Isubilo Line Line Ilya Mweo

ABASHILIKA ba ciRoma tabaleenekela cene. Ilyo bailesansa ilinga lya pa lupili ilya Masada, icele lya kulekelesha ilya baYuda bapondweke, baliipangeshe ukusansa abalwani babo, icali no kufumamo ukukuuta kwa fita, ukupunda kwa banakashi na bana. Mu cifulo ca ico baumfwile fye ukupolopooka kwa lubingu. Ilyo balefwailisha muli ici cubo calepya, abena Roma basukile basanga icintu ca kutiinya: abalwani babo—mupepi na bantu 960—baali nabafwa kale kale! Ifita fya ciYuda mu kukonkana fyalipayaulwile indupwa shabo shine, e lyo no kwipayana. Umuntu wa kulekelesha aliipeye umwine.a Cinshi cabalengele ukwipayana nga nshi muli iyi nshila yatapata?

Ukulingana na kalemba wa lyashi lya kale uwaikeleko pali ilya nshita Josephus, icintu cikalamba icalengele cali cisumino muli bumunshifwa bwa mweo. Eleazar Ben Jair, intungulushi ya kabungwe ka baZealot mu Masada, intanshi aeseshe ukunashanasha abantu bakwe ukusumina ukuti ukuipaya kwali no kucilapo kuwama pa kwipaiwa na bena Roma nelyo ukusendwa ubusha. Pa kumona baleshimunuka, atendeke ukulanda pa mweo mu nshila ya cikabilila. Abebele ukuti umubili wali fye cipindami, icifungo ca mweo. “Lelo lintu, walubuka ku cafina iciutintila pe sonde kabili wafuma mu mubili,” e fyo atwalilile, “umweo ulabwelela ku cifulo ca uko, lyene mu cituntulu ulakwata amaka yabamo ipaalo kabili no bukose bushaikulila nga nshi, ukutwalilila ukukanamoneka ku menso ya bantu nga fintu Lesa Umwine aaba.”

Cinshi cali ukwankulako? Josephus ashimiko kuti ilyo Eleazar alelanda imimwene yakwe pa nshita ntali, “abalemukutika bonse balimucilime kabili pa kuba no kucincimuka kukalamba balyangufyenye ukuyacita cene.” Josephus alundako kuti: “Balyangufyenye kwati bantu bawililwe, bonse ukubutukisha ukufwaya ukucila umunankwe, . . . ukufwaisha kwa kwipaya abakashi babo, abana babo, no kuipaya kwalibafimbilikishe apakalamba.”

Ici ca kumwenako ca kutulumusha cilelangilila fye fintu icifundisho ca bumunshifwa bwa mweo cingalula imimwene ya muntu iya mfwa mu kushika nga nshi. Abasumina basambilishiwa ukumone mfwa, te pamo ngo mulwani wa muntu uwabipisha, lelo nge nshila fye iyo ilubula umweo ukuya ku kuipakisha ubwikalo bushaiwamina. Lelo mulandu nshi balya baZealot ba ciYuda basuminine muli iyi nshila? Abengi kuti bamona kwati ifyalembwa fyabo ifya mushilo, Amalembo ya ciHebere, yalasambilisha ukuti umuntu alikwata umupashi uumi, umweo uyo utwalilila ukwikalako pa numa ya mfwa. Bushe mu cituntulu e fyo caba?

Umweo mu Malembo ya ciHebere

Mwi shiwi fye limo, iyo. Mwi buuku fye ilya kutendekelako ilya Baibolo, Ukutendeka, twalyebwa ukuti umweo te cintu ico mwakwata, cintu mwaba. Tulabelenga ulwa kubumbwa kwa kwa Adamu, umuntu wa kubalilapo ukuti: “Umuntu aba umweo uumi.” (Ukutendeka 2:7, NW) Ishiwi lya ciHebere ilyabomfiwa pano ku mweo, neʹphesh, limoneka imiku ukucila 700 mu Malembo ya ciHebere, talilangisha nangu limo imfundo ya kuti waba lubali lwa muntu ulwaibela, ulwa ku muulu, ulwa ku mupashi. Mu kupusanako, umweo ulamoneka, wa cine cine, e ko waba.

