Isambililo 4
Kristendomu Alifutuka Lesa Na Baibolo
1, 2. Mulandu nshi abantu bamo bashakwatila umucinshi kuli Baibolo, lelo cinshi cintu Baibolo isosa?
1 Abantu mu fyalo ifingi balisengauka Baibolo kabili tabakwata mucinshi kuli yene pa mulandu wa myendele yabipa iya abo abaitunga ukukonka yene. Mu fyalo fimo calisoswa ukuti Baibolo libuuku ilitungulula ku nkondo, ukuti libuuku lya muntu wabuuta, no kuti libuuku ilyafwilisha ukuteka kwa bumwisa. Lelo iyo yaba mimwene yalubana.
2 Baibolo, iyalembelwe mu Middle East, tayafwilisha inkondo sha kuteka kwa bumwisa no kuliila pa mutwe kwafunuka ukwacitwa mwi shina lya buKristu pa nshita yalepe fi. Mu kupusanako, pa kubelenga Baibolo no kusambilila ifisambilisho fya buKristu bwa cine ifyasambilishiwe na Yesu, ukamono kuti Baibolo mu kukosa isenuka ukulwishanya, bucisenene, no kuliila bambi pa mutwe. Icilubo caba ku bantu bafunuka, te kuli Baibolo. (1 Abena Korinti 13:1-6; Yakobo 4:1-3; 5:1-6; 1 Yohane 4:7, 8) E co wileka imyendele yabipa iya bantu ba kaso abekala mu kupusana no kufunda kusuma ukwa Baibolo ikuleshe ukunonkelamo mu cuma ca iko.
3. Cinshi cintu ifishinka fya lyashi lya kale filanga pa lwa Kristendomu?
3 Abasanshiwa pa kati ka abo abashikalila kuli Baibolo bantu na bantu ne nko sha Kristendomu. “Kristendomu” alondololwa nga lulya lubali lwa calo uko ubuKristu bwayandatila. Caba apakalamba calo ca ku Masamba mu kuba ne micitile ya ciko iya macalici, ico ukufuma mupepi no mwanda wa myaka walenga ine C.E. cabele icalumbuka. Kristendomu alikwata Baibolo pa myanda ya myaka, kabili bashibutotelo bakwe baitunga ukusambilisha yene no kuba abeminishi ba kwa Lesa. Lelo bushe bashibutotelo na bamishonari ba Kristendomu balasambilishe cine? Bushe incitilo shabo mu cituntulu shimininako Lesa na Baibolo? Bushe ubuKristu mu cituntulu bwalyandatila muli Kristendomu? Iyo. Ukutula apo ubutotelo bwakwe bwaishile pa ntanshi mu mwanda wa myaka walenga ine, Kristendomu ashininkishiwo kubo mulwani wa kwa Lesa na Baibolo. Ee, ifishinka fya lyashi lya kale filango kuti Kristendomu alifutuka Lesa na Baibolo.
Ififundisho Fishili fya mu Baibolo
4, 5. Fifundisho nshi fishili fya mu Baibolo ifisambilishiwa na macalici?
4 Ififundisho fya citendekelo ifya Kristendomu fyashintilila te pali Baibolo lelo pa nshimi sha pa kale—isha ku Greece, isha ku Egupti, isha ku Babiloni, na shimbi. Ifisambilisho pamo nga bumunshifwa bwa cifumanda ubwa mweo wa buntunse, ukulunguluka kwa ciyayaya muli helo wa mulilo, umutwala, na Bulesa Butatu (abantu batatu muli Lesa umo uwa finso fitatu) tafisangwa muli Baibolo.
5 Ku ca kumwenako, languluka icisambilisho ca kuti abantu babipa bakalungulushiwa kuli pe na pe muli helo wa mulilo. Ni shani uyumfwa pa lwa iyi mfundo? Abengi bacisanga ukube ca kuselausha. Bacisange cabulamo kupelulula ukuti Lesa akalungulusha abantunse kuli pe na pe, ukubasunga mu kukalipwa kwatapata. Imfundo ya musango yo iya bukatu yalipusana kuli Lesa wa mu Baibolo, pantu “Lesa kutemwa.” (1 Yohane 4:8) Baibolo yalibe yaumfwika ukuti icisambilisho ca musango yo “tacaimine mu mutima” wa kwa Lesa Wa maka yonse.—Yeremia 7:31; 19:5; 32:35.
