Cinshi Abantu Basumina pa lwa Bumi pa Numa ya Mfwa?

“Umuntu uwafwa, [bushe, NW] engaba no mweo kabili?”—YOBO 14:14.

1, 2. Bushe abengi bafwaya shani icisansamushi lintu bafwilwa umutemwikwa wabo?

MU CIYANDA ca mu New York City umo bapekanishisha ifitumbi ku kushiika, ifibusa na balupwa mu mutalalila balepito mulongo pa mbokoshi iyaisuka iya mulumendo wa myaka 17 uwafwile bwaice bwaice kuli kansa. Nyina uwabombomana ninshi alelukusha ifilamba abwekeshabwekeshapo amashiwi aya kuti: “Nomba Tommy ali ne nsansa ishacilapo. Lesa afwaile ukuti Tommy abe nankwe mu muulu.” Ifyo e fintu asambilishiwa ukusuminamo.

² Mupepi na bakilomita 11,000, ku Jamnagar, India, umwana mukalamba pa bana baume batatu akosho mulilo pa mwina wa nkuni apali icitumbi ca kwa wishi. Ninshi umulilo ulepolopoka, Shimapepo wa ciHindu apundo lubuko mu ciSanskrit ati: “Umweo uushifwa utwalilile ukuibikako mpaka ukayeba no buyo bwa kupelako.”

3. Fipusho nshi abantu baatontonkanyapo pa myaka iingi?

³ Imfwa twaba fye na yo. (Abena Roma 5:12) Ca cifyalilwa fye ukusunguka nampo nga imfwa e mpela ya muntu. Lintu atontonkenye pa fyo ifimenwa fikula, Yobo umubomfi wa busumino uwa pa kale uwa kwa Yehova Lesa alandile ati: “Ku muti kuli ukulolela; nga wabungulwa kuti wapepemuka kabili, kabili utumisambo twa uko tatwingapwa.” Inga ku bantunse kwena caba shani? Yobo aipwishe ati: “Umuntu uwafwa, bushe engaba no mweo kabili?” (Yobo 14:7, 14) Pa myaka iingi, abantu abalekanalekana balitontonkanya pa fipusho pamo nge fi: Bushe kwalibako ubumi pa numa ya mfwa? Nga e ko bwaba, bumi bwa musango nshi? Pali uyu mulandu, cinshi abantu basuminamo? Kabili mulandu nshi?

Amasuko Ayengi Ayalanda pa Cintu Cimo

4. Finshi aba mipepele yalekanalekana basumina pa lwa bumi pa numa ya mfwa?

⁴ Abengi abaitunga ubuKristu baasumino kuti abantu nga bafwa baya ku muulu nelyo ku helo. AbaHindu, bena basumina mu kufyalwa cipya cipya. AbaShilamu baasumino kuti kukabako ubushiku bwa kupingula abafwa lintu Allah akapimununa imibele ya umo umo no kumutwala kuli paradise nelyo kuli helo wa mulilo. Mu fyalo fimo, ifisumino pa lwa bafwa fyalikumbinkanye fishilano fya cikaya no buKristu bwa mwi shina fye. Ku ca kumwenako, ku Sri Lanka, abaBuddha na baKatolika baleswisha ifiibi na mawindo lintu umuntu wabo afwa, kabili imbokoshi ibikwa ku ntambalilo ya muyashi ukulola ku mwinshi wa ku ntanshi. Batila ukucite fi kulalenga umupashi, nelyo umweo wa muyashi ukufuma mu ng’anda. Ku West Africa, baKatolika abengi na baProtestanti balikwato lutambi lwa kufimba pa filola lintu umuntu afwa pa kuti kwiba uwa kuloleshapo no kumonapo umupashi wa muyashi. Lyene, nga papite nshiku 40, ulupwa ne fibusa balasefya ukunina kwa mweo ku muulu.

