Bushe Umweo Ulapusunsuka Imfwa?

“UMWEO: Ulubali lwa ku mupashi ulwa muntu ulumonwa nga ulupusunsuka imfwa kabili pamo nga ica kusonga ica nsansa nelyo ubulanda mu mibele ya nshita ya ku ntanshi.” (The Compact Edition of the Oxford English Dictionary) Amabutotelo yafulisha ayengi nelyo ayanono yasuminisha kuli ubu bulondoloshi. New Catholic Encyclopedia isoso kuti: “Icisambilisho ca kuti umweo wa buntunse waba wa bumunshifwa kabili ukatwalilila ukubako pa numa ya mfwa ya muntu . . . caba cimo ica mashinte ya maele ya Bwina Kristu no kusambilila ifya butotelo.”

Napamo kuti ca kusungusha, lyene, ku kwishiba ukuti ici cisumino ce shinte cafumishiwa ku maele ya cisenshi. Kale pa ntanshi ya kufyalwa kwa kwa Yesu, casuminwe ukuti umweo wali cintu cimo icishingalondololwa ico icingabako pa mbali ya mubili. Kuti muli fyo wapusunsuka imfwa ya mubili, ukutwalilila ukwikala mu musango wa mulungulwa, nelyo umupashi.

AbaGreek balumbulwile ici cisambilisho mu numbwilo sha maele. Socrates, uwa maele walumbuka umuGreek, alyambulwa nga uulesoso kuti: “Umweo, . . . nga ca kuti waya uwasanguluka, ukukanasenda pamo na wene icili conse ica mubili, . . . uya muli ico icapala wene, mu cishimoneka, ica bulesa, icishifwa, ne ca mano, kabili lintu wafika kulya waba uwa nsansa, ukulubuka ukufuma ku cilubo ne mibele yabipa no mwenso . . . na ku ntenda shonse isha buntunse, kabili . . . ukwikala mu cine ukupulinkana pa numa ya nshita yonse na balesa.”—Phaedo, 80, D, E; 81, A.

Te Cisambilisho ca Baibolo

Ni shani, lyene, fintu ici cisumino ca cisenshi muli bumunshifwa bwa mweo caishile mu kusambilishiwa mu Kristendomu no buYuda?

New Catholic Encyclopedia ilondolola imilandu mu kukanashininkisha lintu isoso kuti: “Itontonkanyo lya mweo ukupusunsuka pa numa ya mfwa talilukwa mu kwanguka muli Baibolo.” Kuti caba icalungikwa nga nshi ukusosa ukuti icifundisho ca bumunshifwa bwa mweo tacisangwa nangu panono muli Baibolo! Ilya encyclopedia isumina ukuti: “Imfundo ya mweo wa buntunse iine tayaba imo ine mu C[ipingo] ca K[ale] nga fintu yaba mu maele ya ciGreek na ya nomba line.”

Muli ico iciitwa Icipingo ca Kale, ishiwi lya ciHebere neʹphesh, ilyapilibulwa mu cinkumbawile “umweo,” limoneka imiku 754. Muli ico iciitwa Icipingo Cipya, ishiwi lya ciGreek psy·kheʹ, nalyo ilyapilibilwa mu cinkumbawile “umweo,” limoneka imiku 102. Lintu twabebeta fintu aya mashiwi yabomfiwa muli Baibolo, icikope ca kupapusha cilemako.

Pa Ukutendeka 2:7 tubelenga ukuti Lesa apuutile mu myona ya kwa Adamu umupu wa bumi, kabili Adamu “abe cibumbwa ca mweo [iciHebere, neʹphesh].” Icishibisho: Adamu tapeelwe umweo uumi; abele umo. Mu mashiwi yambi, Adamu wabumbilwe umupya ali umweo! Te ca kupapa lyene ukuti New Catholic Encyclopedia isondwelela ukuti: “Umweo mu C[ipingo] ca K[ale] upilibula te lubali lwa muntu, lelo umuntu onse—umuntu nge cibumbwa ca bumi.”

Amalembo yambi yashininkisha ici. Ubwina Lebi 7:20, ku ca kumwenako, bulosha ku “[mweo, NW] uwalyo munofu wa pe lambo lya fya mutende.” Ubwina Lebi 23:30 busoso kuti: “Kabili [umweo, NW] onse uukacito mulimo onse.” Amapinda 25:24, 25 yasoso kuti: “Ica kuumfwa cisuma icafuma ku calo ca kutali caba nga menshi ayatalala ku [mweo wapomponteka, NW].” Kabili Ilumbo 105:18 lisoso kuti: “Bacusha amakasa yakwe mu makusu, mu fyela e mo [umweo wakwe wali, NW].” Nomba, cinshi ico icingalya inama, ukubomba incito, ukupembesulwa na menshi, nelyo ukubikwa mu fyela? Bushe lubali lwaibela, ulwa ku mupashi ulwa muntu, nelyo bushe muntu umwine? Icasuko cili icamonekesha.

