Bumunshifwa bwa Mweo—Ifyo Icifundisho Catendeke
“Takwabako ilyashi ilyalundana no bumi bwa mipashi ilyo umuntu atontonkanyapo sana ukupala ilyashi ililanda pa fyo akaba pa numa ya mfwa.”—E FILANDA “ENCYCLOPÆDIA OF RELIGION AND ETHICS.”
1-3. Ni shani fintu Socrates na Plato batwele pa ntanshi imfundo ya kuti umweo taufwa?
UWASOMA kabili kafundisha uwa myaka 70 napeelwo mulandu wa kukaanaba na katiina kuli Lesa no konaule mintontonkanya ya bacaice ku kusambilisha kwakwe. Nangu ca kuti pa kulubulula aicingilila bwino sana, ibumba lya bapingushi ba mpatila bamusanga no mulandu no kumupingwilo kufwa. Ilyo kwashala fye amaawala yanono ukuti epaiwe, uyu kafundisha mukoloci apelulula mu fyafulilako na bana bakwe abe sukulu abamushingulwike ukukoshe cishinka ca kuti umweo taufwa no kuti imfwa taifwile ukutiinwa.
2 Uyu mwaume wasenwikwe ni Socrates, umuGriki walumbuka uwa mano ya buntunse uwa mu mwanda wa myaka uwalenga isano B.C.E.a Umusambi wakwe Plato alembele ifi fya kucitika mu malyashi ya kuti Apology e lyo na Phaedo. Socrates na Plato e bo casoswa ukuti baba pa babalilepo ukutwala pa ntanshi imfundo ya kuti umweo taufwa. Lelo aba te batendeke ici cisambilisho.
3 Nga fintu twalamona, ukwatulile imfundo ya kuti umweo taufwa ni ku nshita sha ku numa sana. Nangu cibe fyo, Socrates na Plato bawemye fye iyo mfundo, kabili bapangile amano ya buntunse ukufuma muli cene, muli fyo bacipangile ukuba icacilapo kubeleleka kabili icapokelelwa kwi bumba lyatumpuluka ilya mu kasuba kabo mu nshita yakonkelepo.
Ukufuma ku BaGriki Ukuya ku Bena Egupti
4. Ilyo Socrates talabako, ni shani fintu abaGriki baalemona ubumi bwa mu Calo ca bafwa?
4 AbaGriki abatangilile Socrates na Plato na bo basumine ukuti umweo ulatwalilila pa numa ya mfwa. Pythagoras, umuGriki walumbuka uwaishibishe ifya mapendo uwa mu mwanda wa myaka uwalenga 6 B.C.E., apampamine pa kuti umweo taufwa no kuti ulesa mu kufyalwa cipya cipya. Ilyo Pythagoras talabako, Thales uwa ku Milete, umuGriki wa mano ya buntunse uwaishibwe akale sana, aaleti umweo ushifwa tawali fye mu bantu, mu nama, na mu filimwa mweka lelo na mu fintu pamo nga bamagnet, pantu balasesha icela. AbaGriki ba pa kale batungile ukuti imyeo ya bafwa yaleabushiwa umumana wa Styx ukuya ku cifulo ca pa nshi icapabuka ico beta icalo ca bafwa. Kulya, bakapingula bapingwilile imyeo atemwa ku kulunguluka mu cifungo ce linga lyasumbuka nelyo ku kusangalala mu fifulo fya Cimwemwe ifya pa numa ya mfwa.
5, 6. Ni shani Abena Persia baalemona umweo?
5 Mu Iran, nelyo Persia, ku kabanga, kwamoneke kasesema we shina lya Zoroaster mu mwanda wa myaka uwalenga 7 B.C.E. Aleteleko imipepele iyaishileishibikwa nga buZoroaster. Iyi yali mipepele ya mu Buteko bwa bena Persia, ubwatekele isonde lyonse ilyo Greece ashilaba e buteko bwakwatisha maka. Amalembo ya baZoroaster yatila: “Muli bumunshifwa e mukaba umweo wa Balungami mu Kwanga pe, lelo umweo wa Ba bufi ukalungulushiwa icine cine. Kabili aya Mafunde ni Ahura Mazda [icalola mu kuti, “umulungu wa mano”] e wayapeela ukupitila mu maka Yakwe aya bumulopwe.”
