalilila ukumonekela mu mibele imbi, ukuletako ukubako cipya cipya ukwitwa ukufyalwa cipya cipya.”

11. BuBuddha bumona shani ubumi bwa mu Calo ca bafwa?

¹¹ Imimwene ya buBuddha iya bumi bwa mu Calo ca bafwa yaba ni fi: Ukubako wa mweo kuba kwa muyayaya ukufikilo muntu afikilisha ubuyo bwa kupelako ubwa Nirvana, ukulubuka ku kubwekeshabwekeshapo ukwa kufyalwa cipya cipya. Nirvana te mibele ya cimwemwe ya ciyayaya nelyo iya kuba no wapulamo. Yaba mibele fye ya kukaanabako—“icifulo cabule mfwa” icacila pa kubako konse. Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary ilondolola “Nirvana” ukuti “cifulo nelyo imibele ukushaba kusakamikwa, ukukalipwa, nelyo ifya ku nse ya mubili.” Mu cifulo ca kufwaya bumunshifwa, baBuddha bakoseleshiwa ukuyacilapo ukupitila mu kufika kuli Nirvana.

12-14. Imisango yalekanalekana iya buBuddha ilumbulula shani imfundo ya bumunshifwa?

¹² UbuBuddha ilyo bwalesalanganina mu ncende shalekanalekana mu Asia, bwalealulako ifisambilisho fya buko pa kuti bulingane ne fisumino fya cikaya. Ku ca kumwenako, buBuddha bwa Mahayana, ubusangwa sana ku China na ku Japan, bwasumina muli baBodhisattva, nelyo baBuddha ba ku nshita ya ku ntanshi. BaBodhisattva balakaana ukwingila mu Nirvana mu kufyalwa cipya cipya ukwafulilako pa kuti bengabombelako bambi na bo bakasange Nirvana. Muli yo nshila umo kuti afwaya ukutwalilila ukulabwekeshabwekeshapo ukufyalwa cipya cipya nangu fye nafika kuli Nirvana.

¹³ Ukuteuluka na kumbi ukwaishilesonga sana abena China na bena Japan cali cifundisho ca Calo Casanguluka ica ku Masamba, icapangilwe na Buddha Amitabha, nelyo Amida. Abo mu busumino abeta pali Buddha bafyalilwa cipya cipya mu Calo Casanguluka, nelyo paradise, uko imibele ibe yalinga ku kusambilila fyonse. Muli ici cisambilisho cinshi caisafumamo? Profesa Smart, untu tulumbwile mu kubangilila, alondolola ati: “Nga fintu fye caba, ukuyemba kwa paradise, ukwalondololwa bwino bwino mu malembo yamo aya baMahayana, e kwaishilepyana pali Nirvana ngo buyo bwapulamo mu kwelenganya kwa cinabwingi.”

¹⁴ BuBuddha bwa ku Tibet bulasanshamo ne fisumino fya cikaya fimbi. Ku ca kumwenako, ibuuku lya mu ciTibetan pa lwa bafwa lilondolola iciponena umuntu lintu fye talafyalwa cipya cipya. Calishimikwo kuti abafwa balababika umuli ulubuuto lwacelebukisha ulwa wapulamo, e lyo abo bafilwa ukushipikisha ku lubuuto tabalubulwa lelo balafyalwa cipya cipya. Nacimoneka fye ukuti, ubuBuddha mu misango ya buko iyalekanalekana busambilisha imfundo ya bumunshifwa.

Ukupepe Fikolwe Muli Shinto wa ku Japan

15-17. (a) Ukupepe mipashi ya fikolwe kwalundulwike shani muli buShinto? (b) Ni shani fintu icisumino ca bumunshifwa bwa mweo cabe cacindamisha muli buShinto?

¹⁵ Ukupepa mu Japan e mo kwali ilyo buBuddha tabulafika mu mwanda wa myaka uwalenga 6 C.E. Kwali kupepa ukushakwete shina, kabili kwalimo ifisumino ifyayampene ne mibele isuma ne myata ya bantu. Nangu cibe fyo, ilyo buBuddha bwatendeke, kwali ukukabila kwa kuti pabe ukulekanya pa mipepele ya bena Japan ne yali iyeni. Kanshi e kwafumine ishina lya kuti “Shinto,” ilyalola mu kuti “inshila ya milungu.”