5. Cisumino nshi cimo ico imipepele iingi yasuminishanyapo?

⁵ Te mulandu no ku kulekanalekana, cilemoneke fyo imipepele iingi ilasuminishanyako pa cintu cimo. Baasumino kuti icintu cimo icaba muntu—nampo nga ciitwa umweo, umupashi, nelyo umulungulwa—cena ilyo umubili wafwa tacifwa citwalilila fye icumi. Imipepele fye iingi iya mu Kristendomu ne fyakaniko basambilisho kuti umweo wa muntu taufwa. Ici cisumino na co e cifundisho cikalamba mu buYuda. E pashimpwa fye ne cisambilisho ca buHindu ica kufyalwa cipya cipya. AbaShilamu baasumino kuti ilyo umubili wafwa umweo taufwa. Abakaya ba ku Australia, abena Afrika abasumino kuti mu cintu conse mwalibo bumi, na baShinto, nangu fye abaBuddha, bonse basambilisha icintu cimo cine mu kulekanalekana.

6. Bushe abasoma bamo bamona shani imfundo ya kuti umweo taufwa?

⁶ Lelo kwalibako na bambi abatila ubumi bupwila pa mfwa. Bena batila tamwabo kupelulula mu mfundo ya kuti inkuntu no kulamuka filatwalilila mu mweo uwaba nge cinshingwa uwabula umubili. Miguel de Unamuno, uwasoma umwina Spain uwa mu mwanda wa myaka uwalenga 20 alembo kuti: “Ukusumino kuti umweo taufwa ciba kufwayo kuti umweo utwalilile fye ukubako, nomba uko kuba kufwaisha kwa mupampamina nga nshi ukushabamo ukupelulula.” Pa bakeene ukusumino kuti umweo taufwa paba abantu abalekanalekana pamo nga aba mano ya buntunse aba pa kale abalumbuka pamo nga Aristotle na Epicurus, shing’anga Hippocrates, uwa mano ya buntunse umwina Scotland David Hume, umuAlabu uwasoma Averroës, na Jawaharlal Nehru, cilolo mukalamba uwa kubalilapo uwa buteko bwa India pa numa ya kupoko buntungwa.

7. Fipusho nshi ifyacindama pa lwa cisumino ca kuti umweo taufwa ifyo tufwile ukubebeta?

⁷ Pa kulolenkana ne mfundo sha musango yo ne fisumino ifyapinkana, tufwile ukwipusho kuti: Bushe cine cine twaba no mweo uushifwa? Nga ca cine umweo ulafwa, lyene mulandu nshi icisambilisho ca bufi ica musango yo calumbukila mu mipepele iingi iya ndakai? Bushe iyi mfundo yafumine kwi? Tulekabilo kusanga amasuko ya cine kabili aya kwikusha kuli aya mepusho pantu e pashintilila icilolelo cesu. (1 Abena Korinti 15:19) Lelo, intanshi natubebete ifyo icifundisho ca kuti umweo taufwa catendeke.

Ifyo Icifundisho Catendeke

8. Bushe Socrates na Plato balundulwile shani imfundo ya kuti umweo taufwa?

⁸ Cishimikwo kuti aba mano ya buntunse abaGriki aba mu mwanda wa myaka uwalenga isano B.C.E., Socrates na Plato baba pa babalilepo ukulundulule mfundo ya kuti umweo taufwa. Nangu cibe fyo, te batendeke iyi mfundo. Lelo e baiwaminishe no kuisangula ukube cisambilisho ca mano ya buntunse, na muli fyo balengele ukuti itemwikwe sana ku bantu abasoma aba nkulo yabo na bakonkelepo. Na kuba, abaZoroaster ba ku Persia wa pa kale na bena Egupti e babalilepo ukusumino kuti umweo taufwa. Lyene, kuti twaipusho kuti, Ni kwi ici cisambilisho cafumine?

