Icipandwa 14

Ukukanasumina kwa Muno Nshiku—Bushe Ukusapika Kulingile Ukutwalilila?

“Lesa taba na kabili ukwangwako kwa cibelesho ukwa bantunse. Bamwibukisha panono panono ilyo balepula mu nshiku shabo nelyo ukucita ukupingulapo kwabo. . . . Lesa apyanikwapo ne fyakatamikwa fimbi: amalipilo no kusandulula. Kuti pambi limo alangulwikwe nge ntulo yacindama ku mibombele ya buntunse yonse, lelo ilelo abiikwa ku mendo ya mu nkama ya lyashi lya kale. . . . Lesa aliluba ukufuma ku kwishibikwa kwa buntunse.”—The Sources of Modern Atheism.

1. (Sanshako imitendekele.) (a) Ni shani fintu icitabo The Sources of Modern Atheism calondolola icisumino muli Lesa pa kati ka bantu ilelo? (b) Ni shani fintu ukukanasumina kwa muno nshiku kwaba mu kucilana kwaswatuka ne mibele ishili ya myaka iingi yapitapo?

TACALI myaka iingi yapitapo lintu Lesa aali apakalamba ulubali lwa bumi bwa bantu ba calo ca ku Masamba. Pa kupokelelwa mu kwangalila capamo, umo aali no kupeela ubushininkisho bwa citetekelo muli Lesa, nangula te onse abeleshe mu mukoosha ico atungile ukusuminamo. Ukutwishika ukuli konse no kubula ukushininkisha fyabakilwe mu kushilimuka ku mwine eka. Ukufilumbulwila pa cintubwingi cali no kuba ica kutulumusha kabili napamo ukusansalika umo ku kushimaulwa.

2. (a) Mulandu nshi abantu abengi balekela ukusapika Lesa? (b) Mepusho nshi yafwile ukwipushiwa?

² Ilelo, nangu cibe fyo, ifintu fyalyaluka. Ukukwata ukushininwa kwakosa ukuli konse ukwa butotelo kulangulukwa ku bengi ukuba uwa muntontonkanya wafyendenkana, uushiteluka, nelyo fye impelwa amano. Mu fyalo ifingi, tumona ukubako kwa kukanayangwako ukulosha, nelyo ukubulwa ubuseko, muli Lesa no butotelo. Abantu abengi tabasapika Lesa na kabili pa mulandu wa kuti atemwa tabasumina ukuti eko aba nelyo tabashininkisha pa lwa cene. Na kuba, bamo babomfya ishiwi “pa numa ya Bwina Kristu” ku kulondolola inshita yesu. Amepusho yamo, kanshi, yafwile ukwipushiwa: Ni shani fintu imfundo ya kwa Lesa yafumishiweko ukufiko kwalepe fyo ukufuma mu bumi bwa bantu? Maka nshi yaimishe uku kwaluka? Bushe kwabako imilandu ituntulu iya kutwalilila ukusapika Lesa?

Ukupupungana kwa Kwaluka

3. Cinshi cali cimo ica kufumamo ica Kwaluka kwa ciProtestanti?

³ Nge fyo tumwene mu Icipandwa 13, Ukwaluka kwa ciProtestanti mu mwanda wa myaka walenga 16 kwaleteleko ukwaluka kwamonekesha mu nshila abantu bamwenenemo ubulashi, ubwa butotelo nelyo ubushili bwa butotelo. Ukuitutumuna no buntungwa bwa kuilumbulwila fyabuulile icifulo ca kuilinganyako no kunakila. Ilintu abantu abengi batwalilile mu kati na nkati ka cimpangilile ca butotelo bwa cishilano, bamo bakonkele inshila sha bumwaluka, ukutwishika ififundisho fya kukanateluka ne fisambilisho fya citendekelo ifya macalici yaimikwa. Na bambi nabo, ukumona ulubali ubutotelo bwabombele mu nkondo, ukucululuka, no lufyengo ukupulinkana ilyashi lya kale lyonse, babele abatwishika ubutotelo no butotelo bwine.

4. (a) Ni shani fintu ifyalembwa fya pa nshita imo ine fyalondolwele icipimo ca bumukanalesa mu England na France mu myanda ya myaka yalenga 16 na 17? (b) Ni bani basokolweke pamo nge ca kufumamo ca kubombesha kwacitilwe mu kati ka Kwaluka ku kupoosa ikoli lya bupapa?

