Sayansi, Ubutotelo, no Kusapike Cine

“Icishinka ca kuti amabutotelo ya bufi ayengi nayanana . . . calikwete ukusonga pali ine.”—Charles Darwin

MU KATI ka kubangilila kwa mwanda wa myaka uwalenga 19, sayansi no butotelo fyaipakishe ukwampana kwapalamisha. “Nelyo fye ni mu fyalembwa fya sayansi,” e fisosa icitabo Darwin: Before and After, “bakalemba bayumfwile abashashimunuka mu kulanda ulwa kwa Lesa mu nshila iyo yali mu kumonekesha iya cifyalilwa kabili iyafumaluka.”

Origin of Species iya kwa Darwin yalyafwile ukwalula ico. Sayansi no kusanguka fyaishile mu kumfwana uko kwasuulile ubutotelo—na Lesa. “Mu mitontonkanishishe ya kusanguka,” e fisosa Sir Julian Huxley, “takwabako na kabili atemwa ukukabila nelyo icifulo ca maka yacile cifyalilwa.”

Ilelo imfundo ya kusanguka yatungwa ukuba umufula ushingafumishiwako uwa sayansi. Umulandu wa mpikwe uwa kwampana walondololwa no wasambilila physics Fred Hoyle ukuti: “Basayantisti bakakatila ku cishilano baba abayangwako nga nshi ku kucilikila ukubwelulukila ku kucishamo kwa butotelo ukwa ku kale ukucila ukwenekela icine.” Musango nshi uwa kucishamo walenga ubutotelo ukuba ubwapatwe fyo kuli sayansi?

Ubutotelo Bwapeela Ububumbo Ishina Lyabipa

Mu catunganishiwe ukwesha kwa kwikatilila kuli Baibolo, “abasumina mu kubumbwa”—ubwingi bwabo abauminkana na baProtestanti baumina kumo—balipampamina pa kuti isonde no kubumbwa konse fyaikalako imyaka iicepeleko pali 10,000. Iyi mimwene yacishamo yaliletako ukupumya kwa basambilila ifya lubwe, abasambilila ifya maplaneti, na basambilila physics, apantu ilapilika ukusanga kwabo.

Lelo cinshi cintu Baibolo mu cituntulu isosa? “Ku kutendeka Lesa alengele umuulu na pano isonde.” (Ukutendeka 1:1) Inshita yabimbilwemo tayalumbulwa mu kulungatika. “Ubushiku bumo” ubwa kubumba tabwalumbulwa fye no kulumbulwa ukufikila Ukutendeka 1:3-5. “Umuulu na pano isonde” kale kale e ko fyali lintu ubu “bushiku” bumo bwatendeke. E ico, bushe umuulu na pano isonde kuti fyaba imyaka ya bukokole amamilioni amakana, nga fintu basayantisti batunga? Pambi kuti fyaba mu cine cine. Baibolo tailungatika fye inshita yafimbwa.

Ukucishamo na kumbi ukwa butotelo kwaba ni nshila bamo balondolwelamo ‘inshiku’ mutanda isha kubumba. Abaumina kumo bamo bapampamina pa kuti ishi nshiku shaba sha cine cine, ukupelesha ububumbo bwe sonde ku ciputulwa ca nshita ica maawala 144. Ici cibalamuna imintelengu muli basayantisti, apantu bayumfwa ukuti uku kutunga kulapinkana ne fya kusanga fyamonekesha ifya sayansi.

Nangu cibe fyo, caba kulondolola kwa Baibolo ukwa baumina kumo—te Baibolo iine yeka—e kupaashanya na sayansi. Baibolo taisosa ukuti “ubushiku” bumo na bumo ubwa kubumba bwalepele amaawala 24; mu cituntulu, isanshamo ishi shonse ‘inshiku’ mu “nshita Yehova Lesa acitile pano isonde no muulu,” iyacilapo kulepa ukulangilila ukuti te ‘nshiku’ shonse isha mu Baibolo shapangwa na maawala fye 24. (Ukutendeka 2:5) Shimo shifwile shalepele amakana ya myaka ayengi.a

Muli fyo, imfundo ya bubumbo yalipeelwa ishina lyabipa ku basumina mu bubumbo na baumina kumo. Ifisambilisho fyabo pa lwa kukokola kwa kubumbwa konse no butali bwa ‘nshiku’ sha bubumbo tafyumfwana atemwa na sayansi yabamo kupelulula nelyo Baibolo. Nangu cibe fyo, kwalibako ukucishamo na kumbi uko kwalenga ubutotelo ukuba ubwapatwa kuli basayantisti.

Ukubomfya Amaka Bubi Bubi

Ukupulinkana ilyashi lya kale, ubutotelo bwalishingamwa no lufyengo ulwingi. Mu kati ka Nkulo sha pa Kati, ku ca kumwenako, icifundisho ca bubumbo calinyonganikwe ku kulungamika ukwafwilisha kwe calici ukwa mitekele ya ku maka iya ku Bulaya. Ubulondoloshi bwali bwa kuti abantunse babikilwe mu fifulo fyabo, abakankaala nelyo abapiina, ku cipope ca bulesa. Icitabo The Intelligent Universe cilondolola ukuti: “Abana baume abanono aba bakankaala baleebwa ukuti cali ‘mibombele ya kwa Lesa’ kuli bene ukupokelela ifikwatwa fya lupwa ifinono nelyo ukukanapokelela nangu fimo, kabili umuntu abomba lyonse alecincishiwa ukutwalilila ukuba uwaikushiwa ne ‘cifulo ico aitilweko kuli Lesa.’”