Belengeni amalembo yaloshiweko ayakonkapo muli Baibolo wenu, pantu ishiwi lya ciHebere neʹphesh e lisangwapo pali limo na limo ilya yene. Mu kumonekesha yalange fyo umweo kuti walolenkana no bwafya, ubusanso, no kwibwa fye (Amalango 24:7; Abapingushi 9:17; 1 Samwele 19:11); kuti wakumya ifintu (Yobo 6:7); ukukomenwa mu fyela (Ilumbo 105:18); ukufwaya ukulya, ukuilengo bulanda pa kuleko kulya, no kufwe cipuupu ku nsala ne cilaka; no kulwala ubulwele bwa kondoloka nelyo fye ukufufiwa utulo pa mulandu wa bulanda. (Amalango 12:20; Ilumbo 35:13; 69:10; 106:15; 107:9; 119:28) Mu mashiwi yambi, apantu umweo wenu ni mwe, imwe bene, umweo wenu kuti wapita mu fili fyonse ifyo mulepitamo.b

Bushe ico cilepilibula, lyene, ukuti umweo kuti wafwa? Ee. Mu cifulo ca kuba uushifwa, Amalembo ya ciHebere yasoso kuti imyeo ya buntunse kuti ‘yasukulwa,’ nelyo ukwipaiwa, pa kucite calubana, ukuuminwe mfwila, ukwipaiwa, ukonaulwa, no kutaakaniwa. (Ukufuma 31:14; Amalango 19:6; 22:26; Ilumbo 7:2) “[Umweo, NW] uubembuka e ukafwa,” e fisosa Esekiele 18:4. Mu kumonekesha, imfwa e mpela ya myeo ya bantunse yonse, apantu ifwe bonse tulabembuka. (Ilumbo 51:5) Umuntu wa ntanshi, Adamu, aebelwe ukuti icilambu ca lubembu cali ni mfwa—te kukuushiwilwa ukwikala imipashi no kukanafwa. (Ukutendeka 2:17) Kabili lintu abembwike, ubupingushi bwalibilishiwe ubwa kuti: “Pantu uli lukungu, kabili ku lukungu e ko ukabwelela.” (Ukutendeka 3:19) Lintu Adamu na Efa bafwile, baishileba fye cintu Baibolo ilingi line ita ‘imyeo iyafwa’ nelyo ‘imyeo iifwe.’—Impendwa 5:2, NW; 6:6.

E mulandu wine kanshi The Encyclopedia Americana isosa ukukuma ku mweo mu Malembo ya ciHebere ukuti: “Imimwene ya Cipingo ca Kale iya muntu ni ilya iya cintu cimo, te fintu fibili umweo no mubili.” Yalundako kuti: “Nefesh . . . taimonwa ukuba pale pale no mubili.”

E co, bushe abaYuda ba busumino basumine ukuti imfwa cinshi? Mu kwipifya fye, basumine ukuti imfwa cintu capusana no bumi. Ilumbo 146:4 lisosa icicitika lintu umupashi, nelyo amaka ya bumi, yafuma mu muntunse ukuti: “Wafumo mupu [“umupashi,” NW] wakwe, abwelela ku mushili wakwe, ubushiku bulya bwine yaloba amatontonkanyo yakwe.”c Mu kupalako, Imfumu Solomone alembele ukuti abafwa “bantu abashaishiba kantu nangu kamo.”—Lukala Milandu 9:5.

Mulandu nshi, lyene, abaYuda abengi aba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, pamo nga baZealot ba ku Masada, baali abashininwe fyo umweo taufwa?