9. Cinshi cayambukile intambi sha pa kale isha bena Egupti, abena Persia, na baGriki?

⁹ Icitabo ca The Religion of Babylonia and Assyria, citila: “Mu calo ca pa kale, imipepele ya cina Babele yalyambukile abena Egupti, abena Persia, na baGriki.” Ukukuma ku fisumino fya mipepele ya bena Egupti, ici citabo catwalililo kushimiko kuti: “Ifipaapaatu fya El-Amarna fisokololo kuti ukwampana kwa bena Egupti na bena Babele kufwile kwalengele imitontonkanishishe ne myata ifya bena Babele ukwingila mu mipepele ya bena Egupti.”a E fingasoswa na pa lwa ntambi sha kale isha bena Persia na baGriki.

10. Cinshi abena Babele basumine pa lwa bumi pa numa ya mfwa?

¹⁰ Lelo bushe abena Babele ba pa kale basumine ukuti umweo taufwa? Pa lwa ici, Profesa Morris Jastrow, Jr., uwa pa University of Pennsylvania, U.S.A., alembele ukuti: “Abantu atemwa intungulushi sha fya mapepo [aba mu Babele] tabatalile abasumino kuti ubumi kuti bwalobelela fye umupwilapo. Imfwa [ifyo baleimona] yali ni nshila ya kuilamo ku musango umbi uwa bumi, kabili ukukaana bumunshifwa [bwa bumi bwa ndakai] kwalelangilila fye ifyo ukwaluka ukuletwako ne mfwa kushingasengaukwa.” Ee, abena Babele basumine ukuti ubumi mu musango umo nelyo mu mibele imo, bulatwalilila pa numa ya mfwa. Balangilile ici ilyo baleshika abafwa pamo ne fipe fimo ifyo bengalabomfya pa numa ya mfwa.

11, 12. Pa numa ya Lyeshi, ni kwi kwatendekele icisambilisho ca kuti umweo taufwa?

¹¹ Ukwabulo kutwishika, icisambilisho ca kuti umweo taufwa catendekele mu Babele wa pa kale. Bushe ico calicindama? Ee, pantu Baibolo isoso kuti uwasokwele umusumba wa Babele ni Nimrode icishikulula ca kwa Noa. Pa numa ya Lyeshi lya calo conse ilya mu kasuba ka kwa Noa, kwali fye ululimi lumo ne mipepele imo fye. Nimrode ali “mubamfi uwakosa ku cinso ca kwa Yehova” kabili wene na bakonshi bakwe bafwaile ‘ukuicitila ishina.’ E ico pa kusokolo musumba no kukuulapo icilupungu, Nimrode atendeke imipepele iyapusanako.—Ukutendeka 10:1, 6, 8-10; 11:1-4.

¹² Icishilano cishimiko kuti Nimrode afwile mfwa ya lukaakala. Ilyo Nimrode afwile abena Babele bafwile balemucindikisha nge Mfumu ya kubalilapo iyasokwele no kukuulo musumba wabo. Apantu lesa Marduk (Merodach) alemonwa ngo wasokwele Babele kabili ishamfumu sha Babele ishafulilako shaleitilwa kwi shina lyakwe, bamo abasoma batila Marduk emininako Nimrode uwacitilwe kalesa. (2 Ishamfumu 25:27; Esaya 39:1; Yeremia 50:2) Nga e fyo caali, lyene imfundo ya kuti umweo taufwa ilyo umuntu afwa ifwile yalilumine sana ilyo Nimrode afwile. Nangu cibe fyo, ifyacitika ku numa filango kuti pa numa ya Lyeshi, ukwatendekele icisambilisho ca kuti umweo taufwa ni ku Babele.