⁴ Mu kubangilila sana pamo nga 1572, lipoti yakwete umutwe wa kuti Discourse on the Present State of England yatile: “Ubufumu bwalyakanikana mu mbali shitatu, abatemwa buPapa, Bamukanalesa, na baProtestanti. Shonse shitatu mu kupalana shalisenaminwa: ulwa ntanshi no lwa cibili pa mulandu, wa kuba abengi, tatwingesha kubafulwisha.” Ukupima kumbi kwapeele icipendo ca 50,000 nge mpendwa ya bamukanalesa mu Paris mu 1623, nangu cingati ishiwi lyabomfiwe mu kusekemuka. Mu mulandu uuli onse, calimoneka ukuti Ukwaluka, mu kubombesha kwa kuko ukusotolako ukuteka kwa bulashi bwa bupapa, na kabili bwaletele apabuuta abo basonsombele icifulo ca mabutotelo yaimikwa. Nga fintu Will na Ariel Durant bafibika muli The Story of Civilization: Part VII—The Age of Reason Begins: “Bakatontonkanya ba Europe—ishintililo lya muntontonkanya wa bena Europe—tabalelanshanya na kabili ubulashi bwa kwa papa; balanshenye pa kubako kwa kwa Lesa.”

Ukusansa kwa Sayansi na Mano ya Buntunse

5. Maka nshi yakwankwenye ukwima kwa kukanasumina muli Lesa?

⁵ Mu kulunda ku kutobaika kwa Kristendomu iine, kwaliko amaka yambi ayalebomba ayanashishe mu kulundako icifulo cakwe. Sayansi, amano ya buntunse, ukutemwa icalo, no kutemwa ifimoneka fyabombele imbali sha fiko mu kwimya ukutwishika no kusumbula imintelengu pa lwa kwa Lesa no butotelo.

6. (a) Ni shani fintu ukutanunuka kwa mano ya sayansi kwayambukile ubwingi bwa fisambilisho fye calici? (b) Cinshi bamo abailangulwike ukulingana ne nshita bacitile?

⁶ Ukutanunuka kwa kwishiba kwa sayansi kwatwishike ifisambilisho fye calici ifingi ifyashimpilwe pa bwilulo bwabamo icilubo bwa fiputulwa fya Baibolo. Ku ca kumwenako, ukusanga kwa kusambilila intanda ku baume bapalile Copernicus na Galileo kwaimike ukusonsomba kwalungatana ku cifundisho ca geocentrism ice calici, ukuti isonde e cifulo ca pa kati ica bubumbo bonse. Ukulundapo, ukumfwikisha amafunde ya cifyalilwa yatungulula imibombele ya calo cimoneka fyacilengele ukukanaba kabili icakabilwa ukusosa ukuti ifyali ukufikile lyo ifinjelengwe fya nkama, pamo nga ukubulukuta ne nkuba nelyo fye ukumoneka kwa ntanda shimo no tushululu, fyafumine ku kuboko kwa kwa Lesa nelyo Ukutungulula kwa Bulesa. “Ifipesha mano” no “kucilima kwa bulesa” mu milandu ya buntunse na fyo fyaishile pe samba lya kutunganya. Mu kupumikisha, Lesa no butotelo fyamoneke ifyaleko kubomba ku bengi, kabili ubwingi bwa abo bailangulwike ukwendela pamo ne nshita mu kwangufyanya bafutatile Lesa no kukonkomokela ku kupepa iŋombe yashishiwa iya sayansi.

7. (a) Cinshi ukwabula ukutwishika cali ulupumo lwatapatisha ku butotelo? (b) Cinshi caali ukwankulako kwa macalici ku cifundisho ca kwa Darwin?

⁷ Ulupumo lwatapatisha ku butotelo, ukwabula ukutwishika, lwali cisambilisho ca kusanguka. Mu 1859 umuNgeleshi uwasambilile icifyalilwa Charles Darwin (1809-82) asabankenye Origin of Species yakwe no kupeela ukusonsomba kwalungatana ku cisambilisho ca Baibolo ica kubumbwa kuli Lesa. Cinshi cali ukwankulako kwa macalici? Intanshi bashibutotelo mu England na kumbi konse bakene icisambilisho. Lelo ukukaanya mu kwangufyanya kwalyungulwike. Camoneke ukuti ukutunganya kwa kwa Darwin kwali fye bwelelo bwafwaikwe kuli bashibutotelo abengi abakwete ukutwishika mu nkama. Muli fyo, mu kati na nkati ka nshita ya bumi bwa kwa Darwin, “bashibutotelo abengi abalanguluka na balandikisha babombele inshila yabo ukufika ku kusondwelela ukuti ukusanguka kwali ukwapokelelwa konse ukwalingana no kumfwikisha kwasanikilwa ukwa malembo,” e fisosa The Encyclopedia of Religion. Ukucila ukupokololako Baibolo, Kristendomu anakile ku kutitikisha kwe tontonkanyo lya sayansi kabili abombele capamo ne cali icatemwikwa. Mu kucite fyo, atentwile icitetekelo muli Lesa.—2 Timote 4:3, 4.