Ukusonga kwa baGriki

AbaYuda tabafumishe iyi mfundo muli Baibolo, lelo ku baGriki. Pa kati ka mwanda wa myaka uwalenga 7 no walenga 5 B.C.E., iyi mfundo imoneka ukuti e lyo yafumine mu mipepele ya cishilano iya baGriki ukuya mu mano ya buntunse aya ciGriki. Imfundo ya bumi bwa pa numa ya mfwa uko imyeo yabipa yali no kukandwa icabipisha yalecebusha pa nshita ntali, kabili iyi mfundo yalilundulwike no kupampamikwa. Aba mano ya buntunse balikansene mu mutatakuya pa lwa mibele ya kulungatika iya mweo. Homer atungile ukuti umweo walefumamo pa nshita ya mfwa, ukupanga icongo caumfwika ica kutaata, icatwa, nelyo ica kushoma. Epicurus asosele ukuti umweo mu cituntulu wali uwafina kabili na muli fyo, wali cintu cacepesha nga nshi.d

Lelo napamo kalundulula mukalamba uwa bumunshifwa bwa mweo aali wa mano ya buntunse umuGriki Plato, uwa mu mwanda wa myaka uwalenga ine B.C.E. Imilondolwele yakwe iya mfwa ya kwa kafundisha wakwe, Socrates, isokolola ukushininwa ukwapalana sana na kulya ukwaishilekwatako baZealot ba ku Masada imyanda ya myaka iingi pa numa. Nga fintu uwasoma ifya mipepele Oscar Cullmann alondolwele, “Plato alondolola ifyo Socrates afwile mu mutende wine wine ne cibote. Imfwa ya kwa Socrates mwandini ni mfwa isuma. Takuli ica kutiinine mfwa iyo. Socrates te kuti atiine mfwa, apantu mu cine cine ilatulubula ku cimubili. . . . Imfwa e cibusa mukalamba uwa mweo. E fyo asambilishe; kabili, umwabela fye isambilisho lyakwe, e mo afwila.”

Cali icamonekesha mu nshita ya baMaccabe, mu mwanda wa myaka uwalenga bubili pa ntanshi ya kwa Kristu ukuti, abaYuda batendeke ukupokelela ici cisambilisho ukufuma ku baGriki. Mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo C.E., Josephus atwebo kuti abaFarise na baEssene—amabumba ya mipepele ya ciYuda aya maka nga nshi—balipokelele ici cifundisho. Imishikakulo imo iyo napamo iyashikilwe muli cilya ciputulwa ca nshita ilangisha icisumino cimo cine.

Nangu ni fyo, ni shani pa lwa kwa Yesu Kristu? Bushe wene na bakonshi bakwe na bo bene basambilishe iyi mfundo ukufuma ku mipepele ya ciGriki?

Ifyo Abena Kristu ba mu Kubangilila Balemona Umweo

Abena Kristu ba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo tabamwene umweo nge fyalemona abaGriki. Ku ca kumwenako, langulukeni imfwa ya kwa cibusa wa kwa Yesu, Lasaro. Nga ca kuti Lasaro alikwete umweo uushafwile uyo wafuminemo lintu afwile, uwalubuka kabili uwa nsansa, bushe ubulondoloshi bwa muli Yohane icipandwa 11 te kuti bulande ifyapusanako? Mu kushininkisha Yesu nga alyebele abakonshi bakwe nga ca kuti Lasaro aali uwa mweo kabili umutuntulu mu muulu; mu kupusanako, alumbulwile ifyaba mu Malembo ya ciHebere no kubeba ukuti Lasaro alilele utulo, taishibe nangu kamo. (Icikomo 11) Mu kushininkisha Yesu nga alisekelele nga ca kuti cibusa wakwe aaleipakisha ubwikalo bupya ubushaiwamina; mu cifulo ca ico, twamusanga aleloosha iyi mfwa pa cintubwingi. (Icikomo 35) Mu kushininkisha, nga ca kuti umweo wa kwa Lasaro wali ku muulu, ukusangalala mu cimwemwe ca pe, nga cali bukalushi kuli Yesu ukumubwesha ukwikalako imyaka inono na imbi mu “cifungo” ica mubili ushapwililika pa kati ka mutundu wa muntu uulwala kabili uwina kufwa.