13. Bushe icisambilisho ca kuti umweo taufwa casalangene shani pano isonde ponse, kabili cinshi cafuminemo?

¹³ Baibolo na kabili ilangililo kuti Lesa apumfyenye amatukuto ya balekuula icilupungu pa Babele ilyo afulungenye ululimi lwabo. Pa kufilwa ukumfwana na banabo, balekele ukukuula kabili bapashilwe “pano isonde ponse.” (Ukutendeka 11:5-9) Tufwile ukwibukisho kuti nangu cingati ululimi lwa balekuula icilupungu lwalyalwilwe, imitontonkanishishe yabo ne mfundo tafyayalwilwe. E ico, konse uko baile, basendele imfundo shabo isha mipepele. Muli iyi nshila ifisambilisho fya mipepele ya cina Babele—ukusanshako icisambilisho ca kuti umweo taufwa—fyalisalangene pano isonde ponse no kusanguka ishintililo lya mipepele yalumbuka iya pano calo. Muli fyo ubuteko bwa calo ubwa kupepa kwa bufi bwalipangilwe, ubulondololwa bwino mu Baibolo pamo nga “Babele mukalamba, nyina wa banakashi bacilende kabili wa fya muselu fya pano nse.”—Ukusokolola 17:5.

Ubuteko bwa Calo Ubwa Kupepa kwa Bufi Bwalola ku Kabanga

14. Bushe ifisumino fya mipepele ifya cina Babele fyasalanganine shani mu India?

¹⁴ Bamo abalemba ifya kale basoso kuti imyaka ukucila pali 3,500 iyapitapo, cinkukwe wa baAryan aba nkanda yabutuluka, afumine pa kati ka kapinda ka kuso na masamba no kukuukila mu fimanika fya mumana wa Indus, uwabela maka maka mu Pakistan na India. Ukufuma kulya basalanganine mu malungu ya Mumana wa Ganges na India onse. Incenshi shimo shitila abaAryan baishile ne mfundo sha mipepele ishafumine ku fisambilisho fya bena Iran ba pa kale na bena Babele. Lyene, ubuHindu bwaishileshimpwa pali ishi mfundo.

15. Bushe imfundo ya kuti umweo taufwa yayambukila shani ubuHindu bwa muno nshiku?

¹⁵ Mu India imfundo ya kuti umweo taufwa yaishilesanguke cifundisho ca kufyalwa cipya cipya. Aba mano aba ciHindu abaleshomboka no bwafya bwayanana ubwa bubifi no kucula kwa bantunse, baishilepanga ico beta abati ifunde lya Karma, ilitila kwaliba icilenga ne cifumamo. Pa kukumbinkanye li funde ne cisumino ca kuti umweo taufwa, baishilepanga icisambilisho ca kufyalwa cipya cipya, icitila ubusuma no bubi umuntu acita ilyo ali umumi fikalenga ukuti mu bumi bukakonkapo akalambulwe nelyo ukukandwa. Ubuyo bwa baHindu ba busumino ni moksha atemwa ukulubuka ku kukonkana kwa kufyalwa cipya cipya no kuyalundana na cintu beta ubuyo bwa kupelako, nelyo Nirvana. Pa myaka iingi, ilyo ubuHindu bwalesalangana, ici cisambilisho na co caleya cilesalangana. Kabili ici cifundisho ca kufyalwa cipya cipya calisanguke shintililo lya buHindu bwa muno nshiku.

16. Cisumino nshi pa lwa bumi pa numa ya mfwa caishileyandatila imitontonkanishishe ne fibelesho fya mipepele ya cinabwingi ca baikala mu Asia wa ku Kabanga?

¹⁶ Ku buHindu e kwafuma imipepele imbi, pamo ngo buBuddha, ubuJain, na buSikh. Iyi mipepele na yo yasumina mu kufyalwa cipya cipya. Ukulundapo, lintu ubuBuddha bwaleingila mu fyalo ifingi ifya mu Asia wa ku Kabanga, pamo nga China, Korea, Japan, ne fyalo fimbi, bwayambukile sana intambi ne mipepele ifya muli cilya citungu. Ici calengele ukuti kubeko imipepele iya fisumino fyakumbinkana, iisanshamo ubuBuddha, ukupupe mipashi, no kupepe fikolwe. BuTao, buConfucius, na buShinto e bwalumbukapo nga nshi pali iyi mipepele. E fyo icisumino ca kuti ubumi bulatwalilila lintu umubili wafwa caisayandatila imitontonkanishishe ne fibelesho fya mipepele ifya cinabwingi ca baikala mu Asia.