8. (a) Cinshi bakalengulula ba butotelo aba mu mwanda wa myaka walenga 19 batwishike? (b) Fisambilisho nshi fyaishibikwa fimo fyatubulwilwe na bakalengulula ba butotelo? (c) Mulandu nshi abantu abengi bafukatile imfundo sha kukaanya ubutotelo?

⁸ Lintu umwanda wa myaka walenga 19 walepwa, bakalengulula ba butotelo babele abashipilako mu kusansa kwabo. Ukukanaikushiwa fye no kusonta ku kufilwa kwa macalici, batendeke ukutwishika icitendekelo ciine ica butotelo. Baimishe amepusho pamo nga: Lesa cinshi? Mulandu nshi kwabelako ukukabila kwa kwa Lesa? Ni shani fintu icisumino muli Lesa cayambukila sosaite wa buntunse? Abantu ukupala Ludwig Feuerbach, Karl Marx, Sigmund Freud, na Friedrich Nietzsche bapeele ukupaasha kwabo mu mashiwi ya mano ya buntunse, ya kwishibe fya muntontonkanya, na ya kwangalila capamo. Ifisambilisho pamo ngo kuti ‘Lesa tali nangu cimo ukucila pa kutunganya kwa fya ku ntanshi ukwa kwelenganya kwa muntu,’ ‘Ubutotelo bulembe bwa bantu,’ na ‘Lesa alifwa’ fyonse fyaumfwike ifipya nga nshi ne fya kucincimusha ukulinganishiwa ku fifundisho fishiteluka ifyaundalila kabili ifishabamo mucetekanya ne fishilano fya macalici. Camoneke ukuti mu kupelako abantu abengi basangile inshila ya kulandikishishamo iya kulumbulula ukutwishika ne mitunganya iyaleshininda mu mintontonkanya yabo. Mu kwangufyanya kabili mu kuitemenwa bafukatile ishi mfundo nge cine cipya ice landwe.

Ukusuusukako Kukalamba

9. (a) Cinshi amacalici yacitile lintu yali pe samba lya kusansa kwa sayansi na mano ya buntunse? (b) Finshi fyali ifya kufumamo fya kusuusukako kwa macalici?

⁹ Pe samba lya kusansa no kubebeta kuli sayansi na mano ya buntunse, cinshi amacalici yacitile? Mu cifulo ca kubuula ukwiminina ku cintu Baibolo isambilisha, banakile ku kutitikisha no kusuusukako nelyo fye ni pa fipande fya citendekelo pamo nga icisumino mu bubumbo bwa kwa Lesa na bucine bwa Baibolo. Icafuminemo? Amacalici ya Kristendomu yatendeke ukulufya ukucetekelwa, kabili abantu abengi batendeke ukulufya icitetekelo. Ukufilwa kwa macalici ukuipokolola ayene kwashile umwinshi uwaisuka mu kusaalala ku cinabwingi ukufumamo. Ku bantu abengi, ubutotelo bwasangwike benye wabakwa uwa kwangalila capamo, icintu cimo ica kwishibisha inshita shapulamo mu bumi bwa umo—ukufyalwa, icupo, imfwa. Abengi balekele ukusapika Lesa wa cine.

10. Mepusho nshi yapamfya yafwile ukulangulukwapo?

¹⁰ Mu kulolenkana ne ci conse, cintu cabamo amano ukwipusha ukuti: Bushe sayansi na mano ya buntunse mu cituntulu fyalisaina icikalata ca kusuminishe mfwa ya cisumino ca muli Lesa? Bushe ukufilwa kwa macalici kupilibula ukufilwa kwa cintu yatungile ukusambilisha, ukucilumbula, Baibolo? Mu cine cine, bushe ukusapika Lesa kulingile ukutwalilila? Natubebete ifi fipusho mu kwipifya.

Icitendekelo ca Kusumina Muli Lesa

11. (a) Mabuku nshi yabili yaba apalepa icitendekelo ca cisumino muli Lesa? (b) Ni shani fintu aya mabuku yayambukila abantu?

¹¹ Calisoswa ukuti kwabako amabuku yabili ayatweba ulwa kubako kwa kwa Lesa—“ibuku” lya bubumbo, nelyo icifyalilwa catushinguluka, na Baibolo. Fyaba e citendekelo ca cisumino ku mamilioni ya bantu aba pa kale na ba ndakai. Ku ca kumwenako, imfumu ya mu mwanda wa myaka walenga 11 B.C.E., pa kwebekeshiwa ku cintu amwene mu myulu ya ntanda, mu mushikakulo apundile ati: “Imyulu ilelondololo bukata bwa kwa Lesa, ne ulu lilelongolo mulimo wa minwe yakwe.” (Ilumbo 19:1) Mu mwanda wa myaka walenga 20, uwenda mu lwelele, ukulolesha pa mimonekele ye sonde iya kutambwa ukufuma mu bwato bwakwe bwa mu lwelele ilyo bwaleshinguluka umweshi, aseshiwe ukubelenga ku mutwe ati: “Ku kutendeka Lesa abumbile umulu ne sonde.”—Ukutendeka 1:1, KJ.