¹⁶ Pa kutendeka fye cinshi baShinto basuminemo pa lwa bumi bwa mu Calo ca bafwa? Icitabo ca Kodansha Encyclopedia of Japan, cilondololo kuti lintu ubulimi bwa mupunga mu nika bwatendeke “ubulimi bwa kulima mu nika bwalefwaya amekalo yateyanishiwa bwino kabili ayashikatala, kabili ne mpupo sha bulimi shalilundulwilwe isho pa numa shabombele umulimo wacindamisha nga nshi muli buShintō.” Umwenso wa kutiina imyeo ya bafwa walengele ukuti aba bantu ba pa kale belenganyeko impupo sha kubatalalikilamo. Ici cafikile ku kupepe mipashi ya fikolwe.

¹⁷ Ukulingana ne cisumino ca buShinto, umweo wa “bafwa” ulatwalilila ukuba ne mibele ya buntu lelo ulakowela pa mulandu wa mfwa. Lintu abafwililwe bapepa mu kwibukisha abafwa, ulya mweo ulasangululwa ukufika ku kufumyako imibele ya mufulo, no kufwale mibele ya mutende iya kufwayo kushukisha bambi. Mu kupita kwa nshita, uyo mupashi wa cikolwe ulasumbuka ukufika ku kuba umulungu wa cikolwe, nelyo umulinshi. Apantu buShinto bwaikele pamo na buBuddha, buShinto bwalikwetemo ifisambilisho fimo ifya ciBuddha, ukusanshamo icisambilisho ca paradise. Muli fyo, tusango kuti ukusumina muli bumunshifwa ni cimo ica fisambilisho fikalamba ica buShintō.

Bumunshifwa Muli BuTao, Ukupepe Fikolwe Muli BuConfucius

18. BaTao batontonkanyapo shani pa lwa bumunshifwa?

¹⁸ BuTao bwatendekwe na Lao-tzu, untu casoswa ukuti aikele mu China mu mwanda wa myaka uwalenga 6 B.C.E. Ukulingana na buTao, ubuyo mu bumi bwa kwampanya imibombele ya bantu na Tao—inshila ya cifyalilwa. Ukutontonkanya kwa buTao ukukuma kuli bumunshifwa kuti kwasupawilwa muli iyi nshila: Tao e cishinte citungulula ububumbo. Kuli Tao takwabe ntendekelo ne mpela takwaba. Pa kwikala mu kumfwana na Tao, umuntu alabimbwamo no kusanguka uwa ciyayaya.

19-21. Ukwelenganya kwa baTao kwatungulwile ku kweshaesha nshi?

¹⁹ Mu kwesha ukwikatana ne cifyalilwa, baTao mu kupita kwa nshita basekelele maka maka mu kwikala umushinsanshiku no kuibukulula kwa bumi. Batungenye ukuti nakalimo pa kwikala mu kumfwana na Tao, nelyo inshila ya cifyalilwa fye, umuntu kuti atule nkaama ya mu fyabumbwa e lyo no kukalipwa ku mubili, ukulwala, nangu ni mfwa kuti fyalatuna muli wene.

²⁰ BaTao batendeke ukweshaesha ukwetetula, ukuitukusha mu mipeemene, ne miliile, ifyo batungenye abati kuti fyashingilishako ukubongoloka kwa mubili ne mfwa. Mu kwangufyanya imilumbe yaleumfwika mpanga yonse pa lwa bamunshifwa abengapupuka pa makumbi no kumoneka ilili lyonse ilyo balefwaya kabili abaikele pa mpili shashila nelyo ifishi fyaba fyeka pa myaka ishishi bantu, ukulalaalila fye umume nelyo ifitwalo fya malele. Ilyashi lya kale ilya ku China lishimiko kuti mu 219 B.C.E., kateka Ch’in Shih Huang Ti atumine ilongo lya ngalaba na bakalume no tukashana 3,000 ukuti bengasanga icishi ca mu mulumbe ica P’eng-lai, ukwaleikala bamunshifwa, pa kuti bakayeletako umuti wa bumunshifwa. Ukwabulo kutwishika, tabaishile no yo muti wa kutantalishako bumi.