Bushe Lasaro abwelele ukufuma ku bafwa mu kuba na malyashi ya kucincimusha pa nshiku shine isho alubwilwe, ukuba fye umupashi weka weka? Iyo, tashimike amalyashi. Abasumina muli bumunshifwa bwa mweo kuti bayasuka abati ici ni pa mulandu wa kuti ico uyu muntu apitilemo cali icaibela nga nshi ica kufilwa fye no kulondolola. Lelo uko kupelulula takushinina; na kabushe, bushe Lasaro nga alifilililwe fye ukwebako abatemwikwa bakwe nangu fye panono—ukuti alipitile mu cintu icaibela ukufilwa no kulondolola? Mu cifulo ca ico, Lasaro talandilepo nangu kamo pa lwa co apitilemo ilyo afwile. Langulukeni ici—ukutalalapo fye pa lyashi limo ilyo umuntu afwaisha nga nshi ukwishiba ukucila ilili lyonse limbi: e kuti cintu imfwa yaba! Uku kwikala tondolo kuti kwalondololwa fye mu nshila imo. Takwali fya kushimika. Abafwa balilaalo tulo, tabaishiba nangu kamo.

E co, bushe Baibolo ilondolola imfwa ukuti ni cibusa wa mweo, inshila fye ya kupitilamo ukuya ku bwikalo bumbi? Iyo! Ku Bena Kristu ba cine pamo nga umutumwa Paulo, imfwa tayali ni cibusa; yali “mulwani wa kupelelekesha.” (1 Abena Korinti 15:26) Abena Kristu bamona imfwa, te pamo nge ya cifyalilwa, lelo nge ca makankamike, icishili ca cifyalilwa, pantu yaba ca kufumamo ca kulungatika ica lubembu no kupondokela Lesa. (Abena Roma 5:12; 6:23) Tayabalile aiba ulubali lwa mifwaile ya kwa Lesa iya kutendeka ku mutundu wa muntu.

Nangu cibe fyo, Abena Kristu ba cine balikwata isubilo ukukuma ku mfwa ya mweo. Ukubuuka kwa kwa Lasaro ni kumo ukwa bulondoloshi bwa Baibolo ubwingi ubo butulangisha mu kumonekesha isubilo lya cine, ilya mu Malembo ilya myeo yafwa—ukubuuka. Baibolo isambilisha pa lwa misango yapusanapusana mupepi na ibili iya kubuuka. Ku cinabwingi ca mutundu wa muntu abalaala mu nshishi, nampo nga bantu balungama nelyo abashalungama, kwalibako isubilo lya kubuukila ku mweo wa muyayaya muli Paradise pano isonde. (Luka 23:43; Yohane 5:28, 29; Imilimo 24:15) Kwi bumba linono ilyo Yesu alosesheko ngo “mukuni unono,” kwalibako isubilo lya kubuukila ku bumi bwa bumunshifwa mu muulu. Aba, abasanshamo abatumwa ba kwa Kristu, capamo na Kristu Yesu bakateka umutundu wa muntu no kubabwesesha ukupwililika.—Luka 12:32; 1 Abena Korinti 15:53, 54; Ukusokolola 20:6.

Mulandu nshi, lyene, tusangila ukuti amacalici ya mu Kristendomu yalesambilisha bumunshifwa bwa mweo wa buntunse, mu cifulo ca kubuuka? Moneni icasuko ico uwasoma ifya mipepele Werner Jaeger ayaswike muli The Harvard Theological Review mu 1959: “Icacindamisha mu bukokole bwa cifundisho ca buKristu cali ca kuti katendeka wa masomo ya fya mapepo aya Bwina Kristu, Origen, asambilile amano ya buntunse aya kwa Plato mwi sukulu lya ku Alexandria. Alundile ku cifundisho ca buKristu ilyashi lyonse ilya kumumunga fye pa lwa mweo, ilyo asambilile kuli Plato.” E co icalici lyacitile fye cintu abaYuda bacitile imyanda ya myaka ku numa! Balikeene ifisambilisho fya mu Baibolo pa mulandu wa kutemwisha amano ya buntunse aya ciGriki.