12. Ni shani fintu ibuku lya bubumbo na Baibolo fyaba pe samba lya kusanswa?

¹² Aya mabuku yabili, nangu cibe fyo, yaba pe samba lya kusanswa kuli abo bashitunga kusumina muli Lesa. Basosa ukuti ukusapika kwa sayansi ukwa calo catushinguluka kwashinina ukuti ubumi bwaishile mu kubako te ku kubumbwa kwa mucetekanya lelo ku mankumanya yapofula ne mibombele ya cimfundawila iya kusanguka. E ico, balapaasha ukuti takwaliko Kabumba kabili ukuti ici calola mu kuti ukupaasha pa lwa kwa Lesa ca busafya. Ukulundapo, ubwingi bwabo basumina ukuti Baibolo yalileka ukubomba kabili iyabulwamo amano, e ico, tayawaminwa ukusuminwa. Mu kukonkapo, kuli bene, takwabako na kabili icitendekelo ca kusumina mu kubako kwa kwa Lesa. Bushe conse ici ca cine? Cinshi ifishinka filanga?

Ku Mankumanya Nelyo ku Kwelenganya?

13. Cinshi cali no kucitika nga ca kuti ubumi bwaishileko ukupitila mu mankumanya?

¹³ Nga takwali Kabumba, lyene ubumi bufwile bwatampile mu kuitendekelako fye ku mankumanya. Pa kuti ubumi bwiseko, mu nshila imo ifyasakanishiwa fyalungama fyali no kwisa pamo mu fipimo fyalungama, pe samba lya kukaba no kutalala kwalungama no kusonga kwa maka ne fya kusangwilako fimbi filama, kabili fyonse fyali no kusungililwa pa butali bwa nshita iyalungikwa. Ukulundapo, ukuti ubumi butendeke no kutungililwa pe sonde, ifi fya kucitika fya mankumanya fyali no kubwekeshiwapo imiku amakana ayengi. Lelo kupalako kwaba shani ukwa kuti nangu ca kucitikako fye cimo ica musango yu cibeko?

14. (a) Kwaba shani ukutali ukucitikako kwa kuti molekyu imo iya proteini wayanguka akapangwa ukupitila mu mankumanya? (b) Ni shani fintu ukupenduluka kwa mapendo kwambukila imfundo ya kutampa kwa bumi mu kuitendekelako?

¹⁴ Abasumina mu kusanguka balasumina ukucitikako kwa maatomu yalungama na mamolekyu ukuponena mu cifulo cimo ukupanga molekyu imo fye iya proteini wayanguka caba 1 muli 10¹¹³, nelyo 1 ukukonkwapo na ba zero 113. Iyo mpendwa yalikula ukucila na pa bwingi bwa mpendwa yapimwa iya maatomu mu kubumbwa konse! Incenshi sha mapendo shifumyapo ico nge cintu cishingacitika icili conse icakwata ukwenekela kwa kucitikako kwa fyacepa ukucila na pali 1 muli 10⁵⁰. Lelo ukutali ukucila pali molekyu ya proteini wayanguka kulakabilwa ku bumi. Amaproteini yamo 2,000 ayapusanapusana yalakabilwa pa kuti fye ulusandesande lusungilile imibombele ya luko, kabili amankumanya ya kuti fyonse fikaicitikila ni 1 muli 1040,000! “Nga umo takwata impatila atemwa iya fisumino fya kwangalila capamo nelyo iya kusambilila kwa sayansi mu kushininwa kwa kuti ubumi bwatampile [mu kuitendekelako] pe Sonde, uku kupenduluka kwayanguka kupyangapo imfundo mu kukumanina ukufuma mu cilye,” e fyasosa kalengula wa ntanda Fred Hoyle.

15. (a) Cinshi basayantisiti basanga mu kusambilila kwabo kwa calo cimoneka? (b) Cinshi profesa wa sayansi ya cifyalilwa asosele ku lwa mafunde ya cifyalilwa?

¹⁵ Pa lubali lumbi, ku kusambilila icalo cimoneka, ukufuma ku bungululu bwacepesha ubwa maatomu ukufika ku fipinda bushiku fyakulisha, basayantisti balisanga ukuti ifinjelengwe fya cifyalilwa fyaishibikwa fyonse fimoneka ukukonka amafunde ya citendekelo yamo. Mu mashiwi yambi, balisangamo amano no muyano mu cili conse icilecitikako mu kubumbwa konse, kabili baliba na maka ya kulumbulula aya mano no muyano mu mashiwi yayanguka aya mapendo. “Ni basayantisiti banono bengafilwa ukwebekeshiwa ku kwangushiwa kwingamoneka ukukanabamo ukupelulula no kuyemba ukwa aya mafunde,” e fyalemba profesa wa sayansi ya cifyalilwa, Paul Davies, muli magazini New Scientist.