6 Ukusambilisha bumunshifwa bwa mweo kwali na kabili mu mipepele ya bena Iran ilyo kushilaba buZoroaster. Ku ca kumwenako, imikowa ya pa kale iya mu Iran, yalesakamana imyeo ya bafwa ukupitila mu kupeelako ifya kulya ne fya kufwala ku kubafwlisha mu calo cabo ica pa nshi.
7, 8. Cinshi cintu abena Egupti ba pa kale basumine pa lwa bumunshifwa bwa mweo?
7 Ku bena Egupti cali icikankaala sana ukusumina mu bumi bwa pa numa ya mfwa. Abena Egupti basumine ukuti umweo wa wafwa uli no kupingulwa kuli Osiris, lesa mukalamba uwa calo ca pa nshi. Ku ca kumwenako, icalembwa ca macinda icatunganishiwa ukuba ica mu mwanda wa myaka uwalenga 14 B.C.E. cilanga Anubis, lesa wa bafwa, aletwala umweo wa kwa kalemba Hunefer pa ntanshi ya kwa Osiris. Pa fya kulingilako kufina, umutima wa kwa kalemba, uuleimininako kampingu wakwe, baleupimina kwi sako lintu lesa mwanakashi uwa cine no bulungi afwele ku mutwe. Uulelemba ifilefumamo ni lesa umbi, Thoth. Apantu umutima wa kwa Hunefer taufinine ku milandu, ukufina kwa uko takufikile kwi sako, kanshi Hunefer asuminishiwa ukwingila mu bufumu bwa kwa Osiris no kupokelela bumunshifwa. Amacinda na kabili yalanga shimweshimwe wa canakashi eminine lubali ku fya kulingilako kufina, naiteyanya ukumina uyo muntu wafwa nga ca kuti umutima wakwe wafinisha ku milandu. Abena Egupti na kabili baalekanga abafwa babo no kubakilila ifitumbi fya bafarao mu fikuulwa fya mapiramidi yapuulama, apantu batontonkenye fyo ukupusunsuka kwa mweo kwashintilile pa kubakilila icitumbi.
8 Ifyalo fyalekanalekana ifya pa kale ifyatumpulwike pali ilya nshita, fyakwete fye icisambilisho cimo, ica bumunshifwa bwa mweo. Bushe ici cisambilisho bacifumishe kumo kwine?
Uko Catendekeele
9. Mipepele nshi yasongele ifyalo fya pa kale ifya Egupti, Persia, na Greece?
9 Icitabo ca The Religion of Babylonia and Assyria citila: “Mu calo ca pa kale, Egupti, Persia, na mu Greece mwalyumfwike ukusonga kwa mipepele ya cina Babele.” Ici citabo catwalililo kulondololo kuti: “Pa mulandu wa kuti nga fintu camoneka mu fipapaatu fya mabwe ifya ku El-Amarna, ukubishanya pa kati ka bena Egupti na Babilonia kwatendeke kale, inshita ishingi imimwene ne myata ifya bena Babilonia fyaleingila mu mpupo sha bena Egupti. Mu Persia, impupo sha kwa Mithra shilanga bwino bwino ifyo imfundo sha cina Babele shakwete ukusonga . . . Ukutumbinkana kukalamba ukwa mibele ya ciYuda mu nshimi sha ciGriki na mu mpupo sha baGriki calimoneka fye icine ku basoma ukuti takwingaba na cimbi ica kupaashapo. Iyi mibele ya ciYuda maka maka mu kulungatika yakwatamo ubwina Babele.”b
10, 11. Abena Babele baalemona shani ubumi pa numa ya mfwa?
10 Lelo bushe ifyo abena Babele baletontonkanya pa cicitika pa numa ya mfwa tacapusanako nga nshi ku fyo abena Egupti, na bena Persia, na baGriki baletontonkanya? Ku ca kumwenako, langulukeni Epic of Gilgamesh (Umushikakulo wa kwa Gilgamesh) uwa ku Babele. Impalume yabo Gilgamesh iyaleya ilekota, pa kulolenkana ne mfwa, yaima yaya ilafwaya bumunshifwa lelo yafilwo kubusanga. Umukashana waleshisha umwangashi untu akumanya mu lwendo lwakwe amukoselesha fye no kumukoselesha ukuti aliilepo pa bumi bwakwe, pantu ubumi bwabule mpela ubo alefwaya takabumone. Icishinka ca uyu mushikakulo ca kuti tatwingasengauke mfwa kabili isubilo lya kuba na bumunshifwa kuikopeka fye. Bushe ici calelangililo kuti abena Babele tabasumine mu bumi bwa mu Calo ca bafwa?