Intendekelo sha Cine Cine Isha ici Cifundisho

Nomba bamo kuti baipusha, mu kupokololako icifundisho ca bumunshifwa bwa mweo abati, Mulandu nshi ici cifundisho cimo cine cisambilishiwa ku mipepele ya mu calo iishaifulila, mu nshila shalekanalekana? Amalembo yalapeela umulandu wine wine uwalenga ukuti ici cisambilisho canane mu mipepele ya ici calo.

Baibolo itwebo kuti “pano isonde ponse palaala mu maka ya Mubifi” kabili mu kulungatika ishibisha Satana ukuba “kateka wa pano isonde.” (1 Yohane 5:19; Yohane 12:31) Ukwabulo kutwishika, ukusonga kwa kwa Satana takutuna mu mipepele ya mu calo. Mu kupusanako, yalilenga nga nshi ukuti amacushi no kukansana fifulileko mu calo ilelo. Kabili ukukuma ku mweo, imipepele imoneka ukukwata imimwene ya kwa Satana. Mu nshila nshi?

Ibukisheni ubufi bwa kubalilapo ukubepwa. Lesa aali naeba Adamu na Efa ukuti imfwa yali no kufumamo nga ca kuti balimubembukile. Lelo Satana alaile Efa ukuti: “Ukufwa tamwakafwe.” (Ukutendeka 3:4) Kwena, Adamu na Efa balifwile; babwelele ku lukungu nga fintu Lesa aali nasosa. Satana, ‘wishi wa bufi,’ talekele ubufi bwakwe ubwa pa kubala. (Yohane 8:44) Mu mipepele iingi iyo yapaasuka ku fifundisho fya mu Baibolo nelyo ukufisuulilila fye, imfundo imo ine e icili ileananishiwa iya kuti: ‘Ukufwa tamwakafwe. Umubili wenu kuti waloba, lelo umweo wenu ukatwalilila ukubako, kuli pe na pe—ukupala Lesa!’ Ku ca kupapusha, Satana na o aali naeba Efa ukuti aali no kuba ‘nga Lesa’!—Ukutendeka 3:5.

Fintu cacilapo kuwama ukukwata isubilo ilyashimpwa pa cine, te pa bufi nelyo amano ya buntunse. Fintu cacilapo kuwama ukuba abacetekela ukuti abatemwikwa besu abafwa tabaishiba nangu kamo mu nshishi ukucila ukusakamikwa pa lwa kwingaba umweo ushafwa! Uku kulaala kwa bafwa takulekabila ukututiinya nelyo ukutubombomanika. Mu nshila imo, kuti twamona abafwa kwati bali mu cifulo ca kutuushishamo icacingililwa. Mulandu nshi cabela icacingililwa? Pa mulandu wa kuti Baibolo itwebekesha ukuti abafwa abo Yehova atemwa bali aba mweo mu mano ayaibela. (Luka 20:38) Bali aba mweo mu cibukisho cakwe. Ili litontonkanyo lya kusansamusha nga nshi pantu icibukisho cakwe tacipwa. Alafwaisha ukubwesesha amamilioni ayengi aya batemwikwa abafwa ku bumi no kubapeela ishuko lya kwikala kuli pe na pe muli paradise pe sonde.—Linganyeniko Yobo 14:14, 15.

Ubushiku bwa bukata ubwa kubuuka bukesa, apantu amalayo ya kwa Yehova yonse yafwile ukufikilishiwa. (Esaya 55:10, 11) Tontonkanyeni ubu busesemo ukufikilishiwa: “Lelo abafwa benu bakaba no mweo, imibili yabo ikema na kabili. Abalaala utulo mu mushili bakashibuka no kwaula; pantu umume wenu mume wa lubuuto lwabengeshima, no mushili ukabwesha abo abafwile kale no kubafyala kabili.” (Esaya 26:19, The New English Bible) E co abafwa abalaala mu nshishi bali abacingililwa ukupala akanya mwi fumo lya kwa nyina. Nomba line fye bali no ‘kufyalwa,’ ukubweshiwa ku bumi muli paradise wa pe sonde!

Lisubilo nshi lingacishe lyo?

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 7]

BaZealot ba ciYuda aba ku Masada basumine ukuti imfwa yali no kulubula imyeo yabo