Mu buseko, ukuba umweo tacili icaibela ku muntu. Ukutendeka 1:20 kutweba ukuti mu ciputulwa cikalamba cimo ica nshita ica kubumba, Lesa asosele ukuti: “Mu menshi namusenye ukusenya kwa fibumbwa fya mweo.” Ee, nangu fye lisabi lyaba myeo! Mu ciputulwa cikalamba na cimbi ica nshita ica kubumba, Lesa alangilile ukuti “ifitekwa, ne fikulika, ne nama sha mpanga” fyaba myeo!—Ukutendeka 1:24; linganyeniko Ubwina Lebi 11:10, 46; 24:18; Impendwa 31:28; Yobo 41:21; Esekiele 47:9.

“Umweo” muli Baibolo, muli fyo, taulosha ku mupashi wa cinshingwa umo uwaibela uyo usha umubili pa numa ya mfwa. Upilibula umuntu nelyo inama, nelyo umweo untu umuntu nelyo inama fiipakisha.

Cinshi Cicitika Pa Numa ya Mfwa?

Mu kumfwika, lyene, Baibolo yaba pa kupusana ne tontonkanyo lya cisenshi ukuti umuntu akwata umweo umunshifwa. Ni ani, uletontonkanya, asambilishe icine muli uku kuloshako? Aba maele abaGreek abasenshi nelyo abantu bene aba cipingo aba kwa Lesa? Mu kushininkisha, cali bantu ba kwa Lesa, kuli abo apeele Icebo cakwe icapuutwamo.

Nalyo line, icipusho cilashala, Cinshi cicitika ku mweo pa numa ya mfwa? Apo umweo waba muntu, mu kumfwika, umweo ulafwa lintu umuntu afwa. Mu mashiwi yambi, umuntu wafwa aba mweo wafwa. Amalembo ayengi yalasumina ico. “[Umweo, NW] uubembuka e ukafwa,” e fisosa Esekiele 18:4. Pa Abapingushi 16:30 tubelenga ukuti: “Samsone atile, Leka [umweo wandi ufwile, NW] pamo na abaPelishiti.” Amalembo yambi yalangilila ukuti imyeo kuti yasukulwa (Ukutendeka 17:14), ukwipayaululwa ku lupanga (Yoshua 10:37), ukupwilishiwa (Yobo 7:15), no kunwena (Yona 2:5). Umweo wafumapo, nelyo umweo wafwa, waba muntu uwafwa.—Ubwina Lebi 19:28; 21:1, 11.

Cinshi, lyene, caba imibele ya myeo yafwa? Ukulondololwa mu kwanguka, imfwa yaba kupusana no bumi. Amatontonkanyo yesu yonse yasuntinkanishiwa ku mibili yesu iya cine cine. Amaka yesu aya kumona, ukumfwa, no kutontonkanya yashintilila pa mibombele yalinga iya menso yesu, amatwi, na bongobongo. Ukwabula amenso te kuti tumone. Ukwabula amatwi te kuti tumfwe. Ukwabula bongobongo te kuti tucite icili conse. Lintu umuntu afwa, ishi mbali shonse isha mubili shilaleka ukubomba. Tulaleka ukubako.

Mu kumfwana ne ci, Lukala Milandu 9:5, 10 asoso kuti: “Lelo abafwa bantu abashaishiba kantu nangu kamo . . . Takuli ica kucita nangu ca kwelenganya nangu kwishiba nangu mano ku Mbo [inshishi] uko uleya.” Mu kupalako, Ilumbo 146:3, 4 lilondolola ukuti: “Mwitetekela bakankaala, nangu mwana wa muntu uo takuli ukupususha muli wene; wafumo mupu wakwe [amaka ya bumi], abwelela ku mushili wakwe, ubushiku bulya bwine yaloba amatontonkanyo yakwe.” E co lintu abantu (imyeo) bafwa, baleka ukubako.

Ukufuma ku Fisambilisho fya Cisenshi Ukuya ku Fifundisho fye Calici

‘Lelo bushe Icipingo Cipya tacisambilisha bumunshifwa bwa mweo?’ bambi kuti baipusha. Nakalya. New Catholic Encyclopedia isumino kuti: “I[cipingo] C[ipya] citwalilila ukuba ica cishinka kuli uku kumfwikisha kwa mfwa ukwa [Cipingo ca Kale].” Mu mashiwi yambi, “Icipingo Cipya” cisambilisha ukuti umweo ulafwa. Yesu Kristu alangilile ifyo tasumine ukuti umweo waba umunshifwa. Aipwishe ukuti: “Bushe cifwile ukucito busuma pe sabata, nalimo ukucito bubi? ukupususho mweo, nalimo ukwipaya?” (Marko 3:4) Umutumwa wa Bwina Kristu Paulo mu kupalako alangilile imimwene ya “Cipingo ca Kale” iya mweo pa kwambula Ukutendeka 2:7 ukusoso kuti: “Kabili e fyo calembwa, aciti, Umuntunse wa ntanshi, Adamu, aishilebo [umweo uumi, NW].”—1 Abena Korinti 15:45.