16. (a) Finshi fyaba ifyapampamikwa fya kutendekelako mu mafunde ya cifyalilwa? (b) Cinshi cingacitika nga imitengo ya ifi fyapampamikwa yayalwilwe fye nangu panono? (c) Cinshi profesa wa sayansi ya cifyalilwa asondwelele pa lwa kubumbwa konse no kubako kwesu?

¹⁶ Icishinka cacilapo ukupelenganya pa lwa aya mafunde, nangu cibe fyo, ca kuti muli yene mwaba ifya kusangwilako fimo ifyo umutengo wa ifyo ulingile ukupampamikwa mu kulingisha pa kuti ukubumbwa konse, nge fyo twakwishiba, kubeko. Pa kati ka ifi fyapampamikwa fya kutendekelako paba amaka ya mulilo wa malaiti pali proton, ifibulungwa fya bungululu bwa kutendekelako bumo, no kupampamikwa kwa mu kubumbwa konse ukwa kutinta ukwa kwa Newton, yalalangishiwa mu munsaunte ku cilembo G. Pali ici, Profesa Davies atwalilila ati: “Nangu fye ukulekana kunono mu mitengo ya fimo ifya fyene kuti kwayalula apakalamba imimonekele ya Kubumbwa konse. Ku ca kumwenako, Freeman Dyson alilondolola ukuti nga ca kuti amaka pa kati ka ma nucleon (ama proton na ma neutron) yali fye peresenti unono ukukoselako, Ukubumbwa konse kuti kwabulwamo hydrogen. Intanda ukupala Akasuba, ukukanalumbula amenshi, teti fibeko. Ubumi, mu kucefyako nge fyo twabwishiba, te kuti bucitikeko. Brandon Carter alanga ukuti ukwaluka kwacepesha nga nshi muli G kuti kwayalula intanda shonse ukuba ifipokapoka fyafituluka nelyo tuntelemafwesa twakashika, mu kuba ne fya kufumamo fya kutiinya mu kulingana ifya bumi.” Muli fyo, Davies asondwelela ati: “Muli uyu mulandu kuti caelenganishiwa ifyo limbi kuti kwabako Ububumbo bumo ubwingacitikako. Nge co cabe fyo, cili litontonkanyo lya kupapusha ukuti ukubako kwesu kwine nge fibumbwa fyaba no mweo caba ca kufumamo cishingafyukwako ica mano.”—Utulembo tunono twesu.

17. (a) Cinshi ukwelenganya ne mifwaile mu kubumbwa konse filangisha mu kumonekesha? (b) Ni shani fintu ici cashininkishiwa mu Baibolo?

¹⁷ Cinshi twingasondwelela ukufuma kuli conse ici? Intanshi ya fyonse, nga ububumbo bonse bwatekwa ku mafunde, lyene kufwile ukubako kapanga we funde wa mucetekanya uwatantike nelyo ukwimika amafunde. Mu kulundapo, apo amafunde yateka imibombele ya kubumbwa konse yamoneka ukucitwa mu kwenekela ubumi ne mibele yawamina ukutungililwa kwa buko, imifwaile mu kumonekesha yalibimbwamo. Ukwelenganya ne mifwaile—iyi taili misango ya mankumanya yapofula; mu kulingisha fyaba ico Kabumba wa mucetekanya engasokolola. Kabili ico e cintu fye Baibolo ilangilila lintu ibilisha ukuti: “Pa kuti icingeshibikwa ca kwa Lesa camoneka muli bene; pantu Lesa acilengele ukumoneka. Pantu ukufuma ku kulengwa kwa pano isonde ifishimoneka fyakwe—amaka yakwe ya pe na buLesa bwakwe pamo—fyamonekesha, bafiilukila ku fibumbwa.”—Abena Roma 1:19, 20; Esaya 45:18; Yeremia 10:12.

Ubushininkisho Bwapaka Ubwatushinguluka

18. (a) Ni muli cinshi cimbi ukwelenganya ne mifwaile fingamonwa? (b) Fya kumwenako nshi fyabeleshiwa ifya kwelenganya kwabamo umucetenkanya wingapeela?