6. Ni shani fintu Baibolo isuusha icisambilisho ca bumunshifwa bwa mweo?
6 Ilelo amabutotelo ayengi, ukusanshako amacalici ya Kristendomu, yasambilisho kuti abantunse bakwata umweo uushifwa, uyo pa mfwa uya ku muulu nelyo ku helo. Ici tacaba cisambilisho ca mu Baibolo. Mu cifulo ca ico, Baibolo mu kumfwika ilondololo kuti: “Aba mweo bantu abaishibo kuti bakafwa, lelo abafwa bantu abashaishiba kantu nangu kamo, . . . pantu takuli ica kucita nangu ca kwelenganya nangu kwishiba nangu mano ku Mbo uko uleya.” (Lukala Milandu 9:5, 10) Kabili kemba wa malumbo alondololo kuti pa mfwa umuntu “abwelela ku mushili wakwe, ubushiku bulya bwine yaloba amatontonkanyo yakwe.”—Ilumbo 146:4.
7. Cinshi cali e kukandwa kwa kwa Adamu na Efa pa kutoba ifunde lya kwa Lesa?
7 Ibukisha, na kabili, ukuti lintu Adamu na Efa batobele ifunde lya kwa Lesa, ukukandwa takwali ni bumunshifwa. Ico nga cali cilambu, te kukandwa! Mu cifulo ca ico, baebelwe ukuti baali no ‘kubwelela ku mushili umo babuulilwe.’ Lesa alikomailepo kuli Adamu ati: “Pantu uli lukungu, kabili ku lukungu e ko ukabwelela.” (Ukutendeka 3:19) Muli fyo, icisambilisho ca bumunshifwa bwa mweo ubwa cifumanda tacaba muli Baibolo lelo cayambwilwe na Kristendomu ukufuma ku bantu bashali Bena Kristu abaikeleko pa ntanshi yabo.
8. Ni shani fintu Baibolo isuusha icifundisho ca Kristendomu ica bulesa Butatu?
8 Na kabili, icifundisho ca kwa Kristendomu ica Bulesa Butatu cicite cikope Lesa pamo nga Lesa wa nkama uwabamo batatu. Lelo ico cisambilisho tacisangwa muli Baibolo naco cine. Ku ca kumwenako, pali Esaya 40:25, Lesa mu kumfwika alondolwele ukuti: “Nga kanshi ni kuli ani mwingampalanya, no kuleka tulingane nankwe?” Icasuko cili icayeba: Takwaba uwingalingana nankwe. Na kabili, Ilumbo 83:18 nalyo line mu kwanguka litila: “Imwe mweka, ishina lyenu Yehova, mwapulamo pano isonde ponse.”—Mona kabili Esaya 45:5; 46:9; Yohane 5:19; 6:38; 7:16.
9. Cinshi twingasosa pa lwa fisambilisho fya mu Baibolo ne fisambilisho fya macalici ya Kristendomu?
9 Ifisambilisho fya Baibolo pa lwa kwa Lesa ne mifwaile yakwe fyabe fyaumfwika, ifyayanguko kumfwa, kabili ifyabamo kupelulula. Lelo ifisambilisho fya Kristendomu te fyo fyaba. Icacilapo kubipa, filapilika Baibolo.
Incitilo Shishili sha Bukapepa
10, 11. Ni mu nshila nshi ifisambilisho fya Baibolo fyabela ifyapusana kuli ifyo ifya macalici ya Kristendomu?