Ni shani, lyene, ukutontonkanya kwa buPlato kwabele icifundisho ce calici? Encyclopœdia of Religion and Ethics, kuli James Hastings, ilondololo kuti: “Lintu ilandwe lya Bwina Kristu lyatwalilile ukupulinkana mu fibi fye sunagoge lya ciYuda ukwingila mu nkambi ya Buteko bwa ciRoma, imfundo ya mweo mu kutendelelako iciHebere yatwelwe mu fyashingulukako ifye tontonkanyo lya ciGreek, ukwabula ifya kufumamo mu mibombele ya kubelesha.” Bakafundisha be calici batukwite ukucita ubukombe bwabo “ubwingomfwika ku kutontonkanya kwa calo ca ciGreek” pa kubomfya “inumbwilo shaimikwa ne mfundo sha maele ya cisambilisho ca muntontonkanya ica ciGreek.” Abasambilila ifya butotelo abaYuda mu kupalako batendeke ukulangilila “ukusonga kwakosa ukwa buPlato” mu kulemba kwabo.—Encyclopœdia Judaica.

Icisambilisho ca Baibolo pa lwa mweo muli fyo califumishiwepo no kupyanikwapo ne cisumino ico caishibikwe bwino ica cisenshi. Ici te kuti mu nshila iili yonse cilungamikwe pa cishinte ca kuti ukucite fyo kwalengele ubuKristu ukuba ubwa kucebusha nga nshi ku bantu. Lintu aleshimikila mu Atena, icifulo ca mu kati cine ica lutambi lwa ciGreek, umutumwa Paulo tasambilishe icisumino ca buPlato ica mweo. Mu kupusanako, asambilishe icisumino ca Bwina Kristu ica kubuuka nangu cingati abengi bakakutika abaGreek bacisangile icakosa ukupokelela cintu alandile.—Imilimo 17:22-32.

Mu cine cine, umutumwa Paulo asokele pa kutumbinkanya ukuli konse ukwa cine cashimpwa pali Baibolo no busenshi lintu asosele ukuti: “Ulubuuto ne mfifi kuti fyakwate senge shani? Kabili kuli ukuumfwana nshi kuli Kristu na Beliali?” (2 Abena Korinti 6:14, 15) Takwingabako ukutwishika ukuti pa kusuminisha icisambilisho ca cisenshi ukuba cimo ica mashinte ya maele yakwe no kusambilila ifya butotelo, Kristendomu alileta umusebanya pali Lesa umwine!

Isubilo lya Bafwa

Abantu baliba abantungwa ukusumina cintu basobolapo. Nangu ni fyo, te kuti cikanweko ukuti icisumino ca bumunshifwa bwa mweo tacaba ca mu malembo. Bushe abantunse, lyene, tabakwata isubilo lya bumi pa numa ya mfwa?

Pa numa Yobo aipwishe icipusho ca kuti, “Bushe kuti [umuntu] aba umumi na kabili?” (NW) atwalilile ukupeela icasuko capuutwamo. Asosele ukuti: “Nga mwaita [mwe Yehova], na ine nayasuka, nga mwafuluke cacitwa ku minwe yenu.” (Yobo 14:14, 15) Ee, Baibolo itambika isubilo lya kubuuka kuli abo bonse baba mu cibukisho ca kwa Lesa. Afuluko ukubwesha ababomfi bakwe aba citetekelo, ukupala Yobo, ku bumi! Kristu Yesu asuminishe bucine bwa ili subilo, ukusoso kuti: “Mwisunguka pali ici; pantu inshita ileisa, iyo bonse aba mu nshishi bakomfwamo ishiwi lyakwe, no kufumamo; abalecite fisuma bakabuukila ku mweo, na balebombe fibi bakabuukila ku bupingushi.”—Yohane 5:28, 29.

Lintu inshita yaisa kuli ubo busesemo ukwisushiwa, Esaya 25:8 alayo kuti, Lesa “akamine mfwa ukumina kwa pe.” Ici cipilibula icalo umo, nga fintu Ukusokolola 21:4 kucibika, “imfwa tayakabeko kabili iyo.” Bushe kuti watemwa ukwikala mu calo umwabula ifililo nelyo amayanda ya kuloseshamo, umwabula amabwe ya pa nshishi nelyo icifulo ca kushikako abafwa, umwabula na kabili ifilamba fya bulanda lelo ifilamba fye fya buseko?

Ca cine, kuti pambi wakushiwa ukusumina mu cifundisho ca bumunshifwa bwa mweo. Lelo pa kusambilila Baibolo, kuti walundulula icitetekelo mu malayo yalubula aya Baibolo.a Kuti na kabili wasambilila fintu ufwile ukucita ku kupyana ubulayo bwa Baibolo, te bwa kupusunsuka pamo nga umweo umunshifwa, lelo ubwa kupokelelo “mweo wa muyayaya” mu Paradise pe sonde!—Yohane 17:3; Luka 23:43.

[Futunoti]