¹⁸ Kwena, ukwelenganya ne mifwaile tafimoneka fye mu kubomba kwabamo umuyano kwa kubumbwa konse lelo na kabili mu nshila ifibumbwa fya mweo, ifyayanguka ne fyapikana, fibombelamo imilimo ya fiko ya cila kasuba, pamo pene na mu nshila fyampana kuli cimo ne cinankwe ne fyashingulukako. Ku ca kumwenako, mupepi no lubali ululi lonse ulwa mubili wesu wa buntunse—bongobongo, ilinso, ukutwi, ukuboko—lulanga ukwelenganya ukwapikana nga nshi ica kuti sayansi wa muno nshiku te kuti alondolole mu kukumanina. Lyene kwabako impanga sha nama ne fimenwa. Ukukuuka kwa pa caka ukwa fyuni fimo ukucila amakilomita amakana ayengi aya mulundu na bemba, imibombele ya photosynthesis (ukwankula ku lubuuto) mu fimenwa, ukulunduluka kwa lini lyanonyiwa ukuba icilundwa capikana icakwata amamilioni ya nsandesande shapusanapusana mu kuba ne mibombele yaibela—ukupeela fye ifya kumwenako finono—fyonse bushininkisho bwapulamo bwa kwelenganya kwakwata umucetekanya.a

19. (a) Bushe ukulondolola kwa sayansi ukwa fyo ifintu fimo fibomba kushinino kuti takwabako kwelenganya kwabamo umucetekanya nelyo kelenganya? (b) Cinshi twingeshiba ku kusambilila icalo catushinguluka?

¹⁹ Bamo bapaasha, nangu cibe fyo, ukuti ukwishiba kwaingilishiwako ukwa sayansi kwapayanya ubulondoloshi bwa bwingi bwa iyi milimo ikalamba. Ca cine, sayansi yalilondolola, ukufika ku cipimo cimo, ifintu ifingi ifyo pa nshita imo fyali inkama. Lelo ukusanga kwa mwana ukwa fintu inkoloko ibomba takushinina kuti inkoloko tayayelenganishiwe no kupangwa no muntu. Mu kupalako, ukumfwikisha kwesu inshila sha cipesha mano isho ubwingi bwa fintu mu calo cimoneka fibombelamo takushinina ukuti takwabako kelenganya wakwata umucetekanya ku numa ya fiko. Mu kucilana, ilyo twacililako ukwishiba ulwa calo catushinguluka, e lyo tucililako ukukwata ubushininkisho bwa kubako kwa kwa Kabumba wakwata umucetekanya, Lesa. Muli fyo, mu kuba no muntontonkanya waisuka, kuti twasuminishanya na kemba wa malumbo ilyo asumine ati: “Ifyo yafule milimo iyo mwacita, mwe Yehova! fyonse ifyo mu mano e mo mwaficitila; pano isonde paisulapo ifibumbwa fyenu.”—Ilumbo 104:24.

Baibolo—Bushe Kuti Waisumina?

20. Cinshi cilenga ukuti icisumino muli Lesa tacakumanina ku kusesha umo ku kumusapika?

²⁰ Ukusumina mu kubako kwa kwa Lesa, nangu cibe fyo, tacakumanina ukusesha abantu ku kumusapika. Ilelo kwabako amamilioni ya bantu abashakaana umupwilapo ukusumina muli Lesa, lelo ico tacabasesha ku kusapika Lesa. Indamu ya kusala umwina America George Gallup, Umwaice, amona ukuti “mu cituntulu tausanga kupusana ukwingi pa kati ka baya ku calici na bashiya ku calici ukukuma ku kucenjesha, ukufyuka umusonko, no kwiba kwa tunono tunono, maka maka pa kuti kwabako ubutotelo bwafula ubwa kwangalila capamo.” Alundapo ukuti “abengi babika fye ubutotelo capamo ubwabawamina no bubaluminisha kabili mu kukabila tabuli bwa kusonsomba. Umo abwitile ubutotelo bwa kusalapo fye. Ubo e bunake bwakulisha ubwa buKristu muli ici calo [U.S.A.] ilelo: Takwabako kushansha kwa cisumino.”

21, 22. (a) Cinshi cipanga Baibolo ukuba ibuku lyapulamo? (b) Cinshi caba ubushininkisho bwa citendekelo ubwa bucine bwa Baibolo? Londolola.

²¹ Ubo “bunake bwakulisha” maka maka buli ca kufumamo ca kubulo kwishiba ne citetekelo muli Baibolo. Lelo citendekelo nshi cabako ica kusumina Baibolo? Intanshi ya fyonse, cilingile ukumonwa ukuti ukutentemuka ukupulinkana inkulo, napamo takwabako ibuku limbi ilyalengululwa, ukusaalulwa, ukupatwa, no kusanswa mu lufyengo lwacilapo ukucila Baibolo. Lelo, yalipusunsuka conse ico no kusanguka ibuku lyacilapo ukupilibulwa mu kusaalala no kwananishiwa ilyaba pa calembwa. Ico mu cine ceka cipanga Baibolo ibuku lyapulamo. Lelo kwabako ubushinino bwafula, ubushininkisho bwa kushinina, ubwa kuti, Baibolo libuku lyapuutwamo ilya kwa Lesa kabili ilyawaminwa ukusumina kwesu.—Moneni umukululo, amabula 340-1.