Te ca kupapa ukuti abengi balatiina ukubwelela ku “kucishamo kwa butotelo ukwa ku numa”! Ukucila ukwisushisha ukukabila kwa ku mupashi ukwa muntu, ubutotelo ilingi line bwalilila umuntu amasuku pa mutwe. (Esekiele 34:2) Umukululo muli magazini wa India Today walandapo kuti: “Mu kuba no musango wa calembwa ico bwaimikako ukupulinkana inkulo, ala ca kupapa ukumona ukuti ubutotelo bwatwalilila ukucindamikwa. . . . Mwi shina lya kwa Kabumba Wapulamo, . . . abantunse balitwalilila ubukalushi bwatapatisha ukulwisha ifibumbwa finabo.”

Icalembwa ca kuselausha ica butotelo bwa bufi cakwete ukusonga kukalamba pa kutontonkanya kwa kwa Darwin. “Panono panono naishile mu kukaana ubuKristu ngo kusokolola kwa bulesa,” e fyo alembele. “Icishinka ca kuti amabutotelo ya bufi ayengi nayanana lubilo lubilo mu fifulo ifingi ifye sonde calikwete ukusonga pali ine.”

Ukucimfya kwa Butotelo bwa Cine

Ubumbimunda bwa butotelo tabwaba ubupya kuli ici calo. Yesu asosele ku ntungulushi sha butotelo ishalefwaisha ukukwata amaka isha mu kasuba kakwe ukuti: “Mumoneka nga bantu basuma ku nse—lelo mu kati mwaisulamo ubumbimunda no bubifi.”—Mateo 23:28, Phillips.

UbuKristu bwine bwine, nangu cibe fyo, tabwaba “ulubali lwa calo.” (Yohane 17:16, NW) Abakonshi ba buko tabaakana mu butotelo bwabola na mapolitiki; kabili tabalufiwa ku mano ya buntunse ayo yakaana ukubako kwa kwa Kabumba. “Amano ya pano isonde buwelewele fye kuli Lesa,” e fyalembele umutumwa Paulo.—1 Abena Korinti 3:19.

Nalyo line, ici tacipilibula ukuti Abena Kristu ba cine cine tabaishiba sayansi. Mu kupusanako, abakonshi ba butotelo bwa cine balacebushiwa na sayansi. ‘Inwina amenso yobe mu muulu, mona,’ e fyo kasesema Esaya uwa ku kale aebelwe. “N’ ani uwalengele intanda ishi?” (Esaya 40:26) Mu kupalako, pa kumfwikisha Kabumba mu kuwaminako, Yobo alaalikwe ukupansa ifipesha mano fya bubumbo no kubumbwa konse.—Yobo, ifipandwa 38-41.

Ee, abo abasumina muli Kabumba bamona ububumbo mu kuba no mwenso wa kucindikisha. (Ilumbo 139:14) Mu kulundapo, bacetekela cintu Kabumba, Yehova Lesa, asosa pa lwe subilo lyawamisha ilya ku nshita ya ku ntanshi. (Ukusokolola 21:1-4) Ukupitila mu kusambilila Baibolo, amamilioni balesambilila ukuti nangu ni ntendekelo ya muntu nelyo inshita yakwe iya ku ntanshi tafyashintilila pa mankumanya. Yehova alikwete imifwaile mu kupanga umuntu, kabili iyo mifwaile ikafikilishiwa—kwi paalo lya bantunse bonse aba cumfwila. Tulekulaalika ukufwailisha uyu mulandu we mwine.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 6]

BUSHE TABAISHIBA UBUSHININKISHO?

“NELYO fye ni Nte sha kwa Yehova balisambilila ifingi nga nshi pa lwa bumi,” e fyalembele loya Norman Macbeth mu citabo cakwe ica mu 1971 Darwin Retried—An Appeal to Reason. Ashibelenga fye icipande ca Loleni! pa mutwe we lyashi uwa kusanguka, Macbeth alanda ukuti: “Nalisungwike ukusanga ukuti cakwetemo ukulengulula kumo ukwabamo kushilimuka pa mfundo ya kwa Darwin.” Ukumona ukusapika kwasaalala no kwambula kwashininkishiwa ukufuma ku balashi pali uyo mutwe we lyashi, kalemba asondwelele ukuti: “Simpson taba na kabili uwalungika ukusoso kuti: ‘. . . abo abashasumina muli kwene [ukusanguka], mupepi fye na bonse, ukwabula ukutwishika tabaishiba ubushininkisho bwa sayansi.’”

[Icikope pe bula 7]

Inshita ya ku ntanshi iya mutundu wa muntu tayashilwa ku mankumanya