Cinshi AbaYuda, baKristendomu, na baShilamu Basuminamo?

17. Cinshi abaYuda ba pa kale basumine pa lwa bumi pa numa ya mfwa?

¹⁷ Cinshi abantu abakonka imipepele ya buYuda, Kristendomu, no buShilamu basumina pa lwa bumi pa numa ya mfwa? Pali iyi yonse imipepele ubuYuda e bwa kale sana. Bwatendeke mupepi ne myaka 4,000 mu nshiku sha kwa Abrahamu—kale sana ilyo Socrates na Plato tabalalundulule cifundisho ca kuti umweo taufwa. AbaYuda ba pa kale basumine mu kubuuka kwa bafwa te mu kuti abantunse tabafwa. (Mateo 22:31, 32; AbaHebere 11:19) Ni shani lyene fintu icifundisho ca kuti umweo taufwa caingile mu buYuda? Ilyashi lya kale lilaasuka.

18, 19. Bushe icifundisho ca kuti umweo taufwa caingile shani mu buYuda?

¹⁸ Mu 332 B.C.E., Alexander Mukalamba acimfishe Middle East, ukusanshako Yerusalemu. Ilyo impyani sha kwa Alexander shakonkenyepo ne mibombele yakwe iya kuluminisho buGriki, intambi shibili, isha ciGriki ne sha ciYuda shalikumbinkene. Mu kupita kwa nshita, abaYuda basambilile imitontonkanishishe ya baGriki, ica kuti na bamo baishilesanguka aba mano ya buntunse.

¹⁹ Philo uwa ku Alexandria, uwa mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo C.E., aali ni umo uwa ba mano aba musango yo aba ciYuda. Alicindikishe Plato kabili aeseshe ukwilula ubuYuda mu mano ya buntunse aya ciGriki, na muli fyo akungwile nshila ku baYuda ba mano abali no kukonkapo. Kabili imitontonkanishishe ya baGriki yalyambukile ukulandapo pe funde lya pa kanwa ukwa barabi ukwalembwa muli Talmud. Icitabo ca Encyclopaedia Judaica citila: “Barabi balembwa muli Talmud, basumine ukuti umweo ulatwalililo kubako lintu umuntu afwa.” Ifitabo fya baYuda ifya malele ifyalembelwe pa numa, pamo nga Cabala, fifika fye na ku kusambilisha ukufyalwa cipya cipya. E ico, imfundo ya kuti umweo taufwa yaingile mu buYuda ukupitila mu nshila ya manshoko iya mano ya buntunse aya ciGriki. Bushe ici cisambilisho caingile shani mu Kristendomu?

20, 21. (a) Bushe Abena Kristu aba kubalilapo baleyamona shani amano ya kwa Plato, nelyo amano ya buntunse aya ciGriki? (b) Cinshi calengele ukuti imfundo sha kwa Plato shingile mu fisambilisho fya buKristu?

²⁰ Yesu Kristu e watendeke ubuKristu bwa cine cine. Miguel de Unamuno, uwacambulwa mu kubangilila, alembele ukuti: “[Yesu] asumine mu kubuuka kwa mubili, ukulingana na baYuda, te mu mweo uushifwa ukulingana na mano [aya ciGriki] ya kwa Plato.” Asondwelele ati: “Icifundisho ca mweo uushifwa . . . cifundisho ca mano ya buntunse ica cisenshi.” E ico, kuti twamono mulandu umutumwa Paulo asokele Abena Kristu ba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo ukutalukako ku “mano ayali longolo lwa fye, umwalole cishilano ca bantu, umwalole mipashi ya kapona ya pano isonde, no mwalola Kristu iyo.”—Abena Kolose 2:8.

