Icipandwa 7

UbuTao no buConfucius—Ukusapika Inshila ya ku Mulu

UbuTao, buConfucius, no buBuddha fyapanga amabutotelo yakalamba yatatu aya ku China na Far East. Ukukanapala ubuBuddha, nangu cibe fyo, ubuTao no buConfucius, tafyasanguka ubutotelo bwa calo lelo apakalamba fyatwalilila mu China na konse uko ulutambi lwa bena China lwapampamika ukusonga kwa luko. Nangu kushaba mpendwa yabamo ubulashi iya nomba line iya bakonshi ba buko isangwako mu China, ubuTao no buConfucius pamo fyateka ubumi bwa butotelo mupepi na kota umo wa bekashi ba calo pa myaka yapita 2,000.

1. (Sanshako imitendekele.) (a) Ni kwi ubuTao na buConfucius fibeleshiwa, kabili fyatanunuka ukufika kwi? (b) Ni ku cipimo nshi ica nshita uko nomba twaalukila ku kubebeta ifi fisambilisho?

‘LEKENI amaluba umwanda yabalule; lekeni amasukulu umwanda yapikishanye.’ Iyo nsoselo, iyacitilwe iyalumbuka kuli Mao Tse-tung uwa People’s Republic of China mu malyashi mu 1956, mu cishinka yali kuputaukisha kwa numbwilo iyo abasambilila abena China babomfya ku kulondolola inshita mu China ukufuma ku myanda ya myaka uwalenga isano ukufika ku walenga itatu B.C.E., iyaitilwe iciputulwa ca nshita ya Kulwa kwa Mabuteko. Ukufika kuli iyi nshita umutande wa shamfumu uwa kwa Chou wa bulamba (mupepi na 1122-256 B.C.E.) wabotelele mu micitile ya mabuteko yashaikatana mu kukosa aya kwikatile mpanga ayaitumpile mu kulwa kwatwalilila, ku kupelelwa kwa bantu yaweyawe.

2. (a) Cinshi catungulwile ku “masukulu umwanda” aye tontonkanyo? (b) Ni finshi fyashalako ifya kulunduluka kwa “masukulu umwanda”?

² Icimpungili no kucula ifyaletelweko ne nkondo fyanashishe apakalamba ubulashi bwe bumba lya cishilano lyaleteka. Abantu yaweyawe tabali na kabili abaikushiwa no kuinashisha abene beka ku kufwaya no kubeleleka kwa buteko bwa bakankaala no kucula mu mutalalila ifya kufumamo. Nge ca kufumamo, imfundo shanyanyantilwa apalepa no kufwaisha fyapuukile ukupala “amaluba umwanda.” Amasukulu yapusanapusana aye tontonkanyo yatwele pa ntanshi imfundo shabo pali kamfulumende, ifunde, muyano wa kwangalila capamo, imyendele, ne fishinte fya myendele isuma, pamo pene na pa masambililo pamo nge fya bulimi, inyimbo, ne fitabo, nge fibombelo fya kubweseshamo ubutuntulu bumo ku bumi. Yaishileishibikwa nga “amasukulu umwanda.” Ubwingi bwa yako tayaleteleko ififumamo fibelelela. Amasukulu yabili, nangu cibe fyo, yanonkele ukulumbuka kwa musango yo ica kuti yalisonga ubumi mu China ukucila pa myaka 2,000. Yali ico mu kupelelekeshako caishileishibikwa nga ubuTao no buConfucius.

Tao—Cinshi?

3. (a) Ni mfundo nshi iya bena China iya Tao? (b) Mu cifulo ca kwa Kabumba, cinshi abena China basumine ukuba ica kulenga ifintu fyonse? (Linganyeniko AbaHebere 3:4.)

³ Pa kumfwikisha umulandu ubuTao (bulumbulwa dow; iciunda cakwata now) no buConfucius fyaishileba ukusonga kwashika ukwa musango yo kabili kubelelela pa bantu ba mu China, pamo pene nabo aba mu Japan, Korea, ne nko shimbi shashingulwikeko, cili icafwaikwa ukukwata ukumfwikisha kumo ukwe tontonkanyo lya kutendekelako ilya cina China ilya Tao. Ishiwi iline lyeka lipilibula “inshila, umusebo, nelyo akashila.” Ku kutanununa, na kabili kuti lyapilibula “inshila ya kubomfya, icishinte, nelyo icifundisho.” Ku bena China, ukumfwana no muyano bamwensekeshe mu bubumbo kwali kusokolola kwa Tao, umusango wa kufwaya kwa bulesa nelyo ukupanga ifunde ukwabako mu kati no kutungulula ububumbo bonse. Mu mashiwi yambi, mu cifulo ca kusumina muli Kabumba Lesa, uulama ububumbo bonse, basumine muli lishuko, ukufwaya kwa ku mulu, nelyo umulu uwine weka ngo kulenga ukwa cili conse.

4. Ni shani fintu abena China babomfeshe imfundo ya Tao ku milandu ya buntunse? (Linganyeniko Amapinda 3:5, 6.)

⁴ Ukubomfya itontonkanyo lya Tao ku milandu ya buntunse, abena China basumine ukuti kwalibako inshila ya cifyalilwa kabili iyalungama ku kucita icili conse no kuti icili conse no uuli onse cakwata icifulo ca ciko icalinga ne mibombele ya ciko yalinga. Basumine, ku ca kumwenako, ukuti nga kateka abombele umulimo wakwe pa kubomba mu bulungi na bantu no kusakamano kusefya kwa ntambi ukwa malambo kwakuma ku mulu, kuti kwabako umutende no lubanda ku luko. Mu kupalako, nga abantu bali abaitemenwa ukufwaya inshila, nelyo Tao, no kuikonka, icili conse kuti caba mu kumfwana, mu mutende, kabili ica kufumamo cimo. Lelo nga bali no kuya mu kupusana nelyo ukucikaanya, ica kufumamo kuti caba cimfulunganya na kayofi.

5. (a) Ni nshila nshi iya buTao kuli Tao? (b) Ni nshila nshi iya buConfucius kuli Tao? (c) Mepusho nshi yakabila ukwasukwa?

⁵ Imfundo ya kwendela pamo na Tao no kukanacilima ukukonkoloka kwa iko e lubali lwakatamisha ulwa kutontonkanya kwa mano ya buntunse no kwa butotelo ukwa bena China. Limbi kuti casoswa ukuti ubuTao na buConfucius ni numbwilo shapusana shibili ishe tontonkanyo limo line. UbuTao bubuula inshila ya cimpa kabili, mu musango wa buko uwa kutendekelako, bwafwilisha ukukanabomba, ukuba tondolo, no mutalalila, ukutaluka kuli sosaite no kubwelela ku cifyalilwa. Imfundo ya buko ya citendekelo ya kuti icili conse cikalungama nga ca kuti abantu bakokoloka, tabalecita nelyo kamo, no kuleka icifyalilwa cibuule inshila ya ciko. UbuConfucius, ku lubali lumbi, bubuula inshila yabilingana. Busambilisha ukuti umuyano wa kwangalila capamo kuti walamwa lintu umuntu uuli onse abomba ulubali lwakwe lulekabilwa no kucita umulimo wakwe. Kuli ubo buyo, bubika mu muyano ukwampana konse kwa buntunse no kwa kwangalila capamo—uuteka no utekwa, wishi no mwana, umulume no mukashi, na fimbipo—kabili bupayanya ifya kutungulula fya bonse bene. Mu cifyalilwa, ici ciletako amepusho yakonkapo: Ni shani fintu iyi micitile ibili yaishile mu kubako? Ni bani bali bakatampa ba iko? Ni shani fintu ibeleshiwa? Kabili finshi yacita ukulingana na fintu ukusapika Lesa kwa muntu kwakumwako?

UbuTao—Ukutampa kwa Mano ya Buntunse

6. (a) Cinshi caishibikwa pa lwa kwa katampa wa buTao? (b) Ni shani fintu katampa wa buTao aishileishibikwa nga Lao-tzu?

⁶ Mu mibele ya buko iya mu kubangilila, ubuTao bwali ukucilapo mano ya buntunse ukucila pa kuba ubutotelo. Katampa wa buko, Lao-tzu, aali uushaikushiwa ku cimfulunganya ne cimpungili ca nshita kabili afwaile ukutauluka pa kusengauka sosaite no kubwekela ku cifyalilwa. Te fingi fyaishibikwa pa lwa uyu muntu, uwasoswa ukwikalako mu mwanda wa myaka walenga mutanda B.C.E., nangu cingati nelyo fye ni co cine tacashininkishiwa. Mu munsaunte aitilwe Lao-tzu, icipilibula “Shikulu Umukote” nelyo “Umukote,” pantu, nge fyo umulumbe utila, nyina wamwimite amusendele apalepa ica kuti lintu afyelwe, umushishi wakwe kale kale wali uwa mfwi.

7. Cinshi tusambilila pa lwa kwa Lao-tzu ukufuma ku “Fyalembwa fya mu Lyashi lya Kale”?

⁷ Icalembwa cabamo ubulashi ceka fye ica kwa Lao-tzu caba mu Shih Chi (Ifyalembwa fya mu Lyashi lya Kale), ica kwa Ssu-ma Ch’ien, kalemba wa lyashi lya kale ilya cilye wacindikwe uwa mu myanda ya myaka uwalenga ibili no walenga umo B.C.E. Ukulingana ne yi ntulo, ishina lya cine cine ilya kwa Lao-tzu lyali Li Erh. Abombele nga kalemba mu fyabakwa fya buteko pa Loyang, China wa pa kati. Lelo mu kukatama kwacilapo, cipeela ubu bulondoloshi pa lwa kwa Lao-tzu:

“Lao Tzu aikele mu Chou iciputulwa cikalamba ica bumi bwakwe. Lintu amwenene kabela ukubola kwa mu Chou, alifumineko no kwisa ku mupaka. Mushika wa ŋanda ya kasitomu Yin Hsi atile: ‘Mukwai, apo camusekesha ukulambuka, ndemulomba ku busuma bwandi ukulemba icitabo.’ Pali co Lao Tzu alembele icitabo ica mbali shibili cakwetemo amashiwi amakana yasano na yeni, umo alandile imfundo ya Nshila [Tao] na Maka [Te]. Lyene alifumineko. Takwaba waishiba uko afwilile.”

8. (a) Citabo nshi ico Lao-tzu asoswa ukuletako? (b) Mulandu nshi icitabo cakongamina ku kwilula kwafula kwapusanapusana?

⁸ Abasambilila abengi batwishika bucine bwa ubu bulondoloshi. Mu mulandu uuli onse, icitabo caletelweko caishibikwa nga Tao Te Ching (capilibulwa mu cinkumbawile “Ifishimiko fya Nshila na Maka”) kabili calangulukwa icalembwa cikalamba ica buTao. Calembwa mu fikomo fyaipifiwa, ifyabamo inkama, fimo ifya fiko fyaba fye ubutali bwa mashiwi yatatu nelyo yane. Pa mulandu wa ici kabili pa mulandu wa kuti ubupilibulo bwa fishibilo fimo bwalyalulwa apakalamba ukutula ku nshita ya kwa Lao-tzu, icitabo canakila ku mabupilibulo yapusanapusana ayengi.

Ukuceba kwa kwa “Tao Te Ching”

9. Ni shani fintu Lao-tzu alondolwele Tao muli Tao Te Ching?

⁹ Muli Tao Te Ching, Lao-tzu akolobondele muli Tao, inshila yapelako iya cifyalilwa, no kuibomfya ku cipimo icili conse ica mibombele ya buntunse. Pano twaambula ukufuma mu bupilibulo bwa muno nshiku ubwa kwa Gia-fu Feng na Jane English ukukwata ukuceba kwa Tao Te Ching. Ukulosha kuli Tao, cilanda ifyakonkapo ukuti:

10. (a) Mifwaile nshi iya buTao? (b) Ni shani fintu iyi mimwene ya ciTao ibomfiwa mu myendele ya buntunse?

¹⁰ Finshi twingafumya muli ifi fikomo fifunsha? Ukuti ku bena Tao, Tao maka yamo aya ku mulu aya mu nkama ayashingamwa ku bubumbo bumoneka. Imifwaile ya buTao kusapika Tao, ukusha icalo ku numa, no kuba umo ne cifyalilwa. Iyi mfundo na kabili yabelebeshiwa mu mimwene ya baTao pa myendele ya buntunse. Pano pali ukulumbulula kwa uku kwelenganya muli Tao Te Ching:

11. Ni shani fintu ukwelenganya kwa ciTao kwingalondololwa?

¹¹ Ifi fya kumwenako finono filangisha ukuti mu kucefyako pa kubalilapo, ubuTao mu kutendekelako bwali isukulu lya mano ya buntunse. Ukwankula ku lufyengo, ukucula, ubonaushi, na bu ca fye ifyo fyafumine ku kuteka kwakaluka ukwa micitile ya kwikatile mpanga ukwa pali iyo nshita, abaTao basumine ukuti inshila ya kusangilamo umutende no kumfwana yali kubwekela ku cishilano ca bena kale ilyo takulabako ishamfumu na bacilolo abatekele abantu yaweyawe. Ukwelenganya kwabo kwali kwikala ubumi bwa cibote, ubwa mu mishi, mu kwikatana ne cifyalilwa.—Amapinda 28:15; 29:2.

Indamu ya Cibili iya buTao

12. (a) Nani aali Chuang Chou? (b) Cinshi alundile ku fisambilisho fya kutendekelako fya kwa Lao-tzu?

¹² Amano ya buntunse ya kwa Lao-tzu yatwelwe ulutampulo lumo ku ntanshi kuli Chuang Chou, nelyo Chuang-tzu, icipilibula “Shikulu Chuang” (369-286 B.C.E.), uwalangulwikwe ukuba impyani yapulamo kuli Lao-tzu. Mu citabo cakwe, Chuang Tzu, talondolwele fye ifingi pali Tao lelo na kabili akolobondele mu mfundo sha yin na yang, ishaimine ntanshi muli I Ching. (Moneni ibula 83.) Mu mimwene yakwe, takwabako cabelelela mu cituntulu nelyo ica kumanina, lelo icili conse caba mu mibele ya kwaluka kwatwalilila pa kati ka fipinkana fibili. Mu cipandwa ca “Ilyeshi lya mwi Pukutu,” alembele ati:

“Takwabako cabelelela mu bubumbo bonse, pantu icili conse cikalako fye ubutali bwakumanina ku kufwa. Tao eka, uushakwata ntendekelo ne mpela, e wabako kuli pe na pe. . . . Ubumi kuti bwalinganishiwa kuli kabalwe wa pe longo alebutuka pa musenselo wa kumanina—waluka libili libili na mu kutwalilila, mu kapimfya konse aka kashita nyunsu. Cinshi ulingile ukucita? Cinshi ushilingile kucita? Mu cine cine tacipanga kupusana nangu kumo.”

13. (a) Mu kuba no bulondoloshi bwa kwa Chuang-tzu, mimwene nshi iya Tao iya bumi? (b) Ciloto nshi ca kwa Chuang-tzu caibukishiwa mu kucilamo?

¹³ Pa mulandu wa aya mano ya buntunse ya kube cite, imimwene ya buTao ya kuti takwabako cishinka mu uuli onse ukucita icili conse icakucilima cintu icifyalilwa cabika mu kubomba. Pa nshita, icili conse cikabwekela ku capinkana na co. Te mulandu ne fyo imibele ingaba iyabulwa ukushipikishiwako, mu kwangufyanya ikawaminako. Te mulandu ne fyo imibele ingawama, mu kwangufyanya ikonguluka. (Mu kucilanya, moneni Lukala Milandu 5:18, 19.) Iyi mimwene ya mano ya buntunse iya bumi yapashanishiwa mu ciloto ca kwa Chuang-tzu kuli ico abantu yaweyawe bacishapo ukumwibukisha:

“Inshita imo Chuang Chou alotele ukuti ali icipelebesha, icipelebesha caleselasela no kupampaila, uwa nsansa umwine eka no kucita nge fyo atemenwe. Taishibe ukuti ali Chuang Chou. Mu kupumikisha alibuukile kabili moneni umwine wine, Chuang Chou washangila no ushingalubwa. Lelo taishibe nga ali Chuang Chou uwalotele ukuba icipelebesha, nelyo icipelebesha ukulota ukuba Chuang Chou.”

14. Ni mu mibombele nshi umo ukusonga kwa Tao kwabelebeshiwa?

¹⁴ Ukusonga kwa aya mano ya buntunse kwamonwa mu musango wa nshintu no kulenga ifyalundulwilweko kuli bakalenga ba ku China aba nkulo sha pa numa. (Moneni ibula 171.) UbuTao, nangu cibe fyo, tabwali na kwikalilila nga mano ya buntunse ayatalalila apalepa.

Ukufuma ku Mano ya Buntunse Ukuya ku Butotelo

15. (a) Ni ku mfundo nshi uko ukucebusha kwa cifyalilwa kwatungulwile baTao? (b) Kulondolola nshi mu Tao Te Ching kwasangwilileko ku mfundo ya musango yo?

¹⁵ Mu kwesha kwabo ukwa kuba cimo ne cifyalilwa, abaTao baingililwe no kubulwe mpela ya nkulo kwa iko no kunyunshika. Batungenye ukuti pambi ukwikala mu kumfwana na Tao, nelyo inshila ya cifyalilwa, umo pambi kuti asokota mu nkama ya cifyalilwa no kuba uwalubukako ku kucenwa kwa ku mubili, ukulwala, nangu fye imfwa. Nangu cingati Lao-tzu tapaashishe ici, ifiputulwa mu Tao Te Ching fyamoneke ukutubulula iyi mfundo. Ku ca kumwenako, icipandwa 16 citila: “Ukuba umo na Tao kwa ciyayaya. Kabili nangu umubili wafwa, Tao takabale apita.”a

16. Ni shani fintu ifyalembwa fya kwa Chuang-tzu fyalundile ku fisumino fya buŋanga fya buTao?

¹⁶ Chuang-tzu nao asangwilile kuli uko kutunganya. Ku ca kumwenako, mu kulanda muli Chuang Tzu, umo uwa mu lushimi uwakweteko lubali aipwishe umunankwe ati, “Uli wa myaka iingi, lelo ucili wakwata imimonekele ya mwaice. Caba shani ici?” Uwalekeleshako ayaswike ati: “Nalisambilila Tao.” Ukulosha ku wa mano ya buntunse uwa ciTao umbi, Chuang-tzu alembele ati: “Nomba Liehtse kuti anina pa mwela. Ukusenkela mu nsansa mu mwela watalala, kuti atwalilila inshiku ikumi na shisano pa ntanshi ya kubweluluka kwakwe. Mu kati ka bena kufwa abafika ku nsansa, umuntu wa musango yo taseeka.”

17. Fibelesho nshi fya ciTao fyaishileko ukufuma mu kutunganya kwa mu kubangilila, kabili cinshi cafuminemo? (Linganyeniko Abena Roma 6:23; 8:6, 13.)

¹⁷ Amalyashi yapala aya yabilimye ukwelenganya kwa baTao, kabili batendeke ukubelesha ukwetetula, ukucefya imiliile, no kubelesha kwa kupeema uko mu kucetekela kwingashingashingisha ukubola kwa mubili ne mfwa. Mu kwangufyanya, imilumbe yatendeke ukusalangana pa lwa bashifwa abengapupuka pa makumbi mu kumoneka na mu kukanamoneka mu kuitemenwa kabili abekala pa mpili shashila nelyo ifishi fya kutali pa myaka ishingapendwa, ababakililwa ku mume nelyo ifisabo fya buŋanga. Ilyashi lya kale ilya bena China lishimika ukuti mu 219 B.C.E., Kateka wa Ch’in, Shih Huang-Ti, atumine ilongo lya mato lyakwetemo bakalume 3,000 na bakashana ukuyasanga icishi ca mu lushimi ca P’eng-lai, ubwikashi bwa bamunshifwa, ku kuleta indawa ya bumunshifwa. Kwena ico, tababwelele na elixir (ifya kutantalisha ubumi), lelo icishilano cisosa ukuti baikele mu fishi ifyaishileishibikwa nga Japan.

18. (a) Ni mfundo nshi ya Tao yaba ku numa ya ‘tubulungwa twa bumunshifwa’? (b) Fibelesho nshi fimbi ifya buŋanga fyalundulwilwe na buTao?

¹⁸ Mu kati ka mutande wa shamfumu uwa kwa Han (206 B.C.E.–220 C.E.), ifibelesho fya buŋanga fya buTao fyafikile icipimo ca pa mulu icipya. Casoselwe ukuti Kateka Wu Ti, nangu cingati alesumbula ubuConfucius pamo nga icisambilisho ca Buteko cabamo ubulashi, acebushiwe apakalamba ku mfundo ya ciTao iya bumunshifwa bwa mubili. Ukucilisha asendelwe no kutumbinkanya ‘utubulungwa twa bumunshifwa’ ku kwalula. Mu mimwene ya ciTao, ubumi bwisako lintu amaka yapikishanya yin na yang (icikota ne cilume) yapuminkana. Muli fyo, pa kupuminkanya umutofwe (icafiita, nelyo yin) na mercury (icabembela, nelyo yang), aba kwalula balepashanya imibombele ya cifyalilwa, kabili ica kufumamo, e fyo batontonkenye, cali no kuba kabulungwa ka bumunshifwa. AbaTao na kabili balundulwile ukubelesha kwapala Yoga, umucenjelo wa kulama ukupeema, ifibindo fya miliile, ne fibelesho fya bwamba fyacetekelwe ukukosha ulupikwe lwakatama no kutantalisha ubumi bwakwe. Ifisoko fyabo fyasanshishemo imikano ya manga iyo yasoselwe ukulenga umo ukukanamoneka no kukanacenwa ku fyanso nelyo ukulenga umo ukwenda pa menshi nelyo ukupupuka mu lwelele. Na kabili bakwete ifikakatikilo fya manga, ilingi fyalimo icishibilo ca yin-yang, ukukakatikwa pa fikuulwa na pa minshi kukutamfya imipashi ibi ne finama fya mpanga.

19. Ni shani fintu ubuTao bwasangwike ubwateyanishiwa?

¹⁹ Ukufika mu mwanda wa myaka walenga ibili C.E., ubuTao bwabele ubwateyanishiwa. Umo Chang Ling, nelyo Chang Tao-ling, aimike sosaite ya mu nkama iya ciTao muli China wa ku masamba no kubelesha ukundapa kwa buŋanga no kwalula. Pa kuti icilundwa cimo na cimo calesonkeshiwa imiseke isano iya mupunga, akabungwe cakwe caishileishibwa nga ubuTao bwa Miseke Isano iya Mupunga, (wu-tou-mi tao).b Ukutunga ukuti apokelele ukusokolola ukwa pa lwakwe ukufuma kuli Lao-tzu, Chang asangwike “cibinda wa fya mu mulu” uwa ntanshi. Mu kupelako, caebelwe ifyo alitungulwike mu kupanga ukutantalisha kwa bumi kabili aninine umutuntulu ku mulu, uwanina pali tiger, ukufuma pa Lupili Lung-hu (Ulupili lwa Ciŋwena-Tiger) mu Citungu ca Kiangsi. Mu kuba na Chang Tao-ling e patendeke ukupyanana kwa butali bwa myanda ya myaka ukwa “bacibinda ba ku mulu” aba ciTao, umo na umo ukusoswa ukuba kufyalwa mu cintu cimbi ukwa kwa Chang.

Ukukumanya Ukusonsomba Ukwa buBuddha

20. Ni shani fintu ubuTao bwaeseshe ukucilima ukusonga kwa buBuddha?

²⁰ Ukufika mu mwanda wa myaka walenga cinelubali, mu kati ka mutande wa shamfumu uwa T’ang (618-907 C.E.), ubuBuddha bwaleingilila ubumi bwa butotelo bwa bena China. Nge cipimo ca kucilima, ubuTao bwaisumbwile ngo butotelo bwakwata imishila ya cina China. Lao-tzu acitilwe umulungu, kabili ifyalembwa fya buTao fyabikilwe mu mutande wa fyalembwa. Amatempele, ifiyanda fya bashimbe baume ba butotelo, ne fiyanda fya bashimbe banakashi ba butotelo fyalikuulilwe, ne milongo ya bashimbe baume ba butotelo na bashimbe banakashi ba butotelo yalimikwe, ukupalako umusango wa ciBuddha. Mu kulundapo, ubuTao na kabili bwapokelele mwi longo lya milungu ya buko balesa baume abengi, balesa banakashi, imilungulwa, na bamunshifwa ba nshimi sha bena China, pamo nga Bamunshifwa Cinekonsekonse (Pa Hsien), lesa wa conto (Tsao Shen), balesa ba musumba (Ch’eng Huang), na balinshi ba mwinshi (Men Shen). Ica kufumamo cali kupuminkana kwafukatile imisango ya buBuddha, ukutiine mipashi kwa fishilano, ukupupa imipashi, no kupepa kwa fikolwe.—1 Abena Korinti 8:5.

21. Mu kupelako, ni muli cinshi ubuTao bwayalwilile ubwine, kabili shani?

²¹ Ilyo fye inshita yalepita, ubuTao panono panono bwalibotelele ukwingila mu micitile ya kupepa ifilubi no kutiina imipashi. Umuntu umo umo apepele fye balesa baume na balesa banakashi atemenwe pa matempele ya cikaya, ukubalomba ukucingilila ku bubi no kwaafwa mu kusanga ulubanda lwa pe sonde. Bashimapepo bali ba kulembwa fye incito ya malipilo ku kutungulula ifililo; ukusobola ififulo fyatemwikwa ifya nshishi, amayanda, na makwebo; ukumfwana na bafwa; ukutamfya imipashi ibifi ne milungulwa; ukusefya imitebeto; no kusefya kwa ntambi kwalekanalekana kumbi. Muli fyo, icatampile nge sukulu lya mano ya buntunse ya cimpa casangwike icine ceka ubutotelo bwashikama mu cisumino ca mipashi ya bumunshifwa, umulilo wa helo, ne fyapala balesa—imfundo shafumine ku cishiba ca cikalishi ca fisumino fya bufi fya Babiloni wa pa kale.

Indamu Imbi Yalumbuka ya China

22. Lisukulu nshi ilye tontonkanyo lyaishile mu kuteka mu China, kabili mepusho nshi tulekabila ukulangulukapo?

²² Ilintu tulonseshe ukwima, ukulunduluka, no kubola kwa buTao, tulingile ukwibukisha ukuti lyali fye limo ilya “myanda ya masukulu” ayapuukile mu China mu kati ka ciputulwa ca nshita ica Mabuteko ya Kulwishanya. Isukulu limbi ilyaishile mu kulumbuka mu kupelako, mu cishinka, mu kupulamo, lyali ni buConfucius. Lelo mulandu nshi buConfucius bwaishile ku kulumbuka kwa musango yo? Pa ndamu sha bena China shonse, Confucius ukwabula ukutwishika e wacilapo ukwishibikwa ku nse ya China, lelo mu cine cine aali nani? Kabili cinshi asambilishe?

23. Kulonsha nshi kwa pa lwakwe ukukuma kuli Confucius kwapeelwa mu “Fyalembwa fya mu Lyashi lya Kale”?

²³ Ukulosha kuli Confucius, na kabili twalukila ku Shih Chi (Ifyalembwa fya mu Lyashi lya Kale) fya Ssu-ma Ch’ien. Mu kucilana no bulondoloshi bwipi pali Lao-tzu, tusanga icalembwa ca bumi icatanununwa ica kwa Confucius. Pano pali ubulondoshi bwa pa lwakwe bwayambulwa ukufuma ku bupilibulo bwa wasambilila umwina China Lin Yutang:

“Confucius afyalilwe mwi tauni lya Tsou, mu citungu ca Ch’angping, mu calo ca Lu. . . . [Nyina] apepele pa lupili lwa Nich’iu kabili afyele Confucius mu kwasukwa kwe pepo lyakwe, mu mwaka walenga amakumi yabili na ibili uwa kwa Shimucindikwa Hsiang wa Lu (551 B.C.). Palipo icituntu icamoneka pa mutwe wakwe pa kufyalwa kwakwe, kabili uyo wali e mulandu aitilwe ‘Ch’iu’ (ukupilibula “ulupili”). Ishina lyakwe lya cine cine lyali Chungni, kabili ishina lya mutoto lyali K’ung.”c

24. Finshi fyacitike mu kati ka bumi bwa mu kubangilila ubwa kwa Confucius?

²⁴ Mu kwipipa pa numa ya kufyalwa kwakwe, wishi alifwile, lelo nyina, nangu ali umupiina, afishishe pa kumupayanishisha ukusambilila kwalinga. Kalume alundulwile ubuseko bwaswatuka mu lyashi lya kale, inshintu, ne nyimbo. Ukulingana na The Analects, cimo ica Fitabo Fine ifya ciConfucius, aipeeleshe ku kusambilila kwasakamanisha ukwe sukulu lintu afikile pa mushinku wa myaka 15. Pa mushinku wa myaka 17, apeelwe incito inono mu cifulo ca buteko mu citungu ca ku mwabo ica Lu.

25. Ni shani fintu imfwa ya kwa nyina kwa Confucius yamwambukile? (Linganyeniko Lukala Milandu 9:5, 6; Yohane 11:33, 35.)

²⁵ Imibele ya fya ndalama yakwe mu kumonekesha yaliwamineko, ica kuti aupile pa mushinku wa myaka 19 no kukwata umwana mwaume umwaka wakonkelepo. Pa kati ka myaka yakwe ya ba 20, nangu cibe fyo, nyina alifwile. Ico mu kushininkisha cakwete ukwambukila kukalamba pali wene. Pa kuba kabaka wasakamanishisha uwa fishilano fya pa kale, Confucius afumine ku bumi bwa pa cintubwingi no kuloosha nyina pa nshishi yakwe pa myeshi 27, muli fyo ukupayanishisha abena China ica kumwenako casoboka ica bukapepa bwa mu lupwa.

Confucius Kasambilisha

26. Mulimo nshi Confucius abuulile pa numa ya mfwa ya kwa nyina?

²⁶ Pa numa ya ico, ashile ulupwa lwakwe no kubuula umulimo wa kwa kasambilisha wendauka. Amasambililo afundishe yasanshishemo inyimbo, inshintu, ifitabo, imibombele ya buteko, ne fishinte fya mibele isuma, na sayansi, nelyo icili conse icaliko pali ilya nshita. Afwile aliipangile ishina pa lwakwe, pantu casoselwe ukuti pa kashita kamo akwete ubwingi bwa basambi 3,000.

27. Cinshi caishibikwa pa lwa kwa Confucius nga kasambilisha? (Linganyeniko Mateo 6:26, 28; 9:16, 17; Luka 12:54-57; Yohane 4:35-38.)

²⁷ Ku Kabanga, Confucius acindikishiwa apakalamba nga kasambilisha mukalamba. Na kuba icalembwa pa nshishi yakwe mu Ch’ü-fou, mu Citungu ca Shantung, cimwita fye ukuti “Umwina kale, Kasambilisha Wacilapo Ukushila.” Kalemba wa ku Masamba umo alondolola inshila ya kusambilisha kwakwe ati: “Ayendawike ukufuma ku ‘cifulo ne cifulo ukushindikilwa nabo balepokelela imimwene yakwe iya bumi.’ Lyonse ilyo ulwendo lwabasendele intamfu iili yonse aninine pe celeta lya ŋombe. Umusenselo wakokomoka uwa finama waafwilishe abasambi bakwe ukukonka pa makasa, kabili caba icashininkishiwa ukuti isambililo lya malyashi yakwe ilingi line lyatubulwilwe ku fiponako fyalecitika pa musebo.” Ku ca kusekesha, Yesu pa nshiku sha pa numa, kabili mu kuibela, abomfeshe inshila yapalako.

28. Ukulingana na kalemba umwina China Lin Yutang, cinshi calengele Confucius ukuba kasambilisha wacindikwa?

²⁸ Icalengele Confucius ukuba kasambilisha wacindikwa mu kati ka bena Kabanga, ukwabulo kutwishika, cali cishinka ca kuti ali umusambi musuma umwine wine, ukucilisha uwa lyashi lya kale ne fishinte fya mibele isuma. “Abantu bacebushiwe kuli Confucius, mu kucepako pa kuti aali muntu wacilishepo ukukwata amano uwa nshita yakwe, ukucila na pa kuti aali uwasambilila wacilapo ukusoma, e ka fye uwa mu kasuba kakwe uwali na maka ya kubasambilisha ulwa fitabo fya pa kale na masomo ya pa kale,” e fyalembele Lin Yutang. Ukusonta kuli uku kutemwa ukusambilila napamo ngo mulandu wa mpikwe untu buConfucius bwacimfishe amasukulu yambi aye tontonkanyo, Lin asupawile umulandu muli iyi nshila: “Bakasambilisha ba buConfucius bakwete icintu cimo icashininkishiwa ukusambilisha kabili abasambi ba buConfucius bakwete icintu cimo icashininkishiwa ica kusambilila, ukucilumbula, ukusambilila kwa mu lyashi lya kale, ilintu amasukulu yambi yapatikishiwe ukwishibisha fye amatontonkanyo ya yako.”

“Mulu E Wanjishiba!”

29. (a) Cinshi cali ukuibililika kwa cine cine ukwa kwa Confucius mu bumi? (b) Ni shani aeseshe ukufika pa kuibililika kwakwe, kabili mu kuba na ca kufumamo nshi?

²⁹ Ukwabula ukusakamana ukutunguluka kwakwe nga kasambilisha, Confucius tatontonkenye ukusambilisha ukuba e mulimo wa bumi bwakwe. Ayumfwile ukuti imfundo shakwe pa fishinte fya mibele ne mibele isuma fyali na maka ya kupususha icalo cacushiwa ica mu kasuba kakwe nga ca kuti fye bakateka bali no kufibomfya pa kumubomfya nelyo abasambi bakwe mu makamfulumende yabo. Kuli iyi mifwaile, wene ne bumba linono lya basambi bakwe bapalamishe bashiile icifulo ca ku mwabo ca Lu no kuya baleendauka ukufuma ku citungu ne citungu ukwesha ukusanga kateka wa mano uwingapokelela imfundo shakwe pali kamfulumende no muyano wa kwangalila capamo. Cinshi cafuminemo? Shih Chi alondolola ati: “Mu kupelako ashile Lu, alekeleshiwe mu Ch’i, atamfiwe mu Sung na Wei, aculile ukubulwa pa kati ka Ch’en na Ts’ai.” Pa numa ya myaka 14 pa musebo, abwekele ku Lu, uwalengwa ubulanda lelo uushapopomenwa.

30. Fitabo nshi fyalembwa ifyapanga icitendekelo ca buConfucius?

³⁰ Ku nshiku shakwe shasheleko, aipeele ku mulimo wa fitabo no kusambilisha. (Moneni umukululo, ibula 177.) Nangula ukwabula ukutwishika alilile akalanda ukukanaishibikwa kwakwe, atile: “Nshileŋwinto Mulu. Nshileilishanya ku muntu. Ndesupila amasambililo yandi pano isonde, kabili naikatana no Mulu pa mulu. Umulu e wanjishiba!” Mu kupelako, mu mwaka wa 479 B.C.E., afwile pa mushinku wa myaka 73.

Ifyakatamikwa mu Mfundo sha buConfucius

31. Cinshi Confucius asambilishe icali inshila ya kufika pa muyano wa kwangalila capamo?

³¹ Nangula Confucius apulilemo ngo wasambilila kabili nga kasambilisha, ukusonga kwakwe takwali kwapeleshiwa ku fintengulusha fya masomo. Na kuba, ubuyo bwa kwa Confucius tabwali fye kusambilisha amafunde ya myendele nelyo imibele isuma lelo na kabili ukubwekesha umutende no muyano kuli sosaite, iyo yali, pa nshita ilya, iyalepaulwa ku kulwa kwa lyonse pa kati ka bashikulu baleikatile mpanga. Pa kufishapo ubo buyo, Confucius asambilishe ukuti uuli onse, ukufuma kuli kateka ukufika ku bantu yaweyawe, alingile ukusambilila ulubali luntu acetekelwe ukubomba mu sosaite no kwikala ukulinganako.

32, 33. (a) Cinshi cali imfundo ya buConfucius iya li? (b) Ukulingana na Confucius, cinshi cali no kube ca kufumamo mu kubelesha li?

³² Muli buConfucius iyi mfundo yaishibikwa nga li, icipilibula ukulingako, umucinshi, umuyano wa fintu, kabili, ku kutanununa, ukusefya kwa ntambi, ukusefya, kabili ukucindikisha. Mu kwasuka ku bwipusho bwa kuti, “Uyu li mukalamba cinshi?” Confucius apeele ukulondolola kwakonkapo:

“Pa fintu fyonse ifyo abantu baikalilapo, li e wacilapo ubukulu. Ukwabula li, te kuti twishibe ifya kutungulula ukupepa kwalinga ukwa mipashi ya kubumbwa konse; nelyo ifya kwimika imibele yalinga iya mfumu na baminisita, kateka na batekwa, abakalamba na baice; nelyo ifya kwimika ukwampana kwa mibele isuma pa kati ka baume na banakashi, pa kati ka bafyashi na bana na pa kati ka bamunyina; nelyo ifya kulekanya ifipimo fyapusana ifya kwampana mu lupwa. Uyu e mulandu uwacindama asunga li mu mucinshi wasumbuke fyo.”

³³ E co, li yaba lifunde lya myendele kuli ilyo uwacindama wa cine cine (chün-tzu, inshita shimo apilibula “umuntu wapulamo”) abombelamo ukwampana kwakwe konse ukwa kwangalila capamo. Lintu uuli onse atukuta ukucite fyo, “icili conse cisanguka icalungama mu lupwa, mu buteko na mu calo,” e fyasosele Confucius, kabili ilyo e lintu Tao, nelyo inshila ya ku mulu, icitwa. Lelo ni shani li ali no kulumbululwa? Ico citutwala kuli imbi iya mfundo shakatama isha buConfucius—jen (ukushimbulwa ren), umutembo nelyo ukubondoka kwa mutima wa buntunse.

34. Cinshi caba imfundo ya Confucius iya jen, kabili ni shani fintu yafwilisha mu kubomba no bubi bwa mu kwangalila capamo?

³⁴ Ilintu li akomaila pa kuikaanya ku mafunde ya ku nse, jen abomba ne mibele ya buntunse, nelyo umuntu wa mu kati. Itontonkanyo lya buConfucius, no kucila nge calumbululwa ku musambi mukalamba wa kwa Confucius, Mencius, lya kuti imibele ya buntunse apakalamba isuma. Muli fyo, ukupikulula kwa bubi bonse ubwa kwangalila capamo kwalaala mu kuikusha kwa pa lwakwe, kabili ico citendeka na masomo no kwishiba. Icipandwa ca kwiswilako ca Ukusambilila Kukalamba citila:

“Lintu ukwishiba kwa cine kwasangwa, lyene ukufwaya kuba ukwafumaluka; lintu ukufwaya kwafumaluka, lyene umutima wimikwa mu kulungikwa . . . ; lintu umutima waimikwa mu kulungikwa, lyene ubumi bwa pa lwakwe bulakushiwa; lintu ubumi bwa pa lwakwe bwakushiwa, lyene ubumi bwa lupwa bulalamwa; lintu ubumi bwa lupwa bwalamwa, lyene ubumi bwa luko buba mu muyano, kabili lintu ubumi bwa luko bwaba mu muyano, lyene kubako umutende muli ici calo. Ukufuma kuli kateka ukutentemukila ku bantu yaweyawe, bonse balingile ukumona ukukusha kwa bumi bwa pa lwakwe ngo mushila nelyo icitendekelo.”

35. (a) Ni shani fintu ifishinte fya li na jen fingasupawilwa? (b) Ni shani fintu conse ici cabelebeshiwa mu mimwene ya bumi ya bena China?

³⁵ Muli fyo, twamona ukuti ukulingana na Confucius, ukubakwa kwa li kukafwilisha abantu ukuisunga mu kulinga mu mibele iili yonse, no kukusha kwa jen kukabalenga ukusunga uuli onse umbi mu cikuuku. Ica kufumamo, mu kwelenganishiwa, mutende no kumfwana muli sosaite. Ukwelenganishiwa kwa ciConfucius, ukwashimpwa pa fishinte fya li na jen, kuti fyasupawilwa muli iyi nshila:

Conse ici cafwilisha ukulondolola umulandu abantu ba ku China, nangu fye abena Kabanga bambi, bakomaila apakalamba nga nshi pa fikakilo fya lupwa, pa kuba abapikintika, pa masomo, na mu kwishiba no kubomba ukulingana ne cifulo ca umo. Ku kuwaminako nelyo ukubipilako, aya matontonkanyo ya ciConfucius yalipampamikwa mu kushika muli kampingu wa bena China ukupulinkana mu myanda ya myaka iya kufundisha.

UbuConfucius Bwasangwike Imipepele ya Kusefya iya Buteko

36. Ni shani fintu buConfucius bwanonkele icifulo ca kuba imipepele ya kusefya iya Buteko?

³⁶ Mu kuba no kwima kwa buConfucius, iciputulwa ca nshita ca “amasukulu umwanda” caishile ku mpela. Bakateka ba mutande wa shamfumu wa Han basangile mu cisambilisho ca buConfucius ica bucishinka kuli kateka inshila fye ya mibombele bakabile ku kukosha amaka ya cipuna ca bufumu. Pe samba lya kwa Kateka Wu Ti, uyu tulosesheko kale mu kulundana no buTao, ubuConfucius bwasumbwilwe ku cifulo ca kuba imipepele ya kusefya iya Buteko. Ni beka fye abasomene ifishimiko fya buConfucius e basobwelwe nga ba mushika ba Buteko, kabili uuli onse uwalesubila ukwingila mu mulimo wa kamfulumende aali no kupita mu mashindano ya mu kusaalala kwa luko ayashimpilwe pa fishimiko fya ciConfucius. Impupo sha ciConfucius no kusefya kwa ntambi fyasangwike ubutotelo bwa ŋanda ya cifumu.

37. (a) Ni shani fintu buConfucius bwasangwike ubutotelo? (b) Mulandu nshi, mu cinshika, buConfucius bwacila ukuba pa mano ya buntunse fye?

³⁷ Uku kwaluka kwa fya kucitika kwacitile ifyafula ku kusumbula icifulo ca kwa Confucius muli sosaite ya bena China. Bakateka ba ciHan batendeke icishilano ca kupeela amalambo pa nshishi ya kwa Confucius. Amalumbo yabamo umucinshi yabikilwe pali wene. Lyene, mu 630 C.E., kateka wa T’ang T’ai Tsung akambishe ukuti itempele lya Buteko kuli Confucius limikwe mu citungu icili conse ne mpanga ukupulinkana mu buteko no kuti amalambo yalepeelwa lyonse. Ku mifwaile ibomba yonse, Confucius asumbwilwe ukufika ku cifulo ca kwa lesa, kabili buConfucius bwasangwike ubutotelo bwayafya ukupaatulwa ukufuma ku buTao nelyo buBuddha.—Moneni umukululo, ibula 175.

Ifya Cishale fya Mano ya ku Kabanga

38. (a) Cinshi cacitika kuli buTao na buConfucius ukutula 1911? (b) Lelo cinshi cicili ica cine ku mfundo sha kutendekelako isha aya mabutotelo?

³⁸ Ukutula pa kupwa kwa kuteka kwa mutande wa shamfumu mu China mu 1911, ubuConfucius na buTao fyaishile pe samba lya kulengululwa ukwingi, nelyo fye kupakaswa. UbuTao bwasuulilwe pa mulandu wa fibelesho fya buko ifya buŋanga ne fya kutiine mipashi. Kabili ubuConfucius bwaishibikwe ngo bwikatile mpanga, ukusumbula itontonkanyo lya busha ku kubakilila abantu, ukucilisha abanakashi, pe samba lya kunakila. Ukwabula ukusakamana ukukaanwa kwabamo ubulashi kwa musango yo, nangu cibe fyo, imfundo sha kutendekelako isha aya mabutotelo shaba ishashikama mu kushika mu muntontonkanya wa mwina China ica kuti ficili fyakwata ukwikata kwashangila pa bwingi bwa bantu.

39. Cinshi ukushimika kwa nyunshipepala imo kusosa pa lwa fibelesho fya butotelo bwa kupupe mipashi mu China?

³⁹ Ku ca kumwenako, pe samba lya mutwe we lyashi “Impupo sha Butotelo bwa Bena China Shalicepa mu Beijing Lelo Shilatemfuma mu Mpanga sha ku Lulamba,” inyunshipepala ya ku Canada Globe and Mail yashimike mu 1987 ukuti mupepi ne myaka 40 ya kuteka kwa bumukanalesa mu China, impupo sha fililo, imilimo ya pe tempele, ne fibelesho fya kutiine mipashi ifingi ficili ifyaseeka mu ncende sha mu mishi. “Imishi iyingi yakwata umwaume wa fengshui, ilingi line umwikashi wa cikoloci uwaishiba ifya kubelenga amaka ya mwela (feng) na menshi (shui) pa kupima icifulo cacilapo ukubamo ukusenamina ica cili conse ukufuma ku nshishi ya fikolwe, iŋanda ipya nelyo ifipe fya mu muputule wa kwishishamo,” e fyasosa lipoti.

40. Fibelesho nshi fya butotelo fimonwa mu Taiwan?

⁴⁰ Kumbi, ubuTao na buConfucius fisangwa ukuli konse uko icikulilo ca bena China ica cishilano capusunsuka. Mu Taiwan, umuntu umo uuitunga ukuba intuntuko ya kwa Chang Tao-ling atungulula nga “cibinda wa fya mu mulu” mu kuba na maka ya kubisha bashimapepo ba ciTao (Tao Shih). Lesa mwanakashi walumbuka Matsu, wasabankanishiwa nga “Nyina wa Mushilo mu Mulu,” apepwa nga umutakatifu mulinshi wa cishi no wa benda mu mato no wa balondo. Ukukuma ku bantu yaweyawe, baba abapamfiwa ilingi line ku kucita ifya kutambika na malambo ku mipashi ya mimana, impili, ne ntanda; imilungu ilinshi ya makwebo yonse; na balesa ba bumi, ishuko, no bukumu.d

41. Ni shani buConfucius ngo butotelo bucitwa ilelo?

⁴¹ Ni shani ku lwa buConfucius? Ulubali lwa buko ngo butotelo lwalicefiwa ukufika ku cipimo ca ca kutamba ca luko. Mu China pa Ch’ü-fou, icifulo ca kufyalilwapo ca kwa Confucius, Ubuteko bwasunga Itempele lya kwa Confucius ne cifulo ca lupwa nge fya kucebusha abatandashi. Kulya, ukulingana na magazini China Reconstructs, ukulangisha kulacitwa pa “ukubwekeshapo ukusefya kwa kupepa Confucius.” Kabili mu Singapore, Taiwan, Hong Kong, ne fifulo fimbi muli Asia wa ku kabanga, abantu bacili balasefya ubushiku bwa kufyalwa kwa kwa Confucius.

42. Ni shani fintu ubuTao na buConfucius fyapelebele pamo nge fya kutungulula mu kusapika Lesa wa cine?

⁴² Mu buConfucius na buTao, tumona ifyo imicitile yashimpwa pa mano ya buntunse no kupelulula, ukwabula ukusakamana ukubamo amano no bupilibulo bwawama, mu kupelako ilapelebela mu kusapika Lesa wa cine. Mulandu nshi? Pantu cishako ulubali lwakatama lumo, ukululumbula, ukufwaya ne fifwaikwa fya kwa Lesa wa umo umo. UbuConfucius bwalukila ku cifyalilwa ca buntunse nga amaka yakunta ku kucita icisuma, no buTao bwalukila ku cifyalilwa icine. Lelo uku kucetekelwa kwabikwa bubi bubi pantu calingana fye no kupepa ifintu fyabumbwa ukucila Kabumba.—Ilumbo 62:9; 146:3, 4; Yeremia 17:5.

43. Ni shani fintu ifishilano fya butotelo fya bena China fyabomba ukubalwisha mu cinkumbawile mu kusapika Lesa wa cine?

⁴³ Ku lubali lumbi, ifishilano fya fikolwe no kupepa ifilubi, ukucindikisha umulu wakulisha, no kushinshimuna imipashi mu cifyalilwa, pamo pene ne mpupo no kusefya kwa ntambi kwalundana na fyene, fyabe ifyashikamisha mu nshila ya bena China iya kutontonkanya ica kuti fyapokelelwa nge cine cishilandwa. Ilingi line ciba icakosa nga nshi ukulanda ku mwina China pa lwa kwa Lesa wa pa lwakwe nelyo Kabumba pantu imfundo yaba yeni nga nshi kuli wene.—Abena Roma 1:20-25.

44. (a) Ni shani fintu imintontonkanya ipelulula yankula ku fisungusho fya nshila ya cifyalilwa? (b) Cinshi twakoseleshiwa ukucita?

⁴⁴ Cintu cishingakanwa ukuti icifyalilwa caisulamo ifisungusho fyakulisha na mano no kuti ifwe fwe bantunse twapeelwa amaka ya kulingulula aya kupapusha aya kupelulula na kampingu. Lelo nge fyo cisontelweko mu cipandwa ca buBuddha, ifipapwa tumona mu calo ca cifyalilwa fyalenge mintontonkanya ipelulula ukusondwelela ukuti kulingile ukubako Kelenganya nelyo Kabumba. (Moneni amabula 151-2.) Ico pa kuba ifyo, lyene, bushe tacilimo mano ukuti tutukute ukusapika Kabumba? Na kuba Kabumba atulaalika ukucite fyo: “Inwineni amenso yenu mu mulu, moneni; ni ani uwalengele intanda ishi? Untu afumya umulalo wa shiko mu mpendwa, shonse shiine eta mwi shina ne shina.” (Esaya 40:26) Pa kucite fyo, tukesa ku kwishiba te untu Kabumba aba epela, ukumulumbula Yehova Lesa, lelo na kabili fintu akwatila inshita yesu ya ku ntanshi.

45. Butotelo nshi bumbi ubwa ku Kabanga tukalanguluka mu kukonkapo?

⁴⁵ Pamo pene no buBuddha, buConfucius, na buTao, ifyabomba ulubali lukalamba mu bumi bwa butotelo ubwa bantu ba ku Kabanga, kwabako ubutotelo na bumbi, ubwaba ubwaibela ku bantu ba mu Japan—ubuShinto. Bwapusana shani? Cinshi caba intulo ya buko? Bushe bwatungulula abantu kuli Lesa wa cine? Ubu tulebulanguluka mu cipandwa cakonkapo.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 162]

Ukushimbulwa kwa Mashiwi ya cina China

Mu kumfwana ne fingi ifya mu citabo ca basambilila, umusango wa kukonke mishimbwile ye shiwi ukwa kwa Wade-Giles ukwa mashiwi ya cina China walibomfiwa muli cino citabo. Ayapalanako mu ciNgeleshi mu ciunda yapeelwe pe samba:

ch j, pamo nga muli Tao Te Ching (jing)

ch’ ch, pamo nga muli Ch’in (chin) umutande wa shamfumu

hs sh, pamo nga muli Ta Hsüeh (shu-eh), Ukusambilila Kukalamba

j r, pamo nga muli jen (ren), ukuba no mutima wa buntunse

k g, pamo nga muli lesa mwanakashi wa ciBuddha Kuan-yin (gwan-yin)

k’ k, pamo nga muli K’ung-fu-tzu (kung-fu-tzu), nelyo Confucius

t d, pamo nga muli Tao (dao), Inshila

t’ t, pamo nga muli T’ang (tang) umutande wa shamfumu

[Akabokoshi pe bula 175]

UbuConfucius—Mano ya Buntunse Nelyo Butotelo?

Pa kuti Confucius acitile ukulandapo kunono pa lwa kwa Lesa, abantu abengi bamona ubuConfucius nga mano ya buntunse fye te butotelo. Lelo, fintu asosele ne fyo acitile fyalangishe ukuti aali uwa butotelo. Ici kuti camonwa mu mbali shibili. Ulwa ntanshi, akwete umwenso wa kucindikisha amaka yapulamo aya ku mulu aya ku mupashi, ico abena China beta T’ien, nelyo Umulu, cintu amwene nge ntulo ya bulumba bonse no busuma bwa mibele kabili ukufwaya kwa uyo, e fyo ayumfwile, kutungulula ifintu fyonse. Ulwa cibili, akomaile apakalamba pa kubaka impupo no kusefya ifyayampene ku kupepa umulu ne mipashi ya fikolwe fyafwa.

Nangula Confucius tabalile ayafwilisha iyi mimwene ngo musango wa butotelo, ku nkulo sha bena China fyasanguka cintu ubutotelo bwaba.

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 177]

Ifitabo Fine Ifya buConfucius ne Fishimiko Fyaimikwa Fisano

Ifitabo Fine

1. Ukusambilila Kukalamba (Ta Hsüeh), icitendekelo ca kusambilila kwa wacindama, icitabo ca kusambililamo ica kubalilapo kuli bakalume ba pa sukulu muli China wa pa kale

2. Icifundisho ca ba Buluku (Chung Yung), ifyalembwa fya kulunduluka kwa cifyalilwa ca buntunse ukupitila mu kukanacishamo

3. Ama Analect (Lun Yü), ukulonganika kwa nsoselo ukwa kwa Confucius, ishalangulukwa ukuba intulo ikalamba iye tontonkanyo lya buConfucius

4. Icitabo ca Mencius (Meng-tzu), ifyalembwa ne nsoselo sha musambi wacilapo ubukulu uwa kwa Confucius, Meng-tzu, nelyo Mencius

Ifishimiko Fyaimikwa Fisano

1. Icitabo ca Nshintu (Shih Ching), inshintu 305 ukupayanya icikope ca bumi bwa cila kasuba mu nshita sha mu kubangilila isha Chou (1000-600 B.C.E.)

2. Icitabo ca Lyashi lya Kale (Shu Ching), cafimba imyanda ya myaka 17 iya lyashi lya bena China ukutendeka no mutande wa shamfumu uwa Shang (1766-1122 B.C.E.)

3. Icitabo ca Kwaluka (I Ching), icitabo ca kubuka, cashimpilwe pa mabupilibulo ya kupuminkana 64 kwingacitikako ukwa mitande mutanda iituntulu nelyo iyaputauka

4. Icitabo ca Mpupo (Li Chi), ukulonganika kwa mafunde ya pa misefeshe no kusefya kwa ntambi

5. Ifyalembwa fya Shinde ne Pukutu (Ch’un Ch’iu), ilyashi lya kale ilya cifulo ca cikaya ica kwa Confucius ca Lu, ukufimba 721-478 B.C.E.

[Ifikope]

Ifishimiko Fisano, pa mulu, ne ciputulwa, ku kuso, ica Ukusambilila Kukalamba (cimo ica Fitabo Fine), cambwilwe pe bula 181

[Icikope pe bula 163]

Tao, ‘inshila umuntu afwile ukuyamo’

[Icikope pe bula 165]

Lao-tzu, uwa mano ya buntunse wa buTao, aninine pa mboo

[Icikope pe bula 166]

Itempele lya ciTao kuli Matsu, “Nyina wa Mushilo mu Mulu,” mu Taiwan

[Icikope pe bula 171]

Impili sha fubefube, amenshi ya cibote, imiti ipungaila, na basambilila balambuka—imitwe ya malyashi yalumbuka mu fyalengwa fya cintengulusha fya mpanga ya cina China—fibelebesha icaba mu kwelenganya kwa ciTao ukwa kwikala mu kumfwana ne cifyalilwa

[Ifikope pe bula 173]

Ifyabaswa fya pa kale ifya ciTao, ku kuso, ifya kwa lesa wa Bumi Bwalepa mu kuba na Bamunshifwa Cinekonsekonse. Ku kulyo, shimapepo wa ciTao mu fya kufwala fyakumanina fya bumushika alepepesha pa cililo

[Icikope pe bula 179]

Confucius, indamu yacilishapo iya cina China, alacindikishiwa nga kasambilisha wa mibele isuma ne fishinte fya mibele isuma

[Icikope pe bula 181]

Ukusefya, ne nyimbo, pa Sung Kyun Kwan, icifulo ca pa kati ica kusambilila ica buConfucius ica mu mwanda wa myaka walenga 14 mu Seoul, Korea, kwabakilila ukusefya kwa ntambi ukwa ciConfucius

[Ifikope pe bula 182]

Nampo nga mu Buddha, umu Tao, nelyo umu Confucius, umwina China inkonko, ukufuma ku kuso, alepeela umucinshi ku fikolwe pa ŋanda, alepepa lesa wa cuma, kabili alepeela amalambo pa matempele pa nshiku sha mitebeto