11 Profesa Morris Jastrow, Jr. uwa pa University of Pennsylvania, U.S.A., alembele ati: “Atemwa abantu fye nelyo intungulushi sha fya mapepo [aba mu Babele] tabatalile abasumine fyo kuti cacitika ubumi ukulobelela fye nakalya nakalya. Imfwa [ifyo baleimona] yali ni nshila ya kuila ku musango umbi uwa bumi, kabili nga takwingabako bumunshifwa ninshi te kuti kube ukwaluka mu mikalile uko imfwa iletako.” Ee, abena Babele na kabili basumine ukuti kwaliko umusango umo uwa bumi, ubwatwalilile mu mibele imo pa numa ya mfwa. Bacilangilile ilyo baaleshika abafwa ne fintu fimo ifyo bengalabomfya mu Calo ca bafwa.
12-14. (a) Pa numa ya Lyeshi, ni kwi kwatendekeele icisambilisho ca bumunshifwa bwa mweo? (b) Ni shani icifundisho casalangene mpanga yonse pano isonde?
12 Nacimoneka fye ukuti icisambilisho ca bumunshifwa bwa mweo catendeke ku numa mu Babele. Ukulingana ne fisosa Baibolo, ibuuku ilyashininkishiwo kuti e lilande lyashi lya kale ilyalungika, umusumba wa Babele, uwausokwele ni Nimrode, icishikulula ca kwa Noa.c Pa numa ya Lyeshi lya calo conse ilya mu kasuba ka kwa Noa, kwali fye ululimi lumo ne mipepele imo fye. Pa kusokolo musumba no kukuulapo icilupungu, Nimrode atendeke imipepele imbi. Baibolo ilango kuti pa numa ya kupelenganye ndimi pa Babele, bakakuula babulo kutunguluka balisalangene no kuyatendeka ubwikalo cipya cipya, ukusenda ne mipepele yabo. (Ukutendeka 10:6-10; 11:4-9) Ifisambilisho fya mipepele ya cina Babele e fyo fyasalangene mpanga yonse pano isonde.
13 Icishilano cishimiko kuti Nimrode afwile mfwa ya lukaakala. Calibamo kupelulula ukuti Nimrode ilyo afwile abena Babele baalemucindikisha ngo wasokwele, kakuula, kabili imfumu ya kubalilapo iya ulya musumba. Apantu lesa Marduk (Merodach) alemonwa ngo wasokwele Babele, abasoma bamo balitubululapo kuti Marduk emininako Nimrode wacitilwe kalesa. Nga e fintu caba, lyene imfundo ya kuti umweo taufwa ifwile yalilumine mu nshita ya kufwa kwa kwa Nimrode. Mu nshila fye yonse iyo cingabelamo, ifyacitika ku numa filango kuti pa numa ya Lyeshi, ukwatendekeele icisambilisho ca bumunshifwa bwa mweo ni ku Babele.
14 Nangu ni fyo, ni shani fintu icifundisho caishileba icapulamo ku mipepele yafulisha iya muno nshita yesu? Ulubali lukonkelepo lwalalanda pa fintu ici cifundisho caingile mu mipepele ya ku Kabanga.
[Amafutunoti]
a B.C.E. calola mu kuti “Before the Common Era.” (Pa Ntanshi ya Nshita Yesu). C.E. imininako “Common Era” (Inshita Yesu), ilingi line iyainikwa A.D., iciimininako Anno Domini, icalola mu kuti “mu mwaka wa kwa Shikulu.”
b El-Amarna cifulo ca fitantala fya musumba wa bena Egupti uwa Akhetaton, uwatunganishiwa ukuti wakuulilwe mu mwanda wa myaka uwalenga 14 B.C.E.
c Moneni icitabo ca Baibolo—Cebo ca kwa Lesa Nelyo ca Muntu?, amabula 37-54, icasabankanishiwa na Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
[Ifikope pe bula 6]
Imimwene ya bena Egupti iya myeo mu calo ca pa nshi
[Icikope pe bula 7]
Socrates apelulwile ukuti umweo taufwa