10 Ukusansha pa kusambilisha ififundisho fya bufi, Kristendomu alifutuka Lesa na Baibolo ku ncitilo shakwe. Ifyo bashibutotelo na macalici bacita mu myanda ya myaka iyapita, na cintu batwalilila ukucita mu nshita yesu, cintu capusana ku cintu Lesa wa mu Baibolo afwaya kabili icapusana ku cintu Katendeka wa buKristu, Yesu Kristu, asambilishe no kucita.
11 Ku ca kumwenako, Yesu asambilishe abakonshi bakwe ukukanayobeka mu milandu ya mapolitiki iya cino calo nelyo ukuibimba mu nkondo sha ciko. Na kabili abasambilishe ukuba abatemwo mutende, ukuba abasunge funde, ukukwata ukutemwa ku bantunse banabo ukwabule mpatila iili yonse, nelyo fye ukuitemenwa ukutuula imyeo yabo ine ukucilo kwipaya bambi.—Yohane 15:13; Imilimo 10:34, 35; 1 Yohane 4:20, 21.
12. Cinshi cintu Yesu atile cali no kwishibisha Abena Kristu ba cine?
12 Mu cituntulu, Yesu asambilishe ukuti ukutemwa abantunse bambi kwali no kuba e cishibilo icali no kwishibisha Abena Kristu ba cine ukufuma ku Bena Kristu ba bufi, ababepekesha. Kuli abo abali no kumukonka atile: “Ifunde lipya ndemupeela, lya kuti muletemwana: ifyo namutemenwe, na imwe mutemwane. Muli ici e mo bonse bakeshibilo kuti muli basambi bandi, nga mwaba no kutemwana.”—Yohane 13:34, 35; 15:12.
13, 14. Cinshi cilanga ukuti amacalici ya Kristendomu tayemininako Lesa?
13 Nalyo line, pa myanda ya myaka yonse, bashibutotelo ba Kristendomu baliyobeka mu mapolitiki kabili balitungilila inkondo sha nko shabo. Balyafwilisha fye ne mbali ishilwishanya mu nkondo mu kati ka Kristendomu, pamo nga mu nkondo sha calo shibili isha uno mwanda wa myaka. Muli kulya kukangana bashibutotelo ku lubali lumo lumo bapepeele ukucimfya, kabili ifilundwa fya butotelo bumo mu calo cimo baleipaya ifilundwa fya bulya butotelo bumo bwine ukufuma ku calo cimbi. Lelo ifyo e fyo Baibolo itila e ficita abana ba kwa Satana, te ba kwa Lesa. (1 Yohane 3:10-12, 15) Muli fyo, ilintu bashibutotelo na bakonshi babo baliitunga ukuba aba Bwina Kristu, balipilika ifisambilisho fya kwa Yesu Kristu, uwaebele abakonshi bakwe ‘ukubika ulupanga umo lwikala.’—Mateo 26:51, 52.
14 Pa myanda ya myaka amacalici yalibombela pamo na maka ya bupolitiki aya Kristendomu lintu isho inko shacimfishe, ukuteko busha, no kucenda abantu bambi mu kati ka nkulo ya kutekela ku maka. Iyo yali e mibele pa myanda ya myaka mu Africa. China na o alikumenye ici, lintu inko sha ku Masamba shaleteleko imbali sha kusonga ku maka, pamo nga mu kati ka Nkondo sha kulwisha Opium mu China no Kupondoka kwa baBoxer.
15. Bubi nshi bwatuninkishiwa na Kristendomu?
15 Amabutotelo ya Kristendomu yaliba na kabili pa ntanshi mu kupakasa, ukulungulusha, nelyo fye ukwipaya kwa abo abashasuminishenye na bene mu kati ka iyo myanda ya myaka iya lyashi lya kale iitwa Inkulo sha Butuutu. Mu kati ka Kulubulwisha Kwakaluka, ukwakokwele pa myanda ya myaka, ifibelesho fya bukatu, pamo nga ukulungulusha no bukomi, fyalisuminishiwe no kucitwa ukulwisha abantu basuma, aba kaele. Abaletuninkisha baali ni bashibutotelo na bakonshi babo, bonse abaitungile ukuba Abena Kristu. Balyeseshe fye no kufumyapo Baibolo pa kuti abantuuntu fye belaibelenga.