²¹ Ni lilali kabili ni shani ici “cifundisho ca mano ya buntunse ica cisenshi” caingile mu Kristendomu? Icitabo ca The New Encyclopædia Britannica cilondololo kuti: “Ukutendeka pa kati ka mwanda wa myaka uwalenga ibili AD Abena Kristu abakanshiwe amano ya baGriki batendeke ukuyacetekela, pa kuti bailange ukuti balisambilila na pa kuti bengaalula abasenshi abasambilila. Amano ya buntunse ayo batemenwe sana yali ya kwa Plato.” Origen uwa ku Alexandria na Augustine uwa ku Hippo e babili aba mano ya buntunse babalilepo ukwambukila sana ififundisho fya mu Kristendomu. Aba babili balyambukilwe sana ku mfundo sha kwa Plato kabili balengele no kuti shingile mu fisambilisho fya buKristu.

22. Ni shani icisambilisho ca kuti umweo taufwa cicili icalumbuka mu buShilamu?

²² Ilintu imfundo ya kuti umweo taufwa yaingile mu buYuda na mu Kristendomu ukupitila mu mano ya kwa Plato, mu buShilamu bwena, yaingilemo lilya line bwatendeke. Koran, ibuuku lyashila ilya buShilamu, lisambilisho kuti umuntu aba no mweo uutwalililo kubako lintu afwa. Lilanda pa lwa buyo bwa kupelako ubwa mweo ukuba atemwa mwi bala lya mu muulu ilya paradise nelyo ku kukandwa muli helo wa mulilo. Ici tacilolele mu kuti abasoma abaAlabu tabaeshapo ukusakaanya ifisambilisho fya buShilamu na mano ya buntunse aya ciGriki. Na kuba, amano ya kwa Aristotle yalyambukileko abaAlabu. Nangu cibe fyo, abaShilamu bacili balisumina ukuti umweo taufwa.

23. Fipusho nshi fyacindama pa lwa bumi pa numa ya mfwa fikalandwapo mu cipande cikonkelepo?

²³ Ukwabulo kutwishika, imipepele ya pano isonde yalilundulule fisumino ifingi ifya kupelenganya pa lwa bumi pa numa ya mfwa, ifyashimpwa pa mfundo ya kuti umweo taufwa. Kabili ifisumino fya musango yo fyalyambukila, ukwandatila, no kuteko busha iminshipendwa ya bantu. Apo ifi fyonse filatwambukila, citulengo kwipusho kuti: Bushe kuti cacitika ukwishibe cine pa lwa cicitika nga twafwa? Bushe kulabako ubumi pa numa ya mfwa? Cinshi Baibolo isosa pa lwa cene? Ici e cintu tukalandapo mu cipande cikonkelepo.

[Futunoti]

Bushe Kuti Mwalondolola?

◻ Cintu nshi cimo ico imipepele iingi yasuminamo pa lwa bumi pa numa ya mfwa?

◻ Bushe ifyacitike kale na Baibolo filanga shani ukuti icifundisho icitila umweo taufwa catendekele mu Babele wa pa kale?

◻ Bushe icisumino ca cina Babele icitila umweo taufwa cayambukile shani imipepele ya ku Asia?

◻ Bushe icisambilisho ca kuti umweo taufwa caingile shani mu buYuda, mu Kristendomu, na mu buShilamu?

[Ifikope pe bula 12, 13]

Ukucimfya kwa kwa Alexander Mukalamba kwalengele intambi sha ciGriki shikumbinkane ne sha ciYuda

Augustine aeseshe ukwingisha amano ya buntunse aya kwa Plato mu buKristu

[Abatusuminishe]

Alexander: Musei Capitolini, Roma; Augustine: Ukufuma mu citabo ica Great Men and Famous Women