NATUSAMBILILE PA BA KU KALE
Plato
Plato uwaliko ukutula mu 427 ukufika mu 347 B.C.E. ali mu Griki uwasambilile amano ya buntunse. Afyalilwe mu musumba uo nomba beta ati Athens mu lupwa ulwa basambilila sana, kabili alisambilile bwino ukulingana ne fyo abana ba bakankaala aba Griki balesambilila. Alekonka sana ifisambilisho fya kwa Socrates uwalumbwike sana mu mano ya bantunse e lyo na basambi ba kwa Pythagoras, uwasambilile amano ya buntunse ne nsamushi.
PA NUMA ya kwendauka mu ncende yashinguluka bemba ya Mediterranean no kuipoosa mu mapolitiki ya mu musumba wa Surakuse, uwa calo ca Grisi pa cishi ca Sisili Plato abwelele ku Atena, uko apangile isukulu lyakwe apo balesambilisha amano ya buntunse na sayansi. Abantu batila ili isukulu e yunivesiti ya kubalipo ku Bulaya, kabili pali ili isukulu epo abengi balesambilila sana insamushi na mano ya bantunse.
MULANDU NSHI TULEMULANDILAPO?
Abantu amamilioni ayengi balekonka sana ifisambilisho fya mipepele ifya kwa Plato, kumo fye na baletila Bena Kristu, kabili abengi balilubile pantu balelanda no kuti ifisambilisho fyakwe fyafumine muli Baibolo. Icisambilisho ico Plato abikile sana pa ntanshi ca kuti abantu balikwata umweo uushifwa, e kutila umuntu nga afwa umweo ulafumamo no kusha umubili weka.
Plato alefwaisha ukwishiba ificitika pa numa ya mfwa. Icitabo ca Body and Soul in Ancient Philosophy citila, “icisambilisho ico Plato atemenwe sana ukusambilisha ca kuti umweo taufwa.” Alicetekele sana ukuti “umubili ulafwa lelo umweo wena ulashala kabili ulapokelela icilambu nelyo ukukandwa” ku cifulo cimbi, ukulingana ne fyo umuntu alecita ilyo ali pa calo.a
BUSHE IFISAMBILISHO FYA KWA PLATO FYASALANGENE SHANI?
Mu myaka 900 ilyo ili isukulu lya kwa Plato lyaliko, ukutula mu 387 B.C.E. ukufika mu 529 C.E., lyalilumbwike sana. Ifisambilisho fya kwa Plato fyaliseekele sana mu fyalo ifyaletungululwa na ba Griki na bena Roma. Philo umu Yuda uwasambilile amano ya buntunse, alicetekele ifisambilisho fya kwa Plato, kabili na bashimapepo aba mu Kristendomu abengi nabo bene balificetekele. Kabili ici calengele ifisambilisho fya bena fyalo, ukubikapo ne cisambilisho ca kuti umweo taufwa, fitendeke ukwingila mu mipepele ya ba Yuda na Bena Kristu.
Icitabo ca The Anchor Bible Dictionary citila: “Ifisambilisho ifingi ifyo Abena Kristu basambilisha, fyafuma ku fisumino fya ba Griki, maka maka ifisambilisho fya kwa Plato. Kanshi Abena Kristu bamo . . . kuti twabeta fye ukuti basambi bakwa Plato.” Moneni ifyo ifitabo fimo filanda pali uyu mulandu.
Ifyo Plato alandile: “[Nga twafwa,] ifwe bonse umweo twakwata uushifwa, ulaya kuli balesa bambi, mu kulubulula, abalecita ifisuma tabakwata no mwenso, lelo abalecita ifyabipa bena baya baletutuma fye.”—Plato—Laws, Book XII.
Ifyo Baibolo ilanda: Umweo e muntu wine nelyo ubumi ubo akwata. Ne nama na sho shine myeo. Umuntu nga afwa, takwaba umweo uutwalilila ukubako.b Moneni ifyo amalembo yakonkapo yalanda:
▪ “Umuntu wa ntanshi Adamu aishileba uwa mweo.”—1 Abena Korinti 15:45.
▪ “Lesa atile: ‘Pe sonde napabe ifya mweo mu misango ya fiko, ifitekwa, e lyo ne fikulika ne nama sha mu mpanga pano isonde mu misango ya shiko.’”—Ukutendeka 1:24.
▪ ‘Lekeni umweo wandi ufwe.’—Impendwa 23:10 NW Baibolo ya ciNgeleshi.
▪ “Umweo uwabifya e ukafwa.”—Esekiele 18:4 Mbala Bible.
Cine cine, Baibolo taisambilisha ukuti umweo ulapusuka e lyo umubili wa muntu wena ulafwa. E ico yipusheni amuti, ‘Bushe ifyo nasuminamo fyafuma mu Baibolo nelyo fyafuma ku fisambilisho fya kwa Plato?’
[Amafutunoti]
a Nangu ca kuti Plato alisabankenye icisambilisho ca kuti umweo taufwa, te wali uwa kubalilapo ukucisumina. Ici cisambilisho cafuma ku kale sana kabili abali mu mipepele ya bena fyalo balicisuminemo, kabili balecilandila mu nshila ishapusanapusana, pali aba pali na bena Egupti na bena Babiloni.
b Baibolo isambilisha ukuti abafwa baba kwati balala utulo kabili balolela ukubushiwa. (Lukala Milandu 9:5; Yohane 11:11-14; Imilimo 24:15) Kanshi nga ca kuti kwaliba umweo uushifwa, ninshi te kuti kube no kubushiwa pantu ninshi umweo epo waba.
[Amashiwi pe bula 13]
“Icisambilisho ico Plato atemenwe sana ukusambilisha ca kuti umweo taufwa.”—Ifyo abasambilile amano ya buntunse balelanda pa mubili no mweo
[Akabokoshi pe bula 13]
Icitabo ca New Catholic Encyclopedia citila: “Baibolo tayalanda mu kulungatika ukuti umuntu nga afwa umweo wena taufwa.”
Icitabo ca Encyclopaedia Judaica citila: “Icisambilisho ca kuti umweo taufwa caishilekosa sana ninshi palipita ne myaka iingi apo bapwishishe ukulemba Baibolo, kabili ici cisambilisho caishileba pa fisumino fikalamba ifya ba Yuda na Bena Kristu.”
Icitabo ca The Jewish Encyclopedia citila: “Icisumino ca kuti umweo ulatwalilila ukubako ilyo umubili wafwa, cafuma fye ku basambilila amano ya buntunse kabili cakutunganya fye ico bashimapepo batunganya . . . Kabili takwaba apo mwingacisanga mu Malembo ya Mushilo.”
[Akabokoshi pe bula 12]
IFISHINKA PALI PLATO
▶ Abantu aba ku Bulaya na ku America bamona Plato ukuti aletontonkanya sana kabili abantu abengi balekonka ifyo alesambilisha.
▶ Ilyo ali umulumendo alitemenwe ifya mapolitiki lelo ku ntanshi fyalimufuupwile icine cine.
▶ Pa numa aishilelemba amalyashi yakuma, amafunde, umulinganya, amano, ukulacita ifintu mu kulinga, ifisumino, umweo, e lyo na pa kushipa.
▶ Plato alikwete umusambi waishibikwa sana, uo baleita ati Aristotle, uwaishileba kasambilisha, kabili alisambilile na mano ya buntunse, e lyo ne fya sayansi.