Te sha Bwina Kristu
16, 17. Mulandu nshi twingalandilo kuti amacalici tayaba ya Bwina Kristu?
16 Iyo, inko na macalici ya mu Kristendomu tashali, kabili tashaba, sha Bwina Kristu. Tabali babomfi ba kwa Lesa. Icebo cakwe capuutwamo cisosa ulwa bene ukuti: “Basosa, abati, Twaishiba Lesa, lelo ku milimo yabo bamukaana pa kuba aba muselu, kabili bacintomfwa, kabili ifinangwa ku mulimo onse usuma.”—Tito 1:16.
17 Yesu asosele ukuti ubutotelo bwa bufi bwali no kwishibikilwa ku fintu bwaleteleko, ifisabo fya buko. Atile: “Cenjeleni kuli bakasesema wa bufi, abeshila kuli imwe mu fya kufwala fya mpaanga, lelo mu kati mimbulu ya kutaakanya. Mukabeshibila ku fisabo fyabo; . . . Umuti onse uusuma utwale fisabo fisuma, lelo umuti uwa fye utwale fisabo ifyabipa. Umuti usuma te kuti utwale ifisabo fyabipa, nangu umuti ubi ukutwale fisabo fisuma. Umuti onse uushitwala fisabo fisuma ulatetwa, no kupooswa mu mulilo. Awe [bakasesema wa bufi] mukabeshibila ku fisabo fyabo.”—Mateo 7:15-20.
18. Cinshi cafuma mu fisambilisho fya Kristendomu ne ncitilo?
18 Muli fyo, ku cintu basambilisha na cintu bacita, amabutotelo ya Kristendomu balilanga ukuti ukuitunga kwabo ukwa kusumina muli Baibolo no kuba abatiina Lesa kabili aba Bwina Kristu kwaba bufi. Balifutuka Lesa na Baibolo. Mu kucite fyo, baliselausha amamilioni ya bantu no kubalenga ukutalukako ukufuma ku kusumina mu Wabako Wapulamo.
19. Bushe ukufilwa kwa Kristendomu kupilibula ukuti Lesa na Baibolo balifilwa?
19 Nangu cibe fyo, ukufilwa kwa bashibutotelo na macalici ya Kristendomu, pamo pene no kufilwa kwa mabutotelo yambi ku nse ya Kristendomu, tacipilibula ukufilwa kwa Baibolo. Kabili tacipilibula ukuti Lesa alifilwa. Ukucila, Baibolo itweba pa lwa Wabako Uwapulamo uwa mweo kabili uusakamana ifwe ne nshita yesu iya ku ntanshi. Ilanga fintu akalambula abantu ba mitima ya bufumacumi abafwaya ukucite calungama, abafwaya ukumona ubulungi no mutende ukwanana ukupulinkana isonde. Ilanga na kabili umulandu Lesa asuminishisha ububifi no kucula ukubako na fintu akafumya pe sonde abo abacena umuntu munabo, pamo na abo abaitunga ukumubombela lelo abashimubombela.
[Icikope pe bula 17]
“Ilungu lya mulilo” ilya kwa Dante
[Abatusuminishe]
Ukulangilila kwa kwa Doré ukwa Bashitishe fifulo fye calici—Giampolo muli Divine Comedy wa kwa Dante
[Icikope pe bula 17]
Bulesa Butatu ubwa kwa Kristendomu
[Icikope pe bula 17]
Bulesa butatu ubwa baHindu
[Abatusuminishe]
Mu kuba no kusuminisha kwa British Museum
[Icikope pe bula 17]
Bulesa butatu ubwa bena Egupti
[Abatusuminishe]
Museo Egizio, Turin
[Ifikope pe bula 18]
Ukupusana ne fisambilisho fya kwa Yesu, bashibutotelo ku mbali shonse shibili balyafwilishe nkondo
[Abatusuminishe]
U.S. Army photo