²¹ Ukufwaisha ubumi bwa ciyayaya kwalengele baTao ukweshaesha ukupekanyako utubulungwa twa bumunshifwa ukupitila mu kutumbinkanya twene mu nshila ya kuti twasanguke cintu cimbi. Ukulingana ne ciTao, ubumi bwisako lintu amaka yapusana yin na yang (icikota ne cilume) yapuminkana. Muli fyo, pa kupuminkanya umutofwe (icafiita, nelyo yin) na mercury (icabembela nelyo yang), aba kwalule fyatumbinkanishiwa baalepashanya imibombele ya cifyalilwa, kabili batontonkenye fyo icali no kufumamo cali no kuba kabulungwa ka bumunshifwa.

22. Cinshi cafumine mu kusonga kwa baBuddha pa mipepele ya bena China?

²² Ilyo calefika mu mwanda wa myaka uwalenga 7 C.E., buBuddha bwaleingila mu mipepele ya bena China. Icafuminemo cali kupuminkana kwalimo imisango ya buBuddha, ukupupe mipashi, no kupepe fikolwe. Profesa Smart atila: “Fyonse fibili buBuddha na buTao e fyaleteleko ifisumino pa lwa bumi bwa pa numa ya mfwa ifyali nge fishalondolweke bwino mu mipepele ya fikolwe iya mu China.”

23. Bushe Confucius amwene shani ukupepe fikolwe?

²³ Confucius, umwina China wa mano na umbi uwalumbuka uwa mu mwanda wa myaka uwalenga 6 B.C.E., untu amano yakwe aya buntunse e patendekele buConfucius, talandilepo sana pa bumi bwa mu Calo ca bafwa. Ico akomailepo sana cali bucindami bwa mibele isuma e lyo ne misango iingapokelelwa mu bwikashi. Lelo asekelele mu kupepe fikolwe kabili akomaile apakalamba pa kubaka impupo no kusefya ifyayampene ku kupepa imipashi ya fikolwe fyafwa.

Imipepele Imbi iya ku Kabanga

24. Cinshi cintu buJain busambilisha pa lwa mweo?

²⁴ BuJain bwatampilwe mu India mu mwanda wa myaka uwalenga 6 B.C.E. Mahāvīra uwabutampile, asambilishe ukuti ifintu fyonse ifyumi fyalikwata imyeo ya ciyayaya no kuti ukupusuka kwa mweo ku busha bwa Karma kuti kwabako ukupitila fye mu kuipusula no kuisalapula no kukonka sana ifunde lya kukaanabomfyo lukaakala ku fibumbwa fyonse. AbaJain balikatilila kuli ifi fisumino ukufika fye na lelo.

25, 26. Fisumino nshi ifya buHindu ifisangwa na mu buSikh?

²⁵ Mu India e mwatendekele no buSikh, imipepele iikonkwa na bantu amamilioni 19. Iyi mipepele yatendeke mu mwanda wa myaka uwalenga 16 lintu Guru Nānak afwaile ukubuula ifyapulamo mu buHindu no buShilamu no kupanga ukupepa kumo ukwaikatana. UbuSikh bwapokelela ifisumino fya ciHindu ifya bumunshifwa bwa mweo, ukufyalwa cipya cipya, na Karma.

²⁶ Nacimonekesha fye ukuti, icisumino ca kuti ubumi bulatwalilila lintu umubili wafwa e capulamo mu mipepele iingi iya ku Kabanga. Nangu ni fyo, ni shani pa lwa Kristendomu, ubuYuda, no buShilamu?

[Mapu pe bula 10]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli broshuwa)

CENTRAL ASIA

KASHMIR

TIBET

CHINA

KOREA

JAPAN

Banaras

INDIA

Buddh Gaya

MYANMAR

THAILAND

CAMBODIA

SRI LANKA

JAVA

UMWANDA WALENGA 3 B.C.E.

UMWANDA WALENGA 1 B.C.E.

UMWANDA WALENGA 1 C.E.

UMWANDA WALENGA 4 C.E.

UMWANDA WALENGA 6 C.E.

UMWANDA WALENGA 7 C.E.

BuBuddha bwasongele Asia onse uwa ku Kabanga

[Icikope pe bula 9]

Ukufyalwa cipya cipya e pashintilila ubuHindu

[Icikope pe bula 11]

Pa kwikala mu kumfwana ne fya cifyalilwa, Tao esha ukwikala iciyayaya

[Icikope pe bula 12]

Confucius alisekelele mu kupepe fikolwe