²² Nangu cingati abantu abengi balitunga apakalamba nelyo mu kucepako ukuti Baibolo tayaba ya busayansi, ilaipilika, kabili yalileka ukubomba, ifishinka filanga icapusanako. Ukulembwa kwa iko ukwaibela, ukulungika kwa iko mu lyashi lya kale na mu fya sayansi, na masesemo ya iko yashiluba fyonse fisonta ku kusondwelela kumo kushingasengaukwa: Baibolo Cebo capuutwamo ica kwa Lesa. Nge fyo umutumwa Paulo acibikile: “Amalembo yonse yantu yapuutwamo kuli Lesa, kabili ya mulimo.”—2 Timote 3:16.

Ukukumanya Ukusonsomba kwa Kukanasumina

23. Cinshi twingasondwelela ukulosha kuli Baibolo lintu twalolesha pa fishinka?

²³ Pa kuba natulanguluka ubushininkisho bwafuma kwi buku lya bubumbo na Baibolo, cinshi twingasondwelela? Mu kwanguka, ukuti aya mabuku yaba ayabomba ilelo nge fyo lyonse yaali. Lintu twaitemenwa ukulolesha pa mulandu mu kubamo ubuyo ukucila ukusensenunwa ku mfundo shapangilwa calimo, tusanga ukuti ukukaanya ukuli konse kuti kwacimfiwa mu musango wabamo ukupelulula. Amasuko e kuntu yaba, nga ca kuti fye tuli abaitemenwa ukuyasapika. Yesu atile, “Fwayeni, kabili mulesanga.”—Mateo 7:7; Imilimo 17:11.

24. (a) Mulandu nshi abengi balekela ukusapika kwabo Lesa? (b) Ni muli cinshi twingasanga ukusansamusha? (c) Finshi fikalangulukwapo mu fyashalako fya ici citabo?

²⁴ Mu kubebeta kwa kupelako, abantu abengi abaleka ukusapika Lesa tabacite fyo pa mulandu wa kuti balibebetele mu kusakamanishisha ubushininkisho abene beka no kusanga Baibolo ukuba ishili ya cine. Ukucila, abengi aba bene balyalulwako ku kufilwa kwa Kristendomu ukwimininako Lesa wa cine uwa Baibolo. Nge fyo kalemba umwina France P. Valadier alondolwele: “Cali cishilano ca Bwina Kristu e caleteleko bumukanalesa nge cisabo ca ciko; catungulwile ku kwipaiwa kwa kwa Lesa muli bakampingu ba bantu pantu cabapeele Lesa ashingasuminwamo.” Nangu cingabe fyo, kuti twasanga ukusansamusha mu mashiwi ya mutumwa Paulo ayatila: “Pantu pali nshi nga bamo tabatetekele? bushe ukukanatetekela kwabo kukafulunganye cishinka ca kwa Lesa? Nakalya! Lesa wene abe uwa cine, no muntu onse uwa bufi.” (Abena Roma 3:3, 4) Ee, kuliko umulandu uuli onse uwa kutwalilila ukusapika Lesa wa cine. Mu fipandwa fyashalako fya cino citabo, tulemona ifyo ukusapika kwabuulwa ku kupwilikishiwa kwatunguluka na cintu inshita ya ku ntanshi yakwatila umutundu wa muntu.

[Futunoti]

[Akabokoshi pe bula 340, 341]

Ubushininkisho bwa Bucine bwa Baibolo

Ukulembwa Kwaibela: Ukufuma kwi buku lya iko lya ntanshi, Ukutendeka, ukufika ku lya kupelako lya iko, Ukusokolola, Baibolo yapangwa na mabuku 66 ayalembelwe kuli bakalemba bamo 40 aba fikulilo fyapusanapusana apakalamba ifya kwangalila pamo, ifya masomo, ne fya ncito. Ukulembwa kwacitilwe ukucila iciputulwa ca nshita ya myanda ya myaka 16, ukufuma mu 1513 B.C.E. ukufika ku 98 C.E. Nalyo line, ica kufumamo ca kupelako caba libuku lyaampana kabili ilyaikatana, ukutantika ukulunduluka kwabamo amano ukwa mutwe wa lyashi walumbuka—ukwebelwa kwa kwa Lesa ne mifwaile yakwe ukupitila mu Bufumu bwa buMesia.—Moneni umukululo, ibula 241.

Ukulungika kwa Lyashi lya Kale: Ifya kucitika fyalembwa mu Baibolo fyaba mu kumfwana kwakumanina ne fishinka fya mu lyashi lya kale fyashininkishiwa. Icitabo ca A Lawyer Examines the Bible calandapo ukuti: “Ilintu amalyashi ya cintemwa, imilumbe no bunte bwa bufi fyaba ifyasakamana ukubika ifya kucitika fyaampana mu cifulo cimo ica kutali ne nshita imo yabulo kushininkisha, . . . ukushimika kwa Baibolo kutupeelo bushiku ne cifulo ca fintu fyashimikwa mu kuba no kulungikwa kwapelako.” (Esekiele 1:1-3) Kabili The New Bible Dictionary itila: “[Kalemba wa Imilimo] aimika ukushimika kwakwe mu cimpangilile ca lyashi lya kale ilya kucitika pa nshita imo ine; amabula yakwe yaisulamo ukuloshako kuli bakakalulula ba mu musumba; bakateka ba fitungu, ishamfumu shalashikwa, na bapalako, kabili ifi fya kuloshako inshita ne nshita fishininkisha ukuba fye ifyalungama ku cifulo ne nshita ifilelandwapo.”—Imilimo 4:5, 6; 18:12; 23:26.

Ukulungika kwa Sayansi: Amafunde ya kufumisha ku nse ya nsakwe no busaka yapeelwe ku bena Israele mwi buku lya Ubwina Lebi lintu inko shashingulwikeko tashaishibe nangu cimo pa lwa fibelesho fya musango yo. Ukushinguluka kwa mfula no kwanduluka kwa menshi ukufuma muli bemba, ukushaishibikwe mu nshita ya pa kale, kwalondololwa pali Lukala Milandu 1:7. Ukuti isonde lyalibulungana kabili lyapelama mu lwelele, icishashininkishiwe kuli sayansi ukufikila mu mwanda wa myaka walenga 16, kwalandwa pali Esaya 40:22 na Yobo 26:7. Ukucila pa myaka 2,200 ilyo William Harvey talalemba ukusanga kwakwe pa lwa kushinguluka kwa mulopa, Amapinda 4:23 yasontele ku mibombele ya mutima wa muntu. Muli fyo, ilintu Baibolo tayaba ibuku lya masambililo ya sayansi, apo likumya ku milandu yaampana kuli sayansi, ilangisha ukushika kwa kumfwikisha apatali mu kubangilila kwa nshita ya iko.

Amasesemo Yashiluba: Ukonaulwa kwa Turi wa pa kale, ukuwa kwa Babiloni, ukukuulwa cipya cipya kwa Yerusalemu, no kwima no kuwa kwa shamfumu sha Medo-Persia na Greece fyasobelwe mu bulondoloshi bwa kuti bakalengulula bapeeleko umulandu, mu kufilwa, ukuti fyalembelwe pa numa ya kucitika kwine. (Esaya 13:17-19; 44:27–45:1; Esekiele 26:3-7; Daniele 8:1-7, 20-22) Amasesemo pa lwa kwa Yesu ayacitilwe imyanda ya myaka iingi pa ntanshi ya kufyalwa kwakwe yafikilishiwe mu kulonsha. (Moneni umukululo, ibula 245.) Amasesemo ya kwa Yesu yene pa lwa bonaushi bwa Yerusalemu yafikilishiwe mu kulungikwa. (Luka 19:41-44; 21:20, 21) Amasesemo pa lwa nshiku sha kulekelesha ayapeelwe na Yesu no mutumwa Paulo yalefikilishiwa mu nshita yesu ine. (Mateo 24; Marko 13; Luka 21; 2 Timote 3:1-5) Lelo, Baibolo ipeela amasesemo ya iko yonse ku Ntulo imo, Yehova Lesa.—2 Petro 1:20, 21.

[Ifikope pe bula 333]

Darwin, Marx, Freud, Nietzsche, na bambi batubulwile ifisambilisho ifyo ifyatentwile icitetekelo muli Lesa

[Ifikope pe bula 335]

“Ibuku” lya bubumbo na Baibolo fipeela icitendekelo ca cisumino muli Lesa

[Ifikope pe bula 338]

Ilyo twacililako ukwishiba pa lwa calo catushinguluka, e lintu tucililako ukukwato bushininkisho bwa kwa Kabumba wakwata umucetekanya

[Ifikope pe bula 337]

Ubumi no kubumbwa konse nga tafyacitikeko nga ca kuti ifya kusangwilako fimo ku kwelenganya fyapaaswikeko nelyo fye akaputulwa kacepesha

[Icikope]

(Nga mulefwaya ukumona icikope, moneni mu citabo)

IFYABA MULI ATOMU YA HYDROGEN

Electron Shell

Proton + Nucleus